HR, 09-11-2010, nr. 09/00128

Verdachte is door het Gerechtshof te Amsterdam bij arrest van 28 oktober 2008 wegens ‘Bedreiging met zware mishandeling’ en ‘Openlijk in vereniging geweld plegen tegen goederen’ veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van vier maanden met aftrek van voorarrest. Daarnaast heeft het Hof een honkbalknuppel aan het verkeer onttrokken; de teruggave aan verdachte gelast van een inbeslaggenomen mes en — ten behoeve van de rechthebbende — de bewaring gelast van een inbeslaggenomen (kleiner formaat) honkbalknuppel. Tevens heeft het Hof de benadeelde partij [benadeelde partij 2] niet ontvankelijk verklaard in haar vordering en de vordering van de benadeelde partij [benadeelde partij 1] gedeeltelijk toegewezen. Het Hof heeft voorts nog een schadevergoedingsmaatregel aan verdachte opgelegd, een en ander als nader in het arrest omschreven.

Tegen deze uitspraak is namens verdachte cassatieberoep ingesteld.

Namens verdachte hebben mrs. B.P. de Boer en A.J. van der Velden, advocaten te Amsterdam, drie middelen van cassatie voorgesteld.

Het eerste middel klaagt dat het Hof het openbaar ministerie niet-ontvankelijk had moeten verklaren in het ingestelde hoger beroep, althans dat het Hof zijn beslissing om het openbaar ministerie wél ontvankelijk te verklaren beter had moeten motiveren, nu de officier van justitie niet — zoals art. 410, eerste lid, Sv voorschrijft — binnen veertien dagen na het instellen van het hoger beroep een appelschriftuur had ingediend.

Het proces-verbaal van de zitting in hoger beroep van 14 oktober 2008 houdt ten aanzien van het namens verdachte gevoerde niet-ontvankelijkheidsverweer het volgende in:

In de overwegingen van het Hof ligt als zijn kennelijke oordeel besloten dat het niet tijdig indienen van een appelschriftuur in casu geen beletsel heeft gevormd voor een richtige voorbereiding van de zaak door het Hof. Voorts heeft het Hof tot uitdrukking gebracht dat het belang van de onderhavige strafzaak moet prevaleren boven het belang van sanctionering van het verzuim. Dit oordeel getuigt in het licht van HR 7 juli 2009, LJN: BI4078, NJ 2009, 403 niet van een onjuiste rechtsopvatting en is evenmin onbegrijpelijk. Dat, zoals de advocaat-generaal ter zitting erkende, voor het verzuim geen goede reden kon worden aangevoerd, doet daaraan niet af. Het middel faalt derhalve.

Het tweede middel klaagt dat het Hof ten onrechte de vordering tot wijziging van de tenlastelegging heeft toegewezen, omdat die wijziging — aldus het middel — de toevoeging van een strafbaar feit behelst dat niet ‘hetzelfde’ is als bedoeld in art. 313, tweede lid, Sv jo. art. 68 Sr.

Nadat de rechtbank de vordering tot wijziging van de tenlastelegging van de Officier van Justitie had toegewezen, luidde de tenlastelegging in eerste aanleg als volgt:

Blijkens het proces-verbaal van de zitting van 14 oktober 2008 heeft de advocaat-generaal in hoger beroep een wijziging van de tenlastelegging gevorderd, in die zin dat aan het onder 1. tenlastegelegde als meer subsidiair wordt toegevoegd:

Het Hof heeft deze vordering (tot wijziging van de tenlastelegging) — nadat het de verdachte en de raadsman hierover had gehoord — zonder nadere motivering toegewezen.2. Dit betekent dat de tenlastelegging in hoger beroep aldus is gewijzigd dat aan het onder 1 primair genoemde ‘medeplegen van een poging tot doodslag/poging tot zware mishandeling’ en subsidair ‘Het openlijk in vereniging geweld plegen tegen personen’ meer subsidiair het in art. 285 Sr strafbaar gestelde misdrijf ‘Bedreiging met enig misdrijf tegen het leven gericht dan wel met zware mishandeling’ is toegevoegd. Het tweede middel stelt de vraag aan de orde of aldus de beperking die ligt besloten in art. 313, tweede lid, Sv in acht is genomen.

Bij de beoordeling van de toelaatbaarheid van de wijziging van de tenlastelegging is de aan te leggen maatstaf of de in de aanvankelijke tenlastelegging opgenomen gedragingen hetzelfde feit in de zin van art. 313, tweede lid, Sv in verbinding met art. 68 Sr opleveren als de in de vordering tot wijziging van de tenlastelegging opgenomen gedragingen. Volgens de Hoge Raad moet bij de toepassing van die maatstaf worden onderzocht:

De Hoge Raad hanteert in zijn rechtspraak met betrekking tot art. 68 Sr (al dan niet in verbinding met art. 313 Sv) een ruimer ‘feitsbegrip’ dan wordt gehanteerd als het om toepassing van de samenloopregeling gaat. Dat past bij het karakter van art. 68 Sr als waarborg tegen dubbele vervolging. Zo was er volgens de Hoge Raad sprake van één feit in de zin van art. 68 Sr in het geval van de Emmense bromfietser, waarbij het ging om openbare dronkenschap (art. 453 Sr) en rijden onder invloed (art. 8 WVW).4. In HR 2 november 1999, LJN: AA3838, NJ 2000, 174 m.nt. JdH (Tjoelker), waarin het aanvankelijk ging om ‘openlijke geweldpleging de dood ten gevolge hebbend’ en de tenlastelegging na de wijziging tevens was toegesneden op ‘doodslag’ en ‘zware mishandeling, terwijl het feit de dood ten gevolge heeft’, overwoog de Hoge Raad ten aanzien van de door het Hof toegewezen vordering tot wijziging van de tenlastelegging het volgende (in rov. 3.3):

In HR 26 november 1996, LJN: ZD0583, NJ 1997, 209 ging het om de verhouding tussen het deelnemen aan een criminele organisatie (art. 140 Sr) en valsheid in geschrift (art 225 Sr).5. Centraal stond de vraag of sprake was van een dubbele vervolging nu de verdachte in die zaak zowel voor valsheid in geschrift was vervolgd als voor deelneming aan een criminele organisatie, terwijl die organisatie (onder meer) tot oogmerk had het plegen van valsheid in geschrift. De Hoge Raad overwoog ten aanzien van deze vraag het volgende (in rov. 6.4):

Verwantschap tussen delictsomschrijvingen die waren toegesneden op art. 8 WVW 1994 enerzijds en art. 163 WVW 1994 anderzijds werd — ondanks een verschil in de strekking van de normen die in die bepalingen worden belichaamd7. — aangenomen in HR 16 oktober 2007, LJN: BA5833, NJ 2008, 127,m.nt. N. Keijzer. De Hoge Raad overwoog in dit verband dat:

Uit deze rechtspraak kan worden afgeleid dat een verschil in strekking van de betrokken strafbepalingen niet snel in de weg staat aan het oordeel dat sprake is van hetzelfde feit in gevallen waarin er sprake is van een wezenlijke samenhang in het handelen en de schuld van de verdachte. Op die feitelijke component van het door de Hoge Raad gehanteerde criterium is een zwaar accent komen te liggen.8. Eerst als de strekking van de verschillende delictsomschrijvingen wezenlijk uiteenloopt, levert de juridische component een absoluut beletsel op om van hetzelfde feit te spreken. Volgens De Hullu is hier sprake van ‘een soort basisvoorwaarde’. Hij signaleert daarbij dat die basisvoorwaarde ruim is geformuleerd. Zijns inziens gaat het om het minimale vereiste ‘dat de delictsomschrijvingen in abstracto een redelijk vergelijkbare strekking hebben en een redelijk gelijksoortig verwijt opleveren’.9. Eigenlijk komt het er op neer dat de juridische component opgaat in de feitelijke: in concreto kan van een wezenlijke samenhang in schuld geen sprake zijn als de abstracte strafbepalingen waarop het schuldverwijt is gebaseerd, al een wezenlijk verschillende strekking hebben.

De stellers van het middel menen dat in casu sprake is van een wezenlijk uiteenlopen van de strekking van de verschillende delictsomschrijvingen. Zij voeren daarbij aan dat deze delictsomschrijvingen (zeer) uiteenlopende rechtsgoederen beschermen. Bij de artt. 287, 302 en 141 Sr zou het (primair) gaan om de bescherming van het leven en de lichamelijke integriteit, terwijl art. 285 Sr de persoonlijke vrijheid beschermt. Zij achten tevens van belang dat — zoals zij met een beroep op NLR, aant. 6 op art. 285 stellen — (poging tot) een geweldsdelict en de bedreiging daarmee elkaar wederzijds uitsluiten vanwege het verschil in opzet.

Om met dat laatste te beginnen, merk ik op dat het mij de vraag lijkt of werkelijk van een dergelijke wederzijdse uitsluiting sprake is. Waarom zou iemand die met een mes stekende bewegingen in de richting van een ander maakt, daarmee niet kunnen beseffen en op de koop toenemen dat zowel de aanmerkelijk kans bestaat dat hij die ander zal doden of ernstig zal verwonden als de aanmerkelijke kans dat die ander bang wordt dat dat zal gebeuren? Maar wat daarvan ook zij, het argument zelf is weinig steekhoudend. Zo sluiten oplichting en verduistering elkaar uit, maar de strekking van de delictsomschrijvingen is niet wezenlijk verschillend (HR 26 oktober 2004, LJN AQ1086, NJ 2004, 688).

Dan nu het eerste argument. De onder 1 primair in art. 302 Sr (zware mishandeling) en art. 287 Sr (doodslag) strafbaar gestelde misdrijven staan respectievelijk in titel XX: ‘Mishandeling’ en titel XIX: ‘Misdrijven tegen het leven gericht’. Deze bepalingen strekken ertoe het menselijk leven, althans de lichamelijke integriteit te beschermen. Het onder 1 subsidiair in art. 141 Sr (openlijke geweldpleging) strafbaar gestelde misdrijf staat in titel V: ‘Misdrijven tegen de openbare orde’ en strekt — kort gezegd — tot bescherming van de openbare orde. Artikel 285 Sr, waarop de onder 1 meer subsidiaire tenlastelegging is toegesneden, is onderdeel van titel XVIII: ‘Misdrijven tegen de persoonlijke vrijheid’. De stellers van het middel lijken te beseffen dat de rubricering van een strafbepaling niet alles zegt over het beschermde rechtsgoed. Art. 141 Sr staat, zo blijkt uit het voorgaande, te boek als een misdrijf tegen de openbare orde, maar volgens de stellers van het middel beschermt de strafbepaling de lichamelijk integriteit. Alleen in een voetnoot wordt vermeld dat zij ‘ook’ de openbare orde beschermt. De conclusie moet zijn dat de strafbepaling een gemengd karakter heeft.10.

Ook art. 285 Sr heeft mijns inziens een gemengd karakter. Kenmerkend voor het delict is dat niet vereist is dat het slachtoffer ergens toe wordt gedwongen. ‘Sommige bedreigingen met zware misdrijven’, zegt de MvT, ‘tasten de persoonlijke vrijheid dermate aan, dat zij op zich zelve als misdrijf zijn aan te merken’.11. Die aantasting van de persoonlijke vrijheid bestaat kennelijk hierin dat het slachtoffer zich niet meer vrij voelt om te gaan en te staan waar hij wil omdat hij vreest dat de bedreiging ten uitvoer zal worden gelegd. De noodzakelijk geachte zelfbescherming tegen aantasting van lijf en leden rechtvaardigt de strafbaarstelling van de bedreiging. De dader behoeft weliswaar niet van plan te zijn om de bedreiging waar te maken, maar dat kan natuurlijk wel het geval zijn. Door het strafrechtelijk optreden tegen de dader wordt in dat geval ook het leven of de lichamelijke integriteit van het slachtoffer beschermt.

Mijn conclusie is dat van een wezenlijk verschil in strekking niet kan worden gesproken. Min of meer ten overvloede merk ik nog op dat de rechtsontwikkeling zich eerder in de richting beweegt van een kleinere dan van een grotere rol van de juridische component bij het beantwoorden van de vraag of sprake is van hetzelfde feit. Daarbij kan in de eerste plaats worden gewezen op de internationale standaard die zich op basis van verdragsbepalingen ontwikkelt. In de tweede plaats kan erop gewezen worden dat de behoefte aan een juridisch feitsbegrip minder groot is geworden. Ter toelichting het volgende.

De internationale ‘ne bis in idem-bepalingen’ — art. 14, zevende lid, IVBPR; art. 4, eerste lid, van het Zevende Protocol bij het EVRM en art. 54 Schengen uitvoeringsovereenkomst (SUO) — zijn in het onderhavige geval om uiteenlopende redenen niet van directe betekenis.12. De vraag is evenwel of de Nederlandse rechter zich bij zijn uitleg van art. 68 Sr niet naar de internationale norm zou moeten richten.13. Die internationale norm geeft een sterk feitelijke inkleuring van het feitsbegrip te zien.

Het Hof van Justitie gaat in dit opzicht bij de uitleg van art. 54 SUO ver. Het relevante criterium voor de toepassing van art. 54 SUO is volgens het Hof van Justitie in rov. 53 van zijn arrest van 28 september 200614.:

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft in de zaak Sergey Zolotukhin tegen Rusland zijn eigen rechtspraak met betrekking tot de toepassing van art 4, eerste lid, Zevende Protocol geharmoniseerd.15. In § 80 van zijn arrest overwoog het EHRM dat het tekstuele verschil met art. 54 SUO ‘cannot justify adhering to a more restrictive approach’ dan was gekozen door onder meer het Hof van Justitie. Dat resulteerde in het volgende criterium (§ 82):

De vraag is of daarmee gekozen is voor een puur feitelijke benadering. Als ‘starting point’ voor de vergelijking kiest het EHRM voor de verschillende ‘statements of facts’ zoals die doorgaans in de uitspraken van de nationale rechters zullen zijn te vinden. Dat lijkt te betekenen dat het gaat om een vergelijking van de relevante feiten. Omdat de relevantie van een feit afhangt van de delictsomschrijving, spelen de verschillende delictsomschrijvingen dus mogelijk wel een indirecte rol. Dat lijkt bevestiging te vinden in de zaak Ruotsalainen tegen Finland.16. De klager had, zonder dit vooraf te melden, brandstof getankt die minder zwaar belast was dan diesel. Dat leverde twee fiscale vergrijpen op waarvoor hij afzonderlijk werd vervolgd. Het achterliggende historische gebeuren was bij beide vervolgingen uiteraard precies hetzelfde. Maar daarom ging het kennelijk niet. De vergelijking van de statements of facts — waarbij het EHRM ook de definition of the offences betrok — leverde wél verschillen op, zoals op het punt van het opzetvereiste. Die verschillen werden vervolgens van ondergeschikt belang geacht (§ 56):

Maar wat ook de nieuwe benadering die door het EHRM is gekozen precies moge inhouden, duidelijk is dat daarin geen zelfstandige rol is weggelegd voor een eventueel verschil in strekking van de betrokken delictsomschrijvingen.

Dan nu het in de tweede plaats genoemde punt; dat de behoefte aan een juridisch feitsbegrip minder groot is geworden. Met name Krabbe heeft laten zien dat de behoefte aan een juridische invulling van het feitsbegrip vooral voortkomt uit de wijze waarop de strafrechtspleging is georganiseerd, in het bijzonder op het punt van de rechterlijke competentie.17. Die competentieproblemen zijn inmiddels sterk verminderd doordat alle strafbare feiten in eerste aanleg voor de rechtbank worden vervolgd en doordat economische en commune delicten gezamenlijk kunnen worden aangebracht. Eigenlijk levert nog alleen de eigen competentie van de kantonrechter een probleem op. Dat probleem kan echter worden opgelost door art. 349, tweede lid, Sv zo aan te passen of uit te leggen dat van verwijzing dient te worden afgezien als het gaat om een kantongerechtsovertreding die cumulatief is tenlastegelegd met een misdrijf dat als hetzelfde feit in de zin van art. 68 Sr moet worden aangemerkt. Een feitelijke invulling van het feitsbegrip levert dan binnen de strafrechtspleging, waarin art. 68 Sr functioneert, geen onoverkomelijke problemen meer op.18.

Het middel faalt.

Het derde middel klaagt dat het Hof ten onrechte de vordering van de benadeelde partij [benadeelde partij 1] (gedeeltelijk) heeft toegewezen, althans dat de motivering van deze beslissing onbegrijpelijk is.

Blijkens het vonnis van de Rechtbank heeft de benadeelde partij [benadeelde partij 1] zich in eerste aanleg gevoegd met een schadevergoedingsvordering tot een totaalbedrag van euro 1350,-, uitgesplitst als volgt: euro 800, - voor schade aan de auto, euro 50, - voor schade aan kleding en euro 500, - wegens immateriële schade.

Het proces-verbaal van de zitting in hoger beroep van 14 oktober 2008, houdt ten aanzien van de vordering van de benadeelde partij [benadeelde partij 1] het volgende in:

Het bestreden arrest houdt met betrekking tot de vordering van de benadeelde partij [benadeelde partij 1] het volgende in:

Het Hof heeft de vordering van de benadeelde partij [benadeelde partij 1] vervolgens toegewezen tot een bedrag van euro 800,-. Voorts heeft het Hof — voor hetzelfde bedrag — aan verdachte een schadevergoedingsmaatregel opgelegd ten behoeve van de benadeelde partij [benadeelde partij 1]. Het Hof heeft niet gespecificeerd op welke schadepost(en) het toegewezen bedrag betrekking heeft, maar het kan er in het licht van het voorgaande voor gehouden worden dat het gaat om de vergoeding van de schade aan de auto.

De beslissingen van het Hof, althans de motivering daarvan, zijn — in het licht van de opmerking van verdachte ter zitting in hoger beroep, dat hij en [betrokkene 1] ieder reeds euro 400 aan [benadeelde partij 1] hebben betaald ter vergoeding van de door [benadeelde partij 1] geleden schade aan zijn auto — inderdaad onbegrijpelijk. Het middel slaagt derhalve.

Het eerste middel faalt en kan worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering. Het tweede middel faalt en het derde middel slaagt.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest, doch alleen voor zover het de gedeeltelijke toewijzing van de vordering van de benadeelde partij [benadeelde partij 1] betreft (en de hieraan gekoppelde schadevergoedingsmaatregel) en tot verwerping van het beroep voor het overige.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

AG