2.4.4 Onderzoeksbevoegdheden van de rechter

Een belangrijk element in de realisatie van de waarheidsvinding is, naast alle hiervoor behandelde plichten van partijen of derden, de actieve rol die de rechter heeft in de procedure. De civiele rechter is niet lijdelijk, maar bemoeit zich actief met het geschil. Met name ten behoeve van de waarheidsvinding heeft de rechter daartoe verschillende bevoegdheden gekregen om in te breken op de zeggenschap die partijen hebben over wat zij in de procedure naar voren brengen.1 Deze bevoegdheden versterken dus de hiervoor behandelde spontane mededelingsplichten van partijen.

Te noemen is allereerst art. 22 Rv, dat evenals de waarheidsplicht in de wet is opgenomen bij de Algemene voorschriften voor procedures, dat de rechter de bevoegdheid geeft om in elke stand van zaken partijen te bevelen bepaalde stellingen toe te lichten of bepaalde bescheiden over te leggen. Belangrijk is ook de bevoegdheid van de rechter om in elke stand van de procedure een comparitie van partijen te gelasten (art. 88 Rv).2 De comparitie van partijen is bij uitstek de plaats waar de rechter aan waarheidsvinding kan doen, op basis van de rechtstreeks van partijen mondeling te verkrijgen informatie.

De actieve rol van de rechter bij de feitengaring blijkt verder uit de mogelijkheid die zij heeft om ambtshalve een getuigenverhoor (art. 166 Rv), een deskundigenbericht (art. 194 Rv) of een gerechtelijke plaatsopneming te gelasten (art. 201 Rv).

Gezien de veelheid aan onderzoeksbevoegdheden van de rechter bij het feiten-onderzoek, kan niet meer worden volgehouden dat 'de rechter vanwege de autonomie van partijen niet op eigen gezag achter de waarheid aan mag gaan' .3Dit mag de rechter juist wel — en de rechter moet het ook, om zoveel mogelijk recht te doen op basis van een volledig en met de werkelijkheid overeenstemmend feitencomplex. Dit is ook gewenst door de wetgever, maar wordt in de literatuur bepaald niet algemeen onderschreven. Hierop zal uitvoerig worden ingegaan in hoofdstuk 3.