5.3.2 Beslissing door dezelfde rechter als de rechter ten overstaan van wie terechtzitting heeft plaatsgevonden

'De eisen ener behoorlijke procesvoering brengen wel mee dat ook in een procedure als de onderhavige als regel slechts die rechters de beslissing nemen die zelf hebben deelgenomen aan de verhoren welke aan de uitspraak voorafgingen, maar het staat ter beoordeling van het met de berechting van de zaak belaste college zelf of er in het gegeven geval grond aanwezig is om van deze regel af te wijken. Het middel kan dus niet tot cassatie leiden.'3

'Naar aanleiding van de wijziging in samenstelling - vervanging van de voorzitter door een lid dat het verhoor van de accountant niet had bijgewoond - welke na het verhoor plaatshad moet worden vooropgesteld dat, gelet op het belang van dat verhoor voor een juiste oordeelsvorming door de Ondernemingskamer, de eisen van een goede procesorde meebrengen dat in beginsel de leden die zelf het verhoor van de accountant hebben bijgewoond behoren mede te werken aan de beslissing. Dit beginsel lijdt slechts uitzondering indien vervanging van een lid onvermijdelijk is dan wel door gewichtige redenen wordt gerechtvaardigd. Nu echter de wet te dezen geen aanwijzingen geeft, moet het ervoor worden gehouden dat de Ondernemingskamer zelf heeft te beoordelen of zich een zodanige uitzondering voordoet en dat zij in haar beslissing daarvan geen rekenschap behoeft te geven.'

'nu de wet hieromtrent geen enkele aanwijzing bevat, (...) niet [kan] worden aangenomen dat op dit punt een rechtsregel bestaat over schending waarvan in cassatie kan worden geklaagd of die het hof tot een nadere motivering noopte'.

Het belang dat wordt gehecht aan de regel dat de rechter ten overstaan van wie bewijs wordt geleverd dezelfde is als de rechter die uiteindelijk beslist, verschilt in het strafprocesrecht sterk van het burgerlijk procesrecht. Een van de klassieke uitgangspunten van het strafprocesrecht is het zogenaamde onmiddellijkheidsbeginsel. Uit hoofde van dit beginsel behoren alle oorspronkelijke bewijsbronnen ter terechtzitting ten overstaan van de rechter en (bij voorkeur) in het bijzijn van de verdachte te worden gepresenteerd, opdat de rechter alleen dat bewijs aan zijn oordeel ten grondslag legt, waarvan hij zelfstandig de kwaliteit en betrouwbaarheid heeft kunnen controleren.7 Blijkens de rechtspraak van het EHRM maakt het onmiddellijkheidsbeginsel in strafzaken deel uit van het in art. 6 EVRM verankerde recht op een eerlijk proces. Zo overwoog het in het Pitlanen-arrest: 'An important element in criminal proceedings is also the possibility of an accused to be confronted with the witness in the presence of the judge who ultimately decides the case. This principle of immediacy is an important guarantee of fairness as the observations made by the court about the demeanour and credibility of a witness may have important consequences for an accused. A change in the composition of the trial court after the hearing of an important witness should therefore normally lead to the rehearing of that witness (...).'8

Het onmiddellijkheidsbeginsel is, in overeenstemming met deze rechtspraak, in het Nederlandse strafprocesrecht uitgewerkt in de ongeschreven regel dat de rechter die beslist over de bevoegdheid om van de zaak kennis te nemen, de geldigheid van de dagvaarding, de ontvankelijkheid van het OM, de bewezenverklaring, de strafbaarheid en de straf, dezelfde rechter moet zijn als de rechter die aan het onderzoek ter zitting deelnam. Art. 348 Sv en art. 350 Sv eisen immers dat de rechtbank op deze vragen beslist 'naar aanleiding van het onderzoek ter terechtzitting', en aan die eis kan, zo wordt geredeneerd, alleen worden voldaan indien de rechter beslist die aan dat onderzoek deelnam.9 In zijn arrest van 16 september 198510 sprak de Hoge Raad dit uitdrukkelijk uit. Als beginsel van een behoorlijke procesorde heeft te gelden, dat rechterlijke beslissingen die worden genomen naar aanleiding van een onderzoek ter terechtzitting dan wel na een behandeling door de raadkamer, slechts worden genomen door die rechters die zelf hebben deelgenomen aan de gehele behandeling ter terechtzitting, onderscheidenlijk in raadkamer, aldus de Hoge Raad. Is dit beginsel niet in acht genomen, dan wordt dit bestraft met nietigheid van het vonnis.11

Het tweede lid van art. 155 Rv bepaalt dat tegen de afwijking van de in het eerste lid genoemde regel geen voorziening open staat. Deze uitsluiting past bij de beleidsvrijheid die aan de gerechten wordt gelaten bij de toebedeling van zaken ter behandeling of beslissing aan bepaalde rechters. Het eerste lid van art. 155 Rv stelt immers 'slechts' dat de rechter ten overstaan van wie bewijs is bijgebracht zo veel als mogelijk het eindvonnis (mede) wijst. Uit de wetsgeschiedenis van de voorloper van art. 155 Rv, art. 212 (oud) Rv, blijkt dat aldus werd beoogd tegemoet te komen aan de organisatorische problemen die zijn gelegen in de wisselende samenstelling van de kamers waarin de rechterlijke colleges verdeeld zijn.15

Men kan zich echter afvragen of tegen het geheel achterwege laten van een vermelding van de afwijking en de oorzaak daarvan in de uitspraak, zoals voorgeschreven door het tweede lid van het artikel, wel met succes kan worden opgekomen. Onder de vigeur van art. 212 (oud) Rv werd deze vraag door de Hoge Raad ontkennend beantwoord. De Hoge Raad oordeelde dat de aard van deze bepaling meebracht dat de daarin vervatte motiveringsplicht niet op straffe van nietigheid gold. Een andere opvatting zou volgens de Hoge Raad niet stroken met de in art. 212 lid 2 (oud) Rv opgenomen tweede zin, dat de noodzakelijkheid van de afwijking uitsluitend wordt beoordeeld door het college dat haar toepast, zonder dat daartegen enige voorziening openstaat.16 Hoewel art. 155 lid 2 Rv bondiger is geformuleerd, blijkt uit de totstandkomingsgeschiedenis van deze bepaling niet dat daarmee werd beoogd een inhoudelijke verandering te bewerkstelligen. Ook thans zal een schending van de motiveringsplicht daarom waarschijnlijk niet tot vernietiging van de betreffende uitspraak leiden. Evenwel overtuigt de argumentatie die de Hoge Raad geeft voor de uitsluiting van de mogelijkheid tegen een dergelijk verzuim op te komen niet. Gezien de hierboven weergegeven importantie van de in art. 155 lid 1 Rv vervatte regel, verdient een geheel ongemotiveerde afwijking daarvan een sanctie. Toegegeven zij echter dat de praktische waarde daarvan beperkt is, nu in ieder geval niet geklaagd kan worden over de afwijking an sich, en dientengevolge ook niet over een door de rechter voor die afwijking wél gegeven motivering. Een sjabloon-formule ter rechtvaardiging van de afwijking, bijvoorbeeld in de zin dat de betreffende rechters niet aan de beslissing konden meewerken in verband met andere werkzaamheden17, zou dan ook al volstaan ter afwering van het gevaar van vernietiging in hoger beroep of cassatie.