5.3.4 De gebondenheid van de rechter aan een rolreglement

274. Veelal is de gang van zaken in een procedure in aanvulling op de wettelijke regeling van het procesrecht nader geregeld in procesreglementen die per gerecht of in onderling overleg tussen meerdere gerechten zijn vastgesteld.1 Totdat de Hoge Raad zich in 1996 in het arrest De Nieuwe Woning/De Staat2 daarover uitsprak, heerste onduidelijkheid over de 'juridische status' en verbindendheid van dergelijke reglementen. In dat arrest diende de Hoge Raad de vraag te beantwoorden of de door de Rechtbank 's-Gravenhage vastgestelde rolrichtlijnen waren aan te merken als 'recht' in de zin van art. 79 (99 (oud)) Wet R0.3 Alleen bij een bevestigend antwoord op die vraag zou immers in cassatie over schending van die rolrichtlijnen kunnen worden geklaagd. Een van de voorwaarden voor een bevestigend antwoord was dat de rolrichtlijn voor de rechter zelf verbindend was.4De Hoge Raad overwoog:

275. De Hoge Raad baseert de binding van de rechter aan door die rechter vastgestelde rolrichtlijnen dus op algemene beginselen van een behoorlijke rechtspleging. Een vergelijking met de binding van een bestuursorgaan aan door hem uitgevaardigde beleidsregels dringt zich hier op.5Art. 4:84 Awb schrijft voor dat een bestuursorgaan handelt overeenkomstig door hem vastgestelde beleidsregels, tenzij dat voor een of meer belanghebbenden gevolgen zou hebben die wegens bijzondere omstandigheden onevenredig zijn in verhouding tot de met de beleidsregel te dienen doelen. In de jurisprudentie werd al langer aangenomen dat beleidsregels een bestuursorgaan binden op grond van algemene beginselen van behoorlijk bestuur, in het bijzonder het gelijkheidsbeginsel en het vertrouwensbeginsel.6

De rechter kan ten aanzien van zijn mogelijkheden om binnen het wettelijk kader en met voldoende respect voor de autonomie van partijen een procesbeleid, meer specifiek een rolbeleid, te ontwikkelen en te voeren, heel wel worden vergeleken met een bestuursorgaan.7 De beginselen van een behoorlijke rechtspleging waarop de Hoge Raad de binding van de rechter aan zijn rolrichtlijnen baseert, vervullen bij de uitoefening van die bevoegdheid een rol die vergelijkbaar is met de algemene beginselen van behoorlijk bestuur. Ook de binding van de rechter aan zijn rolrichtlijnen zal meer in het bijzonder worden bepaald door het gelijkheidsbeginsel en het rechtszekerheidsbeginsel.8 Hoe zwaarwegend dat laatste beginsel dient te zijn, moge blijken uit de onbevredigende uitspraak die tot het bovengenoemde arrest leidde. De Nieuwe Woning verkeerde in de veronderstelling, en kon en mocht op grond van de geldende rolrichtlijnen ook in die veronderstelling verkeren, dat zij nog gelegenheid zou krijgen om een memorie van grieven te nemen. In plaats daarvan kreeg zij een akte van niet-dienen tegengeworpen, hetgeen tot de niet-ontvankelijkheid van haar hoger beroep leidde.

276. Interessant is in hoeverre de aard van de gebondenheid van de rechter aan zijn eigen rolrichtlijnen een afwijking van die richtlijnen op grond van bijzondere omstandigheden toelaat. Algemeen wordt aangenomen dat het bestuursorgaan dat een beleidsregel vaststelt, bevoegd is van die regel af te wijken in bijzondere gevallen gevallen waarbij belangen zijn betrokken die niet in aanmerking zijn genomen bij de vaststelling van de beleidsregel -, zelfs als de beleidsregel zelf niet in een dergelijke bevoegdheid voorziet. Dat een beleidsregel het bestuursorgaan bindt, houdt immers niet in dat op het bestuursorgaan niet meer de, uit het zorgvuldigheidsbeginsel voortvloeiende, plicht rust om in elk concreet geval de bij de beslissing betrokken belangen af te wegen. De wetgever heeft doorgaans juist opzettelijk veel beoordelingsruimte, dan wel beoordelingsvrijheid of beleidsvrijheid aan het bestuursorgaan gelaten, om het bestuur in staat te stellen om op het concrete geval toegesneden beslissingen te geven. Men bedenke hierbij dat de bindende kracht van een beleidsregel mede berust op het gelijkheidsbeginsel, en dat dit fundament in bijzondere gevallen wegvalt.9

Ten aanzien van rechterlijke procesreglementen kunnen mutatis mutandis dezelfde opmerkingen worden gemaakt. Ook van de daarin vervatte regels zal de rechter onder bijzondere omstandigheden mogen afwijken, zelfs als het reglement zelf daarin niet voorziet.10 Gelet op het grote belang van de rechtszekerheid van partijen omtrent de mogelijkheden en onmogelijkheden in een procedure, dient de rechter echter, buiten het geval van wederzijds goedvinden van partijen, zeer terughoudend te zijn met afwijkingen die het verlies van een processueel recht van (een van) partijen tot gevolg hebben.11 Goed verdedigbaar is dat alleen in afwijking van het geldende rolreglement aan een partij de uitoefening van een processuele bevoegdheid mag worden ontzegd, indien voor die partij redelijkerwijs kenbaar was of had behoren te zijn dat zij onder de omstandigheden van het geval op de uitoefening van die bevoegdheid, of op een bepaalde wijze van uitoefening van die bevoegdheid, geen aanspraak kon maken.