HR, 23-01-2004, nr. 38029

Belanghebbende heeft sinds 1989 verplichtingen uit hoofde van een zogenoemde gerichte lijfrente. Eind 1996 was de marktrente voor langlopende leningen lager dan de rente die aan de stamrechtovereenkomst ten grondslag ligt. Het strijdpunt in deze zaak is, of belanghebbende de zo-even bedoelde verplichtingen in haar balans per 31 december 1996 mag waarderen met inachtneming van de op dat moment geldende marktrente. Dit zou leiden tot een opwaardering van de verplichtingen. De feiten zijn als volgt.

Belanghebbende heeft over het jaar 1996 aangifte gedaan van een belastbaar bedrag van ƒ 516.324. In de aangifte heeft zij de stamrechtverplichting opgenomen voor een boekwaarde per 31 december 1996 van ƒ 398.458.

Bij de aanslagregeling heeft de Inspecteur1. op dit belastbare bedrag een aantal correcties aangebracht. De belangrijkste daarvan betreft de stamrechtverplichting. De Inspecteur heeft de stelselwijziging niet aanvaard. Hij heeft daarom de waarde van de stamrechtverplichting per 31 december 1996 bepaald op ƒ 239.079, en het belastbare bedrag op deze grond gecorrigeerd met ƒ 159.379. De overige correcties - ƒ 17.256 in totaal - zijn niet in geschil. Als gevolg van de correcties is het belastbare bedrag over 1996 door de Inspecteur vastgesteld op ƒ 692.959.

In beroep heeft het Hof Arnhem belanghebbende ten dele in het gelijk gesteld. Het oordeelde:

De Staatssecretaris van Financiën heeft beroep in cassatie ingesteld. Hij heeft één middel van cassatie voorgedragen. Belanghebbende heeft een verweerschrift ingediend.

De waardering van vorderingen en schulden volgens goed koopmansgebruik

HR 23 maart 1955, nr. 12.238, BNB 1955/170, overwoog omtrent de courtagevorderingen van een makelaar:

Het arrest had betrekking op de ondernemingsbelasting over het jaar 1950, en zag dus nog niet op de jaarwinstbepaling volgens goed koopmansgebruik zoals deze bij de Wet BHZ 1950 is geïntroduceerd. De rechtspraak over de waardering van vorderingen heeft evenwel onder dit latere jaarwinstbegrip niet een wezenlijk andere wending genomen; zie bijvoorbeeld de arresten 28 december 1955, nr. 12.568, BNB 1956/56, HR 19 februari 1958, nr. 13.466, BNB 1958/127, en HR 17 januari 1990, nr. 24.948, BNB 1990/75.

Eén van de omstandigheden die de waarde van een niet onmiddellijk opeisbare vordering beïnvloedt - en die dus overeenkomstig goed koopmansgebruik in aanmerking moet worden genomen - is de renteloosheid ingeval daarvan sprake is. Zo overwoog de Hoge Raad in zijn arrest van 20 november 1957, nr. 13.234, BNB 1958/5 ten aanzien van een renteloze vordering:

Schulden (juridische verplichtingen) mogen in de fiscale balans worden gepassiveerd indien een redelijke mate van zekerheid bestaat zij dat in de toekomst tot betalingen zullen leiden, HR 19 juni 1996, nr. 30.823, BNB 1996/2643..

Voor de waardering van schulden geldt naar mijn mening in beginsel ook het criterium van BNB 1955/170:

En is een schuld onder tijdsbepaling renteloos, dan zal daarmee bij de waardering evenzeer rekening moeten worden gehouden. Overwoog de Hoge Raad in zijn arrest van 9 april 1958, nr. 13.523, BNB 1958/176, nog slechts:

in zijn arrest van 29 oktober 1958, nr. 13.649, BNB 1958/342, was hij strikter:

Onder BNB 1958/176 annoteerde Hollander:

Met betrekking tot het rentepercentage waarmee renteloze schulden contant moeten worden gemaakt oordeelde HR 29 april 1970, nr. 16.293, BNB 1970/164:

De waardering van gewone langlopende betalingsverplichtingen dient derhalve te geschieden met inachtneming van een rentevoet die niet lager is dan de marktrente op de balansdatum. In deze zin bijvoorbeeld ook HR 13 maart 1974, nr. 17.256, BNB 1974/158, en HR 24 april 1991, nr. 27.141, BNB 1991/185.

Dat op dit uitgangspunt nog een nuancering moet worden aangebracht, blijkt uit de twee hierna genoemde arresten.

