HR, 22-04-2016, nr. 15/01426

Het cassatiemiddel is gericht tegen het oordeel dat [eiseres] niet-ontvankelijk is in haar (principaal) hoger beroep.

Eerst enkele opmerkingen over rechtsopvolging in een geding voor de burgerlijke rechter. Voor de dagvaardingsprocedure bepaalt art. 332 lid 1 Rv dat partijen van een in eerste aanleg gewezen vonnis in hoger beroep kunnen komen. Een hoger beroep kan slechts worden ingesteld tegen de wederpartij(en) uit de eerste aanleg4.; niet tegen een persoon die in eerste aanleg niet in het geding betrokken was5.. Deze regel is van openbare orde en dient zo nodig ambtshalve te worden toegepast6.. In de dagvaardingsprocedure is de eisende partij en in hoger beroep de appellante degene die bepaalt wie als wederpartij in het geding wordt betrokken, zodat de keuze van de juiste perso(o)n(en) in haar risicosfeer ligt7..

Op het uitgangspunt dat de procespartijen in hoger beroep dezelfde moeten zijn als die in eerste aanleg, wordt onder meer een uitzondering gemaakt in geval van partijwisseling ten gevolge van rechtsopvolging. Deze uitzondering houdt verband met de gedachte dat beslist dient te worden in de rechtsverhouding tussen de werkelijk belanghebbende partijen. Wanneer de oorspronkelijke wederpartij niet meer als materieel belanghebbende bij het geschil betrokken is, dient − in de woorden van de Hoge Raad8.− te worden voorkomen dat enerzijds de vordering niet meer aan de oorspronkelijke eiser kan worden toegewezen omdat deze niet langer de schuldeiser is, en anderzijds de rechtverkrijgende, na het in kracht van gewijsde gaan van de einduitspraak, krachtens het gezag van gewijsde (art. 236 Rv) daaraan zou zijn gebonden zonder daartegen een rechtsmiddel te hebben kunnen instellen9..

Bij rechtsopvolging onder algemene titel10.kan, indien de oorspronkelijke processuele wederpartij ten tijde van het aanwenden van het rechtsmiddel niet meer bestaat, een rechtsmiddel − op straffe van niet-ontvankelijkverklaring − uitsluitend worden ingesteld tegen de rechtsopvolger11.. In het geval van overlijden van een procespartij in de loop van het geding in eerste aanleg zonder dat de procedure is geschorst op de voet van art. 225 Rv, behoort het hoger beroep te worden ingesteld door of tegen de erfgenamen. Een hoger beroep ingesteld ten name van een overledene is in beginsel niet-ontvankelijk12..

In de onderhavige zaak is een bijzonderheid dat de nalatenschap is aanvaard onder het voorrecht van boedelbeschrijving. Met het overlijden van de erflater volgen zijn erfgenamen hem op grond van art. 4:182 lid 1 BW13.van rechtswege op in zijn voor overgang vatbare rechten. Los van deze opvolging van rechtswege, heeft een erfgenaam de mogelijkheid om de nalatenschap zuiver of beneficiair te aanvaarden dan wel te verwerpen. Eén van de rechtsgevolgen van beneficiaire aanvaarding is dat de nalatenschap in beginsel op formele wijze moet worden vereffend14..

Een uitzondering op de hoofdregel dat het instellen van hoger beroep door dagvaarding van een verkeerde (rechts)persoon tot niet-ontvankelijkheid van de appellant leidt, wordt aanvaard indien de als geïntimeerde gedagvaarde persoon niet een in rechte te respecteren belang heeft bij zijn beroep op niet-ontvankelijkheid van de appellant15.. Een dergelijke situatie kan zich voordoen in gevallen waarin de rechtsopvolger in het geding in hoger beroep is verschenen en daar verweer heeft gevoerd16.. In die situatie kan het beroep van de verschenen geïntimeerde op niet-ontvankelijkheid van de appellant in strijd worden geacht met de eisen van een goede procesorde:17.de rechtsopvolger is immers op de hoogte van het ingestelde rechtsmiddel en heeft geen nadeel ondervonden van de fout in de oproeping18..

In het bestreden arrest, rov. 3.5, heeft het hof vastgesteld dat, nu het beroepen vonnis is gewezen op naam van de erflater als eiser, en eiser ten tijde van het uitbrengen van de dagvaarding in hoger beroep was overleden, het hof ambtshalve moet toetsen of de in het hoger beroep betrokken partijen de bevoegdheid hebben hier in rechte op te treden. De rechtbank heeft [verweersters] niet toegelaten als procespartij in eerste aanleg, zodat zij naar het oordeel van het hof in hoger beroep niet als (incidenteel) appellante, noch als (principaal) geïntimeerde kunnen optreden. Het hof heeft vervolgens overwogen dat, nu partijen de nalatenschap beneficiair hebben aanvaard, zij ingevolge art. 4:195 lid 1 BW de vereffenaars van de nalatenschap zijn en, op grond van art. 4:198 BW, hun bevoegdheden als vereffenaars tezamen uitoefenen. Dit laatste brengt naar het oordeel van het hof mee dat het hoger beroep had moeten worden ingesteld tegen de gezamenlijke vereffenaars (wat betreft het principaal appel) onderscheidenlijk door de gezamenlijke vereffenaars (wat betreft het incidenteel appel). Nu [eiseres] haar hoger beroep heeft ingesteld tegen [verweersters] pro se, kan zij niet worden ontvangen in haar principaal appel. [verweersters], die hun hoger beroep uitsluitend tezamen met [eiseres] hadden kunnen instellen, dienen niet-ontvankelijk te worden verklaard in hun incidenteel appel, aldus het hof19..

