HR, 30-09-2016, nr. 15/05550

De vordering van eiser is gegrond op de opvatting dat, toen de rechtbank te Zutphen in haar vonnis van 8 mei 2001 koos voor oplegging van een tijdelijke gevangenisstraf, zij geen langere gevangenisstraf had kunnen opleggen dan een van veertien jaren. Bij juiste toepassing van de wettelijke regels voor samenloop van strafbare feiten7.had de rechtbank ingevolge het bepaalde in art. 63 Sr immers rekening moeten houden met de gevangenisstraf van zes jaren die aan eiser was opgelegd bij arrest van het gerechtshof te ’s-Gravenhage van 9 november 2000: in totaal had aan eiser voor de bewezen verklaarde feiten in dit tijdvak niet een (tijdelijke) gevangenisstraf kunnen worden opgelegd van een duur die langer is dan twintig jaren.

Het Wetboek van Strafrecht onderscheidt levenslange gevangenisstraf en tijdelijke gevangenisstraf. De maximumduur van een tijdelijke gevangenisstraf was in het Wetboek van Strafrecht aanvankelijk gesteld op vijftien en voor bepaalde misdrijven op twintig jaren (zie art. 10 oud Sr). Het vierde lid van artikel 10 bepaalde uitdrukkelijk dat een tijdelijke gevangenisstraf in geen geval de tijd van twintig jaren te boven kan gaan. Bij wet van 22 december 2005, Stb. 2006/11, in werking getreden 9 januari 2006, is dit maximum verhoogd naar 30 jaren8..

De rechtbank te Zutphen was zich blijkens haar vonnis9.bewust van de door het gerechtshof te ’s-Gravenhage opgelegde gevangenisstraf van zes jaren en heeft uitdrukkelijk art. 63 Sr toegepast. Hoewel het strafvonnis dit niet met zoveel woorden vermeldt, heeft de rechtbank kennelijk voor ogen gehad dat het (door de bepalingen over samenloop van strafbare feiten in combinatie met art. 63 Sr bepaalde) wettelijk strafmaximum niet werd overschreden, omdat op de door haar bewezen verklaarde feiten, waaronder het medeplegen van moord, in het wetboek niet slechts een tijdelijke gevangenisstraf, maar ook de sanctie van levenslange gevangenisstraf was gesteld. Uit de uitspraak van de Hoge Raad op het cassatieberoep van het Openbaar Ministerie in een zaak tegen een medeverdachte10.heeft eiser afgeleid dat − achteraf beschouwd − die rechtsopvatting van de rechtbank onjuist is geweest. In het thans bestreden arrest heeft het hof de inhoudelijke onjuistheid of onjuistheid van het vonnis van 8 mei 2001 in het midden gelaten. Deze hypothetische grondslag werkt door in dit cassatiegeding: nu het hof deze stelling van eiser niet heeft verworpen, moet in cassatie worden uitgegaan van de veronderstelling dat het te executeren strafvonnis van 8 mei 2001 op dit punt een misslag bevat11..

Onderdeel 1 van het cassatiemiddel klaagt in het algemeen dat het oordeel dat de grieven afstuiten op het gesloten stelsel van rechtsmiddelen in strafzaken, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. Volgens de klacht (onder 1.3) is het tenuitvoerleggen van een onherroepelijk vonnis dat op een kennelijke misslag berust onrechtmatig, althans had het hof voor dit geval een uitzondering moeten maken op het gesloten stelsel van rechtsmiddelen.

Deze rechtsklacht faalt. Volgens art. 553 Sv geschiedt de tenuitvoerlegging van beslissingen van de strafrechter door het Openbaar Ministerie. Naar vaste rechtspraak moet een veroordelend vonnis van de strafrechter ten uitvoer worden gelegd12.. Dit is slechts anders indien de beslissing nog niet vatbaar is voor tenuitvoerlegging of als de executiebevoegdheid is vervallen op grond van een wettelijk voorschrift, zoals in het geval van een op de wet gegrond gratiebesluit. Geen van beide uitzonderingen doet zich hier voor. Een geval waarin bij de burgerlijke rechter vergeefs een bevel tot staking van de tenuitvoerlegging van een onherroepelijk strafvonnis werd gevorderd op grond van de stelling dat de strafrechter een hogere straf had opgelegd dan de wet toestond, heeft zich eerder voorgedaan: zie HR 16 oktober 1987, ECLI:NL:HR:1987:AC9996, NJ 1988/841 m.nt. M. Scheltema en G.J.M. Corstens. De Hoge Raad overwoog toen:

“Het gesloten stelsel van rechtsmiddelen tegen uitspraken van de strafrechter, zoals geregeld in het Wetboek van Strafvordering, brengt mee dat het vonnis van de politierechter rechtskracht behoudt, zolang het niet ingevolge het instellen van een zodanig rechtsmiddel is vernietigd. [De veroordeelde] had de mogelijkheid om hoger beroep in te stellen van dit vonnis en heeft dit ook gedaan. Indien het tot behandeling van dit hoger beroep zou zijn gekomen, had het hof het vonnis moeten vernietigen (…). [De veroordeelde] heeft zijn beroep evenwel voor de behandeling ingetrokken. Van onrechtmatigheid van de tenuitvoerlegging kan in deze omstandigheden geen sprake zijn. De klacht dat bij deze tenuitvoerlegging art. 5 lid 1, aanhef en onder a, EVRM zou zijn geschonden faalt, reeds omdat te dezen sprake is van een ‘condamnation par un tribunal competent’/’conviction by a competent court’; de politierechter was immers bevoegd kennis te nemen van het onderhavige strafbare feit.”

In de toelichting op de klacht is nog sprake van een (aan de conclusie van de A-G Leijten vóór het arrest van 16 oktober 1987 ontleend) voorbeeld van een fictief strafvonnis waarin een kantonrechter ter zake van een overtreding aan de verdachte de doodstraf heeft opgelegd. Indien dat vonnis onherroepelijk is geworden, moet het dan toch worden tenuitvoergelegd? Het voorbeeld heeft mij niet overtuigd. Nog daargelaten dat het hedendaagse recht voor zo’n denkbeeldig geval een oplossing biedt13., het gaat bij dit vraagstuk in wezen om een taakverdeling tussen de burgerlijke rechter en de strafrechter. In de wet is geregeld dat, en in welke gevallen en binnen welke termijn, een rechtsmiddel tegen een strafvonnis kan worden aangewend (in dit geval: hoger beroep tegen het strafvonnis van de rechtbank). Wanneer de veroordeelde om hem of haar moverende redenen van die mogelijkheid geen gebruik heeft gemaakt of, zoals in dit geval, zijn hoger beroep intrekt, wordt het vonnis met alle eventueel daaraan klevende gebreken onherroepelijk. Daarna heeft het kracht van gewijsde en kan de inhoud van de beslissing van de strafrechter niet met succes ter discussie worden gesteld in een procedure bij de burgerlijke rechter14.. Ter zijde merk ik op dat soortgelijke vragen zich voordoen bij de taakverdeling tussen de burgerlijke rechter en de bestuursrechter.

Een andersoortige uitzondering is aanvaard in HR 1 februari 1991, NJ 1991/413, reeds aangehaald, rov. 3.215.:

“In aanmerking genomen de uit de art. 1, 5 en 13 EVRM voortvloeiende verplichtingen tot het verzekeren van de in art. 6 EVRM neergelegde rechten en tot het voorzien in een 'recours effectif'/'effective remedy' in geval van schending van die rechten, moet echter op voormelde regels een uitzondering worden aanvaard ingeval een uitspraak van het Europese Hof, waarmee de strafrechter bij zijn beslissing geen rekening heeft kunnen houden, noopt tot de slotsom dat die beslissing is tot stand gekomen op zodanige wijze dat niet meer kan worden gesproken van een eerlijke behandeling van de zaak in de zin van art. 6 lid 1 eerste zin EVRM.

