HR, 19-04-2005, nr. 02109/04

Verzoeker is door het gerechtshof te 's-Gravenhage bij arrest van 18 november 2003 wegens verschillende zeer gewelddadige vermogensdelicten strafbaar verklaard. Het hof heeft bepaald dat geen straf of maatregel zal worden opgelegd. Voorts heeft het hof de vorderingen van de benadeelde partijen toegewezen een en ander zoals in het arrest vermeld.

De advocaat-generaal bij het hof heeft beroep in cassatie ingesteld en bij schriftuur twee middelen van cassatie voorgesteld. Bij verweerschrift heeft mr A.A. Franken, advocaat te Amsterdam, namens verdachte het cassatieberoep tegengesproken.

Er bestaat samenhang tussen de zaken met de nummers 02109/04 en 02110/04. In deze beide zaken zal ik vandaag concluderen.

Het eerste middel klaagt dat 's hofs beslissing om geen levenslange gevangenisstraf op te leggen onvoldoende met redenen is omkleed.

Het tweede middel bevat de klacht dat het hof ten onrechte toepassing heeft gegeven aan art. 9a Sr, althans dat die beslissing onbegrijpelijk is.

De beide middelen lenen zich voor gezamenlijke bespreking.

Blijkens zijn arrest heeft het hof het volgende overwogen, voor zover voor de beoordeling van de middelen van belang:

Het hof heeft als toepasselijke wettelijke voorschriften in zijn arrest onder meer aangehaald art. 9a, 56, 57 en 63 Sr.

Bij de beoordeling van de middelen moet het volgende worden vooropgesteld. De feitenrechter is vrij in de bepaling van de straf en de waardering van de factoren die hij daartoe van belang acht. Deze afweging is aan hem voorbehouden. In cassatie kan dus niet worden onderzocht of de juiste straf is opgelegd en evenmin of de straf beantwoordt aan alle daarvoor in aanmerking komende factoren, zoals de ernst van het feit of de persoon van de verdachte (Van Dorst, Cassatie in strafzaken, 5e, 2004, p. 220; zie ook HR 21 oktober 2003, LJN: AL3537, rov. 4.3). Dat geldt eveneens in een geval als het onderhavige waarin de rechter de verdachte strafbaar heeft verklaard maar met toepassing van art. 9a Sr geen straf of maatregel heeft opgelegd. Een dergelijk oordeel kan in cassatie slechts op begrijpelijkheid worden getoetst.

Met zijn hiervoor weergegeven overwegingen heeft het hof als zijn oordeel tot uitdrukking gebracht dat, hoewel oplegging van levenslange gevangenisstraf op zichzelf wel mogelijk was, zulks niet wenselijk was. Daarbij heeft het hof enerzijds onder meer onder ogen gezien dat wanneer de bewezenverklaarde feiten in de onderhavige zaak tegelijk met de tenlastegelegde moord ter kennis van de rechtbank te Zutphen zouden zijn gekomen, de kans op oplegging van levenslange gevangenisstraf door die rechtbank groter zou zijn geweest. Anderzijds heeft het hof in zijn overwegingen betrokken dat levenslange gevangenisstraf in uitzonderlijke gevallen en met uiterste zorgvuldigheid en behoedzaamheid dient te worden opgelegd. In dit verband heeft het hof mede betekenis toegekend aan de proceshouding van de verdachte en aan de mogelijke invloed daarop van het vervolgingsbeleid van het openbaar ministerie. Dit stond het hof vrij.1. Dit feitelijk oordeel acht ik niet onbegrijpelijk en voldoende gemotiveerd.

De middelen falen.

Ambtshalve wil ik hierover het volgende opmerken. Art. 63 Sr verklaart art. 57 Sr van toepassing voor het geval verschillende feiten niet tegelijkertijd aan de rechter worden voorgelegd, omdat er een (onherroepelijke) veroordeling voor één (of meer) daarvan tussen zit. De betekenis van art. 57 is dat het bij misdrijven de cumulatie van (vrijheids)straffen beperkt. Bij ons geen krantenkop à la "926 jaar gevangenisstraf voor 15 moorden" (NRC Handelsblad van 18 februari 1992). Hoewel de tekst van (art. 63 Sr jo.) art. 57 zich niet lijkt te verzetten tegen de mogelijkheid van toepassing op de wijze zoals het hof die formuleerde - namelijk ook in de onderhavige zaak zou nog levenslang kunnen worden opgelegd, omdat dit bij gelijktijdige berechting door de rechtbank te Zutphen ook zou hebben gekund - is het evenwel geen artikel dat strafverhogende werking heeft; het beperkt de straftoemetingsvrijheid van de rechter: van het bij elkaar opgetelde totaal van de strafmaxima van de afzonderlijke (bewezenverklaarde) delicten tot het maximum van het met de zwaarste straf bedreigde delict, plus éénderde hiervan. Leijten (Van de zeven kleine verschrikkingen van het strafrecht, NJB 1978, p. 968) merkt hierover op dat art. 63 Sr de strafrechter gebiedt de samenloopregels toe te passen als er niet gelijktijdig berecht wordt, terwijl dat - vanuit het tijdsmoment bekeken - wel zou hebben gekund: anders zou die aparte berechting in het nadeel van de verdachte strekken. Kooijmans en Mevis (De regeling van het wettelijk sanctiestelsel: de NJV-vergadering en daarna: enkele algemene beschouwingen, Sancties 2002, p. 275-276) stellen het volgende:

Toen de rechtbank Zutphen in 2001 de moord berechtte was tegen verzoeker reeds een straf van zes jaar wegens andere dan de onderhavige overvallen uitgesproken. Die moord dateerde van vóór het arrest van het hof Den Haag van 9 november 2000, waarbij voor die andere dan de onderhavige overvallen die zes jaar gevangenisstraf was opgelegd. In zoverre had de rechtbank geen tijdelijke gevangenisstraf van 20 jaar kunnen opleggen aangezien dit strijdig is met de via art. 63 toepasselijke samenloopregeling. Wel zit de rechter van de tweede strafzaak in alle gevallen waarin de uitspraak van de rechter van de eerste strafzaak nog niet onherroepelijk is geworden met de onzekerheid wat de uitkomst van de appèlbehandeling in de eerste strafzaak zal zijn op het punt van de strafmaat. Het is echter niet zo dat de appèlrechter in de eerste strafzaak zich dan maar moet richten naar de straf die de rechter in de tweede strafzaak inmiddels heeft opgelegd. Immers, art. 63 richt zich tot de rechter in de tweede (of volgende) strafzaak (voor zover de feiten dateren van vóór de veroordeling in de eerste strafzaak). De `eerste' rechter gaat voor; de `tweede' volgt. De keuze van de rechtbank was dus op grond van art. 63 die tussen een tijdelijke gevangenisstraf van 14 jaar, of levenslange gevangenisstraf. In zoverre leveren de twee straffen van 20 jaar en 6 jaar een probleem voor de executie op: de combinatie is wettelijk onbestaanbaar.

In de voorliggende zaak bedreigt de wet tegen de zwaarste van de reeks - gelet op de wijze van uitvoering:- huiveringwekkende overvallen en pogingen daartoe twaalf jaar gevangenisstraf. Eénderde daarbij opgeteld maakt een strafmaximum van zestien jaar. Al de bewezenverklaarde delicten dateren van vóór het vonnis van de rechtbank te Zutphen wegens moord en het arrest van het hof te Den Haag wegens eerdere overvallen; de maximale ruimte voor tijdelijke gevangenisstraf was dus al meer dan opgesoupeerd. De rechtsvraag die ik ambtshalve voorleg is, of de rechter in een tweede (of volgende) strafzaak, waarin geen der feiten met levenslange gevangenisstraf is bedreigd, niettemin levenslange gevangenisstraf mag opleggen, wanneer de rechter in de eerste strafzaak waarin de strafbedreiging tegen het daar behandelde feit wel levenslange gevangenisstraf inhield, van oplegging van die straf heeft afgezien en een tijdelijke gevangenisstraf heeft opgelegd. Nog anders en kernachtig gezegd: betekent ééns tijdelijk altíjd tijdelijk?

Ik neem als standpunt in dat het wezen van de samenloopregeling inhoudt dat het de cumulatie van vrijheidsstraffen beperkt, welke beperking verloren gaat indien een vooraf niet door de rechter gewenste levenslange gevangenisstraf alsnog achteraf in beeld komt door feiten waarop zelf geen levenslange gevangenisstraf staat.

De onderhavige zaken lenen zich bij uitstek voor het beantwoorden van deze rechtsvraag, die - gelukkig! - maar heel sporadisch in de rechtspraak aan de orde kan komen (jurisprudentie ken ik niet; T&C Sr, aant. 42. verwijst enkel naar de onderhavige uitspraken van het hof en vormt dus geen van deze zaken onafhankelijk commentaar), waarbij het dan nog maar afwachten is of zo'n zaak het tot de Hoge Raad brengt. Zie ik goed, dan is er voor de straftoemetingspraktijk wel behoefte aan een helder antwoord. Juist omdat het in zulke zaken altijd om buitengewoon schokkende misdrijven zal gaan, is rechtszekerheid hier gewenst.

Mijn aangrijpingspunt voor een ambtshalve ingreep is de toepassing die het hof aan art. 9a Sr heeft gegeven. Dit artikel is niet geschreven voor gevallen van samenloop. De rechter werd ook vóór de invoering van art. 9a reeds belet een straf op te leggen, indien het strafmaximum ingevolge de regels van samenloop was bereikt.3.

De onderhavige zaak is er een uit de categorie: de beslissing is juist, maar de gegeven motivering niet, waar het hof oplegging van levenslange gevangenisstraf op zichzelf mogelijk acht. Is dat voldoende om geen ambtshalve overweging aan 's hofs arrest te wijden? Mij dunkt dat Uw Raad er goed aan doet hier klare wijn te schenken en voor de door het hof gegeven motivering een aan artikel 63 Sr ontleende motivering in de plaats te stellen. Daartoe nodig ik U uit.

Deze conclusie strekt overigens tot verwerping van het beroep.