2.5.3 Internationaal, Europees en buitenlands recht

Ook rechtsnormen die niet afkomstig zijn van Nederlandse bronnen beïnvloeden de werking van de redelijkheid en billijkheid. Ik heb in § 2.5.2 de rol van grondrechten afkomstig uit internationale verdragen al besproken. Ik bespreek in deze paragraaf de rol van andere niet- Nederlandse normen.

Het recht van de Europese Unie beïnvloedt de werking van de redelijkheid en billijkheid. Dit vloeit voort uit de speciale kenmerken van het recht van de Europese Unie. Het recht van de Europese Unie kent een verplichting tot loyaliteit en het effectiviteitsbeginsel. Deze kenmerken verplichten de Nederlandse rechter, als orgaan van de lidstaat Nederland, tot een effectieve handhaving van het Europese recht.1 Open normen zijn hiervoor een geschikt instrument. De redelijkheid en billijkheid pleit daarom voor een toepassing van het nationale recht die aansluit bij (de strekking van) het recht van de Europese Unie. Het VWEU, de ‘algemene beginselen van gemeenschapsrecht’ en de richtlijnen van de Europese Unie kunnen de werking van open normen zoals de redelijkheid en billijkheid beïnvloeden.2

De factor ‘internationaal, Europees en buitenlands recht’ kan de werking van de redelijkheid en billijkheid ook beïnvloeden via een interpretatie van het Nederlandse recht conform het recht van de Europese Unie. De rechter is hiertoe in bepaalde gevallen verplicht.3 De redelijkheid en billijkheid en haar verbijzonderingen behoren tot het Nederlandse recht en dienen dus ook conform het recht van de Europese Unie te worden uitgelegd. Een beding is bijvoorbeeld eerder onredelijk in de zin van art. 6:233 sub a BW als het is opgenomen op de indicatieve lijst van Richtlijn 93/13/EEG (oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten). 4 De rechter is niet in alle gevallen bevoegd of verplicht tot een richtlijnconforme interpretatie. Algemene rechtsbeginselen zoals het ‘rechtszekerheidsbeginsel’ begrenzen deze interpretatiewijze. Richtlijnconforme interpretatie kan voorts niet dienen als grondslag voor een uitleg contra legem.5 Wel dient de rechter gebruik te maken van alle uitlegmethoden die hem naar nationaal recht ter beschikking staan. Hij dient bij de richtlijnconforme interpretatie ook gebruik te maken van restrictieve uitlegmethoden.6

Het recht van de Europese Unie speelt ook een rol buiten de redelijkheid en billijkheid. Europees recht beïnvloedt de werking van het gehele recht. Het heeft voorrang op het nationale recht.7 De interpretatie van het Nederlandse recht conform het recht van de Europese Unie is niet beperkt tot de redelijkheid en billijkheid. Het recht van de Europese Unie kan ook andere open normen beïnvloeden. Het VWEU kan invloed uitoefenen op de eisen van de maatschappelijke betamelijkheid8 en de goede zeden.9

De invloed van het recht van de Europese Unie is niet beperkt tot het Nederlandse recht. De Europese rechtsorde heeft voorrang op het recht van alle lidstaten. Dit geldt ook voor de verplichting tot een uitleg van het nationale recht conform het recht van de Europese Unie. Deze invloed van het Europese recht is gebaseerd op het recht van de Europese Unie en geldt dus voor alle lidstaten. De invloed van het recht van de Europese Unie op de werking van open normen is evenmin beperkt tot het Nederlands recht.10

De factor ‘internationaal, Europees en buitenlands recht’ vertoont een overlap met verschillende andere factoren. Eén van de doelen van het recht van de Europese Unie is het creëren van een gemeenschappelijke markt. Dit leidt tot een overlap met de factor ‘handelsverkeer’.11 De algemene beginselen van gemeenschapsrecht leiden tot een overlap met de factor ‘rechtsbeginselen’.12 Deze beginselen zijn immers ook rechtsbeginselen. 13 Een beroep op de factor ‘internationaal, Europees en buitenlands recht’ verdient de voorkeur. De andere factoren leggen op zichzelf niet zo veel gewicht in de schaal. Juist de kenmerken van het recht van de Europese Unie, namelijk de verplichting tot loyaliteit en het effectiviteitsbeginsel, verklaren de grotere rol van deze omstandigheden.

Ook buitenlands recht zonder rechtskracht in Nederland kan de werking van de redelijkheid en billijkheid beïnvloeden. Ik geef enkele voorbeelden. Geen rechtsregel belet de rechter om bij het vaststellen van de omvang van een schadevergoeding op grond van art. 6:106 lid 1 BW rekening te houden met in andere landen toegekende bedragen. Deze toegekende bedragen zijn echter niet beslissend.14

De ‘gangbare Chinese maatstaven omtrent wie als werkgever mag worden beschouwd’ kunnen het gerechtvaardigd vertrouwen van art. 3:35 BW beïnvloeden.15 De formulering ‘Chinese maatstaven’ is niet helder. Gaat het slechts om de in Nederland levende ‘Chinese’ rechtsovertuigingen in de zin van § 2.3.1? Of is het werkelijke Chinese recht relevant?16 Welke lezing men ook aanhoudt, het Chinese recht is relevant. Chinees recht kan immers invloed uitoefenen op de Chinese rechtsovertuigingen.

Het nationale recht van het land van een partij bij een grensoverschrijdende overeenkomst kan de verwachtingen van deze partij beïnvloeden. Het is daarnaast denkbaar dat de verwachtingen van een partij worden beïnvloed door het recht van het land van haar wederpartij. De partij kan immers bekend zijn met dit rechtsstelsel en de verklaringen van haar wederpartij uitleggen in het licht van dit stelsel. Al deze verwachtingen beïnvloeden, als het Nederlandse recht van toepassing is, de uitleg van een overeenkomst. Ook internationale verdragen kunnen op deze manier invloed uitoefenen op de verwachtingen van de partijen. De ‘United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods’ kan bijvoorbeeld invloed uitoefenen op de verwachtingen van de partijen bij een grensoverschrijdende koopovereenkomst. In theorie kunnen zelfs projecten als de Principles of European Contract Law en de Draft Common Frame of Reference invloed gaan uitoefenen op de verwachtingen van de partijen bij een overeenkomst.17

Buitenlands recht speelt ook een rol buiten de redelijkheid en billijkheid. Een overeenkomst die het doel heeft om misbruik te maken van een buitenlandse rechtsregel kan naar Nederlands recht in strijd zijn met de goede zeden.18 De factor speelt ook een rol in andere rechtsstelsels. In het Duitse recht kan buitenlands recht invloed uitoefenen op de guten Sitten.19

De factor ‘internationaal, Europees en buitenlands recht’ vertoont een overlap met de factor ‘eerdere gedragingen die niet in overeenstemming zijn met later gedrag’. Ik bespreek deze overlap in § 3.2.2.

Het is redelijk en billijk om rekening te houden met andere rechtsstelsels. Buitenlands recht en het recht van de Europese Unie beïnvloeden het Nederlandse recht via de redelijkheid en billijkheid. De redelijkheid en billijkheid draagt op deze manier bij aan de harmonisering van het Europese privaatrecht.