Wanneer zich een dergelijk uitzonderingsgeval voordoet, kan onverkorte tenuitvoerlegging van de beslissing niet meer als krachtens het wettelijk stelsel toegelaten worden beschouwd en zal de veroordeelde zich kunnen wenden tot de president in kort geding met een vordering strekkende tot — naar gelang van de omstandigheden — het verbieden, onderbreken of beperken van de executie. De aard van de kort geding procedure en de terughoudendheid die de rechter in kort geding in acht behoort te nemen bij het beoordelen van de wijze waarop een onherroepelijke beslissing van de strafrechter tot stand is gekomen, brengen dan echter mee dat voor toewijzing van een vordering als voormeld slechts plaats is wanneer het niet voor redelijke twijfel vatbaar is dat de uitspraak van het Europese Hof inderdaad dwingt tot voormelde slotsom.”16.

In dit geval ontbreekt een zodanige uitspraak van het EHRM en is ook niet gesteld dat de beslissing van de strafrechter tot stand zou zijn gekomen op een zodanige wijze dat niet meer kan worden gesproken van een eerlijke behandeling van de zaak in de zin van art. 6 lid 1 EVRM. Onderdeel 1 faalt.

In onderdeel 2 voert eiser aan dat hij in hoger beroep een beroep had gedaan op het leerstuk van misbruik van executiebevoegdheid en op algemene beginselen van behoorlijk bestuur. Indien sprake is van een evidente of kennelijke misslag in het strafvonnis, kan zijns inziens een redelijk handelend Openbaar Ministerie zich niet op het standpunt stellen dat de straf onverkort ten uitvoer moet worden gelegd.

Het arrest waarop eiser zich beroept17.biedt voor zijn standpunt geen steun. De Hoge Raad overwoog in dat arrest (rov. 3.3) dat de bevoegdheid om een onherroepelijk geworden rechterlijke uitspraak ten uitvoer te leggen, kan worden misbruikt en dat, wanneer daarvan sprake is, de tenuitvoerlegging van zulk een uitspraak op de voet van art. 438 Rv kan worden verboden. In dit geval gaat het niet om de tenuitvoerlegging van een vonnis van de burgerlijke rechter of andere titel waarop art. 438 Rv van toepassing is. Voor zover eiser hiermee heeft willen betogen dat het leerstuk van misbruik van bevoegdheid (art. 3:13 BW) in ruimere zin de mogelijkheid biedt om de inhoud van een onherroepelijk geworden vonnis van de strafrechter in een procedure bij de burgerlijke rechter ter discussie te stellen, stuit de klacht af op de hiervoor – en door het hof in rov. 3.5 − aangehaalde rechtspraak. Van een non-existent vonnis (‘quasi vonnis’) is in dit geval geen sprake. In haar dissertatie heeft Meijer onderzoek gedaan naar mogelijke uitzonderingen op het gesloten stelsel van rechtsmiddelen. Zij rekent fouten als de onderhavige (hogere straf opgelegd dan wettelijk mogelijk) tot de categorie van beslissingen met gebreken van formele aard (blz. 132). Hier gelden het gesloten stelsel van rechtsmiddelen en de hoofdregel dat het vonnis ten uitvoer moet worden gelegd. Een beroep op schending van een algemeen beginsel van behoorlijk bestuur zou volgens Meijer in voorkomend geval een uitzondering op de executieplicht kunnen rechtvaardigen. Uit haar onderbouwing volgt evenwel, dat de auteur hierbij vooral denkt aan het vertrouwensbeginsel (bijv. een bij de betrokkene bestaande gerechtvaardigde verwachting als gevolg van een toezegging of mededeling, gedaan door een daartoe bevoegde instantie); niet aan een zelfstandige toetsing door het Openbaar Ministerie van de inhoud van het te executeren vonnis. Onderdeel 2 faalt.

Onderdeel 3 herhaalt het beroep van eiser op (een passage in) de Aanwijzing executie: wanneer de tenuitvoerlegging geen redelijk doel meer dient, kan het Openbaar Ministerie besluiten te stoppen met de tenuitvoerlegging. Volgens de klacht heeft het hof in rov. 3.5 miskend dat de gevorderde stopzetting van de tenuitvoerlegging los staat van het gesloten systeem van rechtsmiddelen: het strafvonnis als zodanig blijft onverkort in stand, doch het wordt gedeeltelijk niet ten uitvoer gelegd. Volgens eiser heeft het hof verzuimd te responderen op grief 3 en te onderzoeken of de door eiser gestelde ‘bijzondere omstandigheid’ als bedoeld in de Aanwijzing executie zich in dit geval voordoet. De in grief 3 gestelde bijzondere omstandigheid hield in dat het wettelijk strafmaximum evident is overschreden. Subsidiair verbindt het middelonderdeel hieraan een motiveringsklacht.