Onderdeel 2 van het cassatiemiddel klaagt dat het hof heeft miskend dat alle procespartijen in hun persoon de hoedanigheid van erfgenaam en/of vereffenaar van de nalatenschap verenigen met hun hoedanigheid van particuliere persoon. Het hof heeft vastgesteld dat er geen andere erfgenamen of vereffenaars zijn. Dan is het, aldus het middelonderdeel, toegestaan dat in het exploot van de appeldagvaarding wordt volstaan met vermelding van de namen van de betrokken personen ([verweersters]) en is het niet nodig in de appeldagvaarding (ook) de formele hoedanigheid van erfgenaam/vereffenaar te hanteren.

In dit oordeel van het hof ligt besloten dat van belang is, wie op grond van art. 4:198 BW als vereffenaar heeft te gelden. Daartegen wordt in cassatie niet opgekomen20.. Art. 4:211 lid 2 BW bepaalt dat de vereffenaar bij de vervulling van zijn taak de erfgenamen in en buiten rechte vertegenwoordigt21.. Art. 4:198 BW houdt in dat de erfgenamen hun bevoegdheden als vereffenaars van de beneficiair aanvaarde nalatenschap tezamen uitoefenen, tenzij de kantonrechter anders heeft bepaald. Daden van gewoon onderhoud en tot behoud van de goederen, en in het algemeen daden die geen uitstel kunnen lijden, kunnen door ieder van hen zo nodig zelfstandig worden verricht. Mijns inziens had het gerezen procedurele probleem kunnen worden opgelost indien de meest gerede partij op grond van art. 4:198 BW aan de kantonrechter het verzoek had gedaan te bepalen dat in dit bijzondere geval – vanwege tegenstrijdig belang – de erfgenamen in dit geding hun bevoegdheden als vereffenaars van de nalatenschap niet tezamen uitoefenen. Die route is echter niet gevolgd. Een andere oplossing had kunnen zijn dat de rechtbank een vereffenaar benoemt op de voet van art. 4:203 BW; deze treedt dan op als vereffenaar in plaats van de gezamenlijke erfgenamen22.. Ook die route is in deze zaak niet gevolgd.

De niet-ontvankelijkverklaring van [eiseres] in haar hoger beroep is ambtshalve geschied. Zou in hoger beroep door de geïntimeerden ([verweersters]) het verweer zijn gevoerd dat [eiseres] niet in haar hoger beroep kan worden ontvangen omdat het niet is ingesteld tegen de “gezamenlijke vereffenaars”, dan zou het antwoord m.i. moeten zijn dat zij geen in rechte te respecteren belang hebben bij dat verweer. [eiseres] was, zowel pro se als in haar hoedanigheid van mede-vereffenaar, op de hoogte van het (door haarzelf) ingestelde hoger beroep. Om alle vereffenaars in het geding te betrekken was het dagvaarden van “de gezamenlijke vereffenaars” of een appeldagvaarding, uitgebracht door [eiseres] pro se als appellante aan [eiseres] in haar hoedanigheid van mede vereffenaar als mede-geïntimeerde, niet nodig. Een dergelijke actie was evenmin nodig om het gezag van gewijsde van de door het hof te geven beslissing in hoger beroep zich te laten uitstrekken over alle gezamenlijke erfgenamen. Weliswaar is er onderscheid tussen de formele procespartij (de vereffenaars q.q. als vertegenwoordiger van de gezamenlijke erfgenamen) en de materiële procespartij (de vertegenwoordigde, te weten de gezamenlijke erfgenamen), maar dit neemt mijns inziens niet weg dat de door het hof te geven inhoudelijke beslissing bindend zou zijn zowel voor [eiseres] als voor [verweersters]23.. Kortom, de – op zichzelf formeel correcte – toepassing van de hoofdregel door het hof diende in dit bijzondere geval geen enkel nuttig doel. Onderdeel 2 slaagt om deze reden. Het bestreden arrest kan in dat geval niet in stand blijven.

Over de beide andere middelonderdelen kan ik kort zijn. Onderdeel 1 klaagt dat het hof heeft miskend dat [eiseres] (voor zich) zelfstandig recht en belang heeft om tegen het vonnis van de rechtbank hoger beroep in te stellen. Deze klacht mist feitelijke grondslag: het hof heeft niet beslist dat [eiseres] geen recht en belang zou hebben om hoger beroep tegen het vonnis in te stellen. Het oordeel van het hof houdt in dat [eiseres] (als zij recht en belang zou hebben om hoger beroep in te stellen) niet de juiste personen in het geding in appel heeft betrokken.

Onderdeel 3 klaagt dat het hof heeft miskend dat ingevolge art. 4:198 BW “daden van gewoon onderhoud en tot behoud van de goederen, en in het algemeen daden die geen uitstel kunnen lijden” door ieder van de vereffenaars zelfstandig mogen worden verricht. Volgens het middelonderdeel was [eiseres] ook op die grond gerechtigd om dit hoger beroep in te stellen.

Deze klacht faalt. [eiseres], door de rechtbank veroordeeld tot betaling, heeft het principaal hoger beroep ingesteld voor zich; niet in haar hoedanigheid van mede-vereffenaar van de beneficiair aanvaarde nalatenschap. De vraag of [eiseres], als één van de drie vereffenaars, als appellante kon optreden zonder de medewerking van [verweersters] als mede vereffenaars, behoefde daarom geen beantwoording.

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot verwijzing van de zaak naar een ander gerechtshof.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

a. – g.