De waardering van een langlopende schuld kwam weer aan de orde in HR 25 juli 2000, nr. 34.742, BNB 2001/2, handelend over de kosten van een ruilverkaveling en de daarmee verband houdende verplichting tot het betalen van ruilverkavelingsrente. De verplichting was in 1979 ontstaan, maar aanvankelijk niet gepassiveerd. De belastingplichtige wilde met ingang van het boekjaar 1994 ter zake van de door hem verschuldigde bedragen aan ruilverkavelingsrente - in wezen de annuïteiten waarmee een dertigjarige, laagrentende schuld werd afgelost - een passiefpost in zijn fiscale balans opnemen.

In mijn conclusie van 24 februari 2000 in deze zaak schreef ik:

De Hoge Raad overwoog:

Kort vóór BNB 2001/2, bij arrest van 28 juni 2000, nr. 34.169, BNB 2000/275, had de Hoge Raad de wijze van waarderen van in eigen beheer gehouden pensioenverplichtingen gelijk getrokken met de wijze van waarderen van andere langlopende schulden:

Uit BNB 2000/275 en BNB 2001/2 volgt dat de contante waarde van een renteloze of laagrentende schuld weliswaar moet worden berekend tegen de rentevoet voor langlopende leningen geldend op de balansdatum, maar dat niet een hogere rente in aanmerking behoeft te worden genomen dan die welke van kracht was ten tijde van het ontstaan van de verplichting. Aldus wordt voorkomen dat een ondernemer ten gevolge van schommelingen in de marktrente niet-gerealiseerde winst in aanmerking moet nemen.

Voor schulden in buitenlandse valuta geldt een regel met hetzelfde effect: deze schulden mogen worden gewaardeerd tegen de valutakoers op de balansdatum, maar de ondernemer is in beginsel niet gehouden een lagere koers dan de historische te hanteren, vgl. HR 22 juni 1937, B 6437.

BNB 2001/2 laat tevens zien dat, waar het gaat om de contantmaking van een langlopende schuld, geen principieel verschil bestaat tussen een volledig renteloze schuld en een laagrentende schuld.

De waardering van een gerichte-lijfrenteverplichting

HR 9 november 1994, nr. 29.448, BNB 1995/60, betrof een BV waaraan een ondernemer in 1986 zijn onderneming had overgedragen en daarbij op de voet van de artikelen 19 en 44f Wet IB 1964 een stamrecht in de vorm van een gerichte lijfrente had bedongen. De stamrechtovereenkomst voorzag erin dat het stamrechtkapitaal tot aan de ingangsdatum van de uitkeringen zou worden opgerent met 6% per jaar, en dat het opgerente kapitaal vervolgens eerst zou worden verminderd met 10% en daarna vermenigvuldigd met 100/85. In geschil was primair of de BV het verschil tussen het beginkapitaal en het eindkapitaal over de 'opbouwjaren' mocht verdelen met toepassing van de lineaire methode. In navolging van het Hof 's-Gravenhage stond de Hoge Raad dit niet toe:

Na BNB 2000/275 heeft de Staatssecretaris bij besluit van 20 december 2000, nr. RTB 2000/2726, V-N 2001/4.15 enige beleidsregels kenbaar gemaakt. Een daarvan ziet op de waardering van gerichte-lijfrenteverplichtingen:

In het cassatieberoepschrift in de onderhavige zaak wordt naar dit beleidsstandpunt verwezen.

De opvatting dat goed koopmansgebruik zich ertegen verzet dat het 'eindkapitaal' van een gerichte lijfrente wordt contantgemaakt tegen de (lagere) marktrente op de balansdatum, lijkt mij in het licht van de tot op heden gewezen jurisprudentie niet goed houdbaar. In het bijzonder BNB 2001/2 maakt duidelijk dat contantmaking tegen marktrente tot dusver door de Hoge Raad in overeenstemming met goed koopmansgebruik wordt geacht. Uit BNB 1995/60 kan het tegendeel naar mijn mening niet worden afgeleid. En de suggestie in het besluit van 20 december 2000 dat een balanswaardering van het 'eindkapitaal' met inachtneming van een lagere rente dan tussen partijen is overeengekomen erop neerkomt dat in de fiscale balans een hogere schuld wordt opgenomen dan contractueel bestaat, is eenvoudigweg niet juist.

Ik kom dan ook tot de slotsom dat de uitspraak van het Hof Arnhem in de onderhavige zaak geheel in de pas loopt met de bestaande rechtspraak van de Hoge Raad.

Maar hiermee is niet meteen gezegd dat het beroep in cassatie van de Staatssecretaris ongegrond moet worden verklaard. Naar ik meen dwingt het cassatiemiddel ertoe om de vraag of en in hoeverre de fiscale waardering van langlopende verplichtingen als de onderhavige door fluctuaties in de marktrente mag of moet worden beïnvloed, aan een nadere beschouwing te onderwerpen.

Zoals opgemerkt, is in BNB 1995/60 de niet geëxpireerde gerichte-lijfrenteverplichting in het kader van de jaarwinstbepaling op één lijn gesteld met een gewone rentedragende schuld. Ik zou deze gelijkstelling nog iets willen preciseren: de gerichte-lijfrenteverplichting moet men in dit verband zien als een gewone schuld met een vaste looptijd en een vaste jaarlijkse rente.

Kenmerkend voor een schuld met een vaste looptijd en een vaste rente is dat bij het ontstaan ervan het totaal van de rentekosten volkomen bepaald is5..

Een mutatie van de marktrente tijdens de looptijd van de schuld heeft op de totale rentekosten geen invloed. Een dergelijke mutatie brengt wèl wijziging in het verloop van de werkelijke waarde van de schuld. Een eenvoudig voorbeeldje ter adstructie:

Stel, een ondernemer neemt tegen martkcondities een geldlening van € 1.000 op. De looptijd is acht jaar. De rente bedraagt 7% 's jaars en wordt telkens aan het einde van het jaar bijgeschreven. Na drie jaar daalt de marktrente plotseling naar 4%. Cijfermatig heeft dit de volgende consequenties:

Jaar Nominale waarde schuld Nominale financieringskosten Werkelijke waarde schuld Financieringskosten volgens

werkelijke waarde

Natuurlijk is nu de hamvraag waarom het goed koopmansgebruik zou zijn dat de ondernemer zijn financieringskosten niet in gelijke mate toerekent aan de jaren waarin hij de beschikking over het geleende geld heeft, doch dat doet volgens een patroon dat geïndiceerd wordt door de ontwikkelingen van de marktrente, ontwikkelingen die hem toch eigenlijk niet direct raken.

Hollander heeft in zijn noot onder BNB 1958/176 opgemerkt dat de lagere dan nominale waarde van een renteloze vordering/schuld een realiteit is, en dat de koopman die met realiteiten rekening houdt een goed koopman is (zie punt 5 hiervóór). Ingeval van een schuld die een rente draagt hoger dan de marktrente zou men kunnen zeggen dat de hogere dan nominale waarde van de schuld evenzeer een realiteit is, en dat ook een koopman die daarmee rekening houdt een goed koopman is.

Maar is een verlies op een schuld, verband houdend met een daling van de marktrente, inderdaad een realiteit, als die schuld een vaste rente draagt en een vaste looptijd heeft?

Er zijn tal van situaties waarin goed koopmansgebruik toestaat dat een ondernemer een activum afwaardeert of een passivum opwaardeert, om aldus rekening te houden met een verlies dat weliswaar nog niet is gerealiseerd maar dat zich al wel heeft aangediend. Zo mogen bijvoorbeeld materiële vaste activa op de bedrijfswaarde worden gesteld als deze lager is dan de historische kostprijs minus afschrijvingen. Effecten mogen in de balans worden opgenomen voor de kostprijs of de lagere beurswaarde6., voorraden voor de kostprijs of de lagere marktwaarde. Bij de waardering van vorderingen in vreemde valuta mag worden uitgegaan van de historische valutakoers of van de lagere actuele koers. Omgekeerd mag bij de waardering van schulden in vreemde valuta de actuele valutakoers in aanmerking worden genomen als deze hoger is dan de historische.

Gevallen als zojuist genoemd hebben gemeen dat de ondernemer op de balansdatum wordt geconfronteerd met een waardevermindering die in de toekomst de realisatie van een verlies zal opleveren wanneer de omstandigheden zich niet ten goede keren.

In een geval waarin een schuld met vaste looptijd en vaste rente wordt opgewaardeerd, louter omdat de marktrente daalt onder de overeengekomen rente, is van dit laatste echter geen sprake. De kostenpost veroorzaakt door de opwaardering wordt in de resterende looptijd van de schuld geheel geneutraliseerd doordat - juist tengevolge van de opwaardering - de financieringskosten in die periode lager uitvallen dan aanvankelijk verwacht.

Binnen goed koopmansgebruik heeft sinds de jaren 80 van de vorige eeuw het voorzichtigheidsbeginsel ontegenzeglijk terrein moeten prijsgeven aan het realiteitsbeginsel. Deze stelling kan met behulp van verschillende rechterlijke beslissingen worden onderbouwd. Ik beperk me hier tot HR 13 november 1991, nr. 27.563, BNB 1992/109. In dit arrest aanvaardde de Hoge Raad niet langer de afwaardering tot nominale waarde van boven pari gekochte obligaties, bestemd om tot de aflossing te worden aangehouden, en kwam hij - naar eigen zeggen - terug van zijn arresten van 10 maart 1943, B 7621, en 10 juni 1970, nr. 16.310, BNB 1970/1777..

In BNB 1992/109 werd overwogen:

Deze rechtsoverwegingen lijken mij ook voor de onderhavige kwestie van betekenis. Zij brengen tot uitdrukking dat een offer waartegenover toekomstige (extra) opbrengsten staan, niet onmiddellijk ten laste van de winst kan worden gebracht: van een (ongerealiseerd) verlies kan dan niet worden gesproken.

Iets soortgelijks, maar in spiegelbeeld, doet zich voor bij de door een daling van de marktrente ingegeven opwaardering van een schuld met vaste looptijd en vaste rente. Het waarderingsverschil vormt een kostenpost welke door een toekomstige besparing van kosten wordt 'gematched'.

En om nog een spiegelbeeldige vergelijking te maken: in BNB 1970/177 had de Hoge Raad al duidelijk gemaakt dat tot een ondernemingsvermogen behorende obligaties die bestemd zijn om te worden aangehouden tot de aflossingsdatum, niet zo maar mogen worden gewaardeerd op 'lagere beurskoers'. Zoals bekend is de daling van de beurskoers van obligaties veelal het gevolg van een stijgende kapitaalmarktrente. De Hoge Raad overwoog:

Het voorgaande overziende kom ik tot de slotsom dat een daling van de marktrente geen invloed behoort te hebben op de waardering van schulden van het type waarover ik het hier heb gehad, zoals gezegd: schulden met een vaste looptijd en een vaste rente. Ook het voorzichtigheidsbeginsel biedt voor een opwaardering van dergelijke schulden wegens een lagere marktrente bij nader inzien geen rechtvaardiging. Derhalve pleit ik voor een omgaan van de Hoge Raad op dit punt.

Voor de goede orde merk ik hierbij uitdrukkelijk op dat mijn pleidooi zich niet mede uitstrekt tot schulden zoals pensioen- en lijfrenteverplichtingen waarvan de duur en het totale beloop bij de aanvang wezenlijk onzeker zijn.

Ik realiseer me dat de tot op heden door de Hoge Raad gewezen jurisprudentie bij belastingplichtigen de verwachting kan hebben gewekt dat zij hun verplichtingen mogen waarderen volgens de regel die is geformuleerd in de arresten BNB 2000/275 en BNB 2001/2:

Naar ik meen brengt de redelijkheid mee dat aan deze verwachtingen tegemoet wordt gekomen. Het komt mij voor dat aan belastingplichtigen dient te worden toegestaan de zo-even bedoelde regel onverkort toe te passen in boekjaren die gelegen zijn vóór dat waarin het in de onderhavige zaak te wijzen arrest valt. De waarderingsregel kan dan op elke verplichting afzonderlijk blijven worden toegepast zolang de marktrente voor langlopende leningen nog niet is teruggekeerd tot het niveau waarop zij zich bevond bij het ontstaan van de betreffende verplichting.

Bespreking van het cassatiemiddel

Het middel van de Staatssecretaris bestrijdt het oordeel van het Hof dat belanghebbende haar gerichte-lijfrenteverplichting in de balans per 31 december 1996 mag opnemen voor de contante waarde van het eindkapitaal, berekend met inachtneming van een rentevoet van 5%, zijnde de marktrente op voornoemde datum. Naar het middel betoogt is deze waardering niet aanvaardbaar

Gesteld noch gebleken is dat een reële kans bestaat dat de op belanghebbende rustende verplichting uit hoofde van de gerichte lijfrente eerder tot een afwikkeling zal komen dan contractueel is voorzien. Dit in aanmerking genomen acht ik het middel gegrond voorzover het betoogt dat de wijze waarop belanghebbende haar gerichte-lijfrenteverplichting met ingang van het onderhavige boekjaar wenst te waarderen niet in overeenstemming met goed koopmansgebruik kan worden beschouwd.

Toch kan het middel niet tot cassatie leiden. Op grond van de verwachtingen welke zijn gewekt door eerdere rechtspraak van de Hoge Raad, moet het belanghebbende bij wijze van overgangsmaatregel worden toegestaan de gerichte-lijfrenteverplichting in de balans per 31 december 1996 op te nemen voor de waarde berekend met inachtneming van de rentevoet voor langlopende leningen op dat moment.

Conclusie

Ik concludeer tot ongegrondverklaring van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G