Het College van procureurs-generaal kan aanwijzingen geven betreffende de uitoefening van de taken en bevoegdheden van het Openbaar Ministerie (art. 130 lid 4 RO); in dit geval: betreffende de bevoegdheid tot tenuitvoerlegging als bedoeld in art. 553 Sv. Een aanwijzing van het College kan geen bevoegdheid scheppen die het O.M. wettelijk niet heeft: dus ook niet een bevoegdheid om af te zien van de tenuitvoerlegging van een onherroepelijk door de rechter opgelegde vrijheidsstraf. De aangevoerde omstandigheid dat het ten uitvoer te leggen vonnis een straf inhoudt die het wettelijk maximum (bij samenloop) overschrijdt, kan daarom niet worden aangemerkt als een ‘bijzondere omstandigheid’ op grond waarvan het Openbaar Ministerie de tenuitvoerlegging met toepassing van de Aanwijzing executie kan stopzetten18.. Op grond hiervan faalt ook de motiveringsklacht van onderdeel 3.

Onderdeel 4 klaagt (onder 4.1) dat de vaststelling dat eiser zijn hoger beroep tegen het strafvonnis van 8 mei 2001 had ingetrokken (rov. 3.4) niet afdoet aan het gegeven dat het onrechtmatig is om een vonnis ten uitvoer te leggen dat op een evidente misslag is gebaseerd. Deze klacht bouwt slechts voort op de middelonderdelen 1 en 2 en faalt om dezelfde reden.

De klacht onder 4.2 houdt in dat het hof miskent dat er grond kan zijn voor staking van de executie van een onherroepelijk vonnis indien een zodanige schending van mensenrechten dreigt te ontstaan dat onverkorte tenuitvoerlegging van het vonnis niet meer kan worden beschouwd als wettelijk toegelaten. Volgens de toelichting op deze klacht is een inbreuk op de in art. 5 EVRM en art. 9 IVBPR gegarandeerde persoonlijke vrijheid slechts toegestaan voor zover deze in overeenstemming is met de wet.

Deze klacht treft geen doel. Zoals de Staat heeft opgemerkt, gaat het hier om een vrijheidsbeneming als bedoeld in art. 5, lid 1, aanhef en onder a, EVRM. Dit wil zeggen: overeenkomstig een wettelijk voorgeschreven procedure (nl. de voorafgaande strafprocedure) is eiser op een rechtmatige wijze gedetineerd na veroordeling door een daartoe bevoegde rechter (nl. de strafkamer van de rechtbank te Zutphen). De rechtmatigheidstoets in art. 5 lid 1 EVRM omvat zowel de vraag of de detentie in overeenstemming is met het nationale recht als de verdragsautonome betekenis van het woord ‘rechtmatig’ (‘lawful’); art. 5 EVRM strekt tot bescherming tegen willekeurige vrijheidsbeneming. De insluiting ter executie van een onherroepelijk vonnis van de strafrechter is naar nationaal recht rechtmatig en (in de verdragsautonome betekenis) niet willekeurig. Het argument dat eiser (achteraf) ontleent aan het arrest van de Hoge Raad van 19 april 2005 over de uitleg van art. 63 Sr (ECLI:NL:HR:2005:AS5556, reeds aangehaald) − is in de aangehaalde jurisprudentie onvoldoende grond om de verdere tenuitvoerlegging van het strafvonnis aan te merken als onrechtmatig. Naar huidig recht voorziet de wet voor zulke gevallen niet in een grond voor herziening van de onherroepelijk geworden veroordeling19..

De slotklacht onder 4.3, inhoudende dat het hof heeft miskend dat van eiser niet kon worden verlangd dat hij – door handhaving van zijn hoger beroep tegen het strafvonnis van 8 mei 2001 – de oplegging alsnog, in hoger beroep, van een levenslange gevangenisstraf zou riskeren, leidt niet tot een ander resultaat. Ik wijs nogmaals op het arrest HR 16 oktober 1987.

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

plv.