HR, 14-07-2017, nr. 16/05026

Deze zaak gaat over de vraag of de bedragen betaald op een renteswap aftrekbaar zijn als kosten van een eigen woning. De belanghebbende heeft tot herfinanciering van zijn eigen woning in twee delen hypothecair van een bank geleend tegen een variabele rente plus een opslag ad 0,5 procent per jaar. Tot afdekking van het rentestijgingsrisico is hij daarnaast met de bank twee renteswaps overeengekomen, waardoor hij per saldo een vaste rente betaalt. Hij acht de rente die hij op de swaps aan de bank heeft betaald aftrekbare kosten met betrekking tot de eigenwoning in de zin van art. 3.120(1)(a) Wet IB 2001.

De Rechtbank Den Haag meende dat de swaps financiële risico’s afdekken en de betalingen erop niet strekken tot vergoeding voor het lenen van geld. Zij oordeelde dat de betalingen op de swaps niet rechtstreeks zijn verbonden aan het opnemen, verlengen of aflossen van een eigenwoningschuld ex art. 3.120(1) Wet IB 2001 en heeft belanghebbendes beroepen ongegrond verklaard.

In hoger beroep heeft het Hof Den Haag de leningen en de swaps in onderling verband en samenhang bezien omdat dat strookt met zowel de bedoeling van de partijen bij de overeenkomsten als de wijze waarop zij feitelijk uitvoering hebben gegeven aan die overeenkomsten. De swaps bewerkstelligen volgens het Hof dat de belanghebbende op de geldleningen jaarlijks een vaste rente betaalt die aangemerkt kan worden als “rente van schulden, kosten van geldleningen daaronder begrepen, die behoren tot de eigen woningschuld” ex art. 3.120(1)(a) Wet IB 2001. Het Hof heeft de uitspraak van de Rechtbank vernietigd. Hij heeft ook het subsidiaire standpunt van de Inspecteur verworpen, inhoudende dat de door de belanghebbende betaalde variabele rente en swapkosten gesaldeerd moeten worden met door de bank aan de belanghebbende gedane betalingen.

De Staatssecretaris van Financiën acht art. 3.120(1)(a) Wet IB 2001 (tekst 2009) en/of art. 8:77 Awb geschonden omdat renteswaps zelfstandige vermogensbestanddelen zijn en de betalingen erop geen kosten van een eigenwoninglening zijn nu zij niet rechtstreeks voortvloeien uit het opnemen, verlengen of aflossen van een eigenwoningschuld. Het Hof heeft althans onvoldoende gemotiveerd dat van zulk rechtstreeks voortvloeien sprake zou zijn. Zouden de swapkosten wel rechtstreeks voortvloeien uit de geldleningsovereenkomst, dan acht de Staatssecretaris onbegrijpelijk dat het Hof alleen de betalingen op de swap in aanmerking heeft genomen en niet de uit diezelfde overeenkomst ontvangen vergoedingen.

Ik meen dat als tussen de renteswap en de geldlening een zodanige samenhang bestaat dat zij economisch als één geheel kunnen worden beschouwd en het ook de bedoeling van de contractanten was om met de swap een vaste rente op de eigenwoninglening te bewerkstelligen, er geen aanleiding bestaat om die per saldo verschuldigde vaste rente fiscaal anders te behandelen dan de vaste rente op een gewone eigenwoninglening met rentevastperiode. Op basis van de in 5.1 en 7 weergegeven jurisprudentie zie ik niet in waarom een juridisch omslachtige vormgeving die slechts verklaard wordt door de margewensen van de aanbiedende bank tot een fiscaal ander resultaat zou moeten leiden als de bedoeling van de partijen is om hetzelfde effect te bereiken als een lening tegen een vaste rente en dat ook het materiële effect van die vormgeving is. ’s Hofs oordeel berust mijns inziens dus niet op een onjuiste rechtsopvatting.

Of in casu naar de bedoeling van de partijen de vereiste voldoende samenhang bestaat en speculatieve bedoelingen ontbreken, is een kwestie van uitleg van de contracten en van vaststelling en duiding van feiten, waar in beginsel alleen de feitenrechter over gaat. Ik acht ’s Hofs uitleg van de contracten en zijn vaststelling van de bedoeling van partijen niet onbegrijpelijk of onvoldoende gemotiveerd: niet in geschil is dat het de bedoeling was om een vaste rente te creëren; de nominale bedragen van de swaps zijn gelijk aan de hoofdsommen van de geldlening (de Staatssecretaris stelt dat niet zo is, maar dat is een in cassatie ontoelaatbaar novum); de variabele rente op de lening en die van de swap zijn aan elkaar gelijk; en de overeenkomsten zijn nagenoeg gelijktijdig afgesloten. Dat de swaps korter lopen dan de lening is mijns inziens niet relevant omdat ook de rentevastperiode van een gewone vasterentelening meestal korter loopt dan de lening.

Met zijn klacht over onbegrijpelijkheid van niet-salderen lijkt de Staatssecretaris er van uit te gaan dat het Hof de door de belanghebbende op de swaps ontvangen variabele rente niet heeft afgetrokken van de door hem aan de bank betaalde vaste rente. Daarvoor zie ik echter geen feitelijke grondslag. De door het Hof in aftrek toegelaten bedragen zijn het product van de vaste swaprente en de som van de leningbedragen.

Ik geef u in overweging het cassatieberoep ongegrond te verklaren.

De belanghebbende [X] bewoonde met zijn echtgenote in de geschiljaren een woning aan de [a-straat 1] te [Q] die een eigen woning was in de zin van art. 3.111 van de Wet op de inkomstenbelasting 2001 (Wet IB 2001).

Op 15 maart 2006 heeft hij zijn lopende leningen bij ABN AMRO (de bank) tot financiering van die woning herzien door een kredietovereenkomst met de bank met een hoofdsom ad € 4.537.802 die hij in twee keer heeft opgenomen; de eerste tranche ad € 1.368.660 op 1 december 2005; de resterende € 3.169.142 op een later tijdstip. Over het openstaande bedrag betaalt de belanghebbende de Euribor voor de relevante renteperiode plus 0,5 procent opslag op jaarbasis. De overeenkomst voorziet herziening van de opslag op 28 februari 2011 of op de laatste dag van de dan lopende renteperiode.

De contractspartijen duiden de kredietovereenkomst aan als een roll over overeenkomst. Zij bestaat uit twee delen: (i) een hypothecaire lening ad € 1.368.660 ingaande 1 december 2005 met een variabele rente (driemaands Euribor plus 0,5 procent) en een forward starting interest rate swap ad 4,77 procent; en (ii) een hypothecaire lening ad € 3.169.142 ingaande 1 januari 2007 met een variabele rente (driemaands Euribor plus 0,5 procent) en een forward starting interest rate swap van 4,98 procent. Dit betekent dat de belanghebbende driemaands Euribor plus 0,5 procent plus de vaste rente à 4,77 c.q. 4,98 procent aan de bank betaalt en de bank driemaands Euribor aan de belanghebbende betaalt. De belanghebbende betaalt dus per saldo een vaste rente ad 0,5 plus 4,77 c.q. 4,98 procent.

De belanghebbende heeft volgens r.o. 3.7 van het Hof op de swaps geen bedragen ontvangen. Ik ga er van uit dat het Hof daarmee bedoelt dat de belanghebbende per saldo van betalingen geen voordeel van de swaps heeft genoten, want bij een renteswap ontvangen beide partijen immers per definitie wel degelijk betalingen van elkaar.

De belanghebbende heeft in 2009, 2010 en 2011 aan rente en kosten van de eigen woning € 112.796, € 56.916 resp. € 223.108 in aftrek gebracht. Deze aftrek is voor 2009 en 2010 door de Inspecteur aanvaard. Voor 2011 heeft hij echter slechts € 82.418 geaccepteerd. De belanghebbende heeft ter zake van alle drie de jaren bezwaar ingediend. Zijns inziens moeten boven de genoemde reeds aanvaarde aftrekbedragen nog de volgende bedragen in aftrek worden gebracht:

- voor 2009: € 110.312- voor 2010: € 166.192- voor 2011: € 140.690

De Inspecteur heeft de bezwaren afgewezen. De belanghebbende heeft daartegen beroep ingesteld. Zowel bij de Rechtbank Den Haag als in hoger beroep bij het Hof Den Haag was in geschil of de bedragen die de belanghebbende op de swaps aan de bank heeft betaald aftrekbare kosten zijn in de zin van art. 3.120(1)(a) Wet IB 2001.

De Rechtbank Den Haag1.

De Rechtbank constateerde dat het tussentijds aflossen van de eigenwoningschuld de verplichtingen uit de renteswap gedurende de daarvoor overeengekomen periode niet beïnvloedt. Zij ging er van uit dat de swaps dienen tot het afdekken van financiële risico’s en dat de betalingen erop dus niet strekken tot vergoeding voor het lenen van geld en heeft op basis daarvan geoordeeld dat belanghebbendes kosten van de swapovereenkomst geen kosten zijn die rechtstreeks zijn verbonden aan het opnemen, verlengen of aflossen van een eigenwoningschuld ex art. 3.120(1) Wet IB 2001. De Rechtbank heeft belanghebbendes beroepen ongegrond verklaard.

Het Hof Den Haag2.

Het Hof heeft de uitspraak van de Rechtbank vernietigd en de aanslagen IB/PVV 2009, 2010 en 2011 verminderd met de door belanghebbende in bezwaar opgevoerde aftrekbedragen. Hij heeft daartoe als volgt overwogen:

“6.4. Het Hof is van oordeel dat de geldleningsovereenkomsten en de swap-overeenkomsten in onderling verband en samenhang moeten worden bezien. Dit is in overeenstemming met zowel de bedoeling van partijen bij de overeenkomsten als de wijze waarop zij daaraan feitelijk uitvoering hebben gegeven. Gelet hierop bewerkstelligt de swap naar het oordeel van het Hof dat belanghebbende en zijn echtgenote, ongeacht de ontwikkeling van het variabele deel van de geldlening, ter zake van de geldleningen jaarlijks een vaste rente van € 223.108, oftewel 4,8 percent, per jaar verschuldigd zijn.

Naar het oordeel van het Hof is deze vaste rente aan te merken als “rente van schulden, kosten van geldleningen daaronder begrepen, die behoren tot de eigen woningschuld” in de zin van artikel 3.120 lid 1 aanhef en onderdeel a van de Wet IB 2001. De omstandigheid dat aan het verschuldigde rentebedrag een samengestelde berekening ten grondslag ligt, doet hieraan niet af.

Het vorenstaande houdt tevens in dat het Hof de Inspecteur niet volgt in diens meer subsidiaire, thans subsidiaire standpunt, van de Inspecteur dat saldering dient plaats te vinden van door belanghebbende betaalde variabele rente en swap kosten en door de bank vergoede bedragen aan rente. Aan dit standpunt van de Inspecteur ligt een geheel andere duiding van de overeenkomsten ten grondslag dan die welke het Hof daaraan heeft gegeven.”

De Staatssecretaris heeft tijdig en regelmatig beroep in cassatie ingesteld. De belanghebbende heeft een verweerschrift ingediend.

De Staatssecretaris stelt één middel voor. Hij acht art. 3.120(1)(a) Wet IB 2001 (tekst 2009) en/of art. 8:77 Awb geschonden omdat de kosten van een swap niet als kosten van een eigenwoninglening kunnen worden aangemerkt nu zij niet rechtstreeks voortvloeien uit het opnemen, verlengen of aflossen van de eigenwoningschuld als bedoeld in die bepaling. Het Hof heeft althans onvoldoende gemotiveerd waarom sprake zou zijn van een dergelijk rechtstreeks voortvloeien. Zou het wel gaan om kosten die rechtstreeks voortvloeien uit de geldleningsovereenkomst, dan acht de Staatssecretaris het onbegrijpelijk dat het Hof dan alleen de betalingen uit hoofde van de swap in aanmerking neemt en niet de uit diezelfde overeenkomst voortvloeiende vergoedingen.

Volgens de Staatssecretaris gaat het Hof ten onrechte voorbij aan het oordeel van de Rechtbank dat onvoldoende samenhang bestaat om van één product te spreken en aan de uitleg van de Inspecteur dat het gaat om twee verschillende overeenkomsten. De swap is een zelfstandig vermogensrecht, afgesloten om een eventueel renterisico af te dekken, dat ook los (van een lening) kan worden afgesloten. Het is een financieel product (een derivaat), zoals er vele financiële producten zijn die mogelijk eveneens in combinatie met een eigenwoningschuld kunnen worden afgesloten, bijvoorbeeld de rentecap die een renteplafond instelt als bescherming tegen rentestijging. De swaps hebben een eigen waarde en kunnen tussentijds worden beëindigd, waarbij een afrekening plaatsvindt die los staat van de (omvang van de) eigenwoningschuld. De looptijd van de swaps komen niet overeen met de looptijd van de geldlening. De swapovereenkomst bevat geen mechanisme om haar aan te passen als de lening geheel of gedeeltelijk zou worden afgelost.

Volgens de Staatssecretaris is het verband tussen de geldlening en de swaps daarom te ver verwijderd om de kosten van de swaps aan te merken als kosten die rechtstreeks voortvloeien uit het opnemen, verlengen of aflossen van de eigenwoningschuld als bedoeld in art. 3.120(1) Wet IB 2001. Hij ziet steun in HR BNB 2017/24 (over een wissel van de valuta van de hoofdsom van een eigenwoningschuld; zie 5.6 hieronder) en in HR BNB 1980/315 (de swaps strekken niet tot terbeschikkingstelling van een hoofdsom; zie 5.1 hieronder).

s Hofs oordeel dat geen saldering dient plaats te vinden van door belanghebbende betaalde variabele rente en swapkosten en door de bank vergoede bedragen aan rente is volgens de Staatssecretaris onbegrijpelijk.

Bij verweer stelt de belanghebbende dat bij het aangaan van de swap geen kosten zijn betaald en dat de Staatssecretaris door steeds de term ‘kosten’ te gebruiken een nieuw element in de procedure inbrengt waarvoor in cassatie geen plaats is.

Het Hof heeft vastgesteld dat de belanghebbende geen vergoeding op de swaps heeft ontvangen. De vraag of en hoe een ontvangen vergoeding in de belastingheffing betrokken zou moeten worden, doet volgens belanghebbende dan ook in het geheel niet ter zake.

Het arrest HR BNB 2017/24 waarop de Staatssecretaris zich beroept, betreft volgens de belanghebbende een feitelijk andere casus waardoor het op zijn geval niet kan worden toegepast. (De reden voor) een wijziging van de valuta van een eigenwoningschuld is niet gelijk aan (de reden voor) het sluiten van een overeenkomst die bewerkstelligt dat een deel van de op de geldlening verschuldigde rente vast wordt.

De lijn in de jurisprudentie is volgens de belanghebbende dat “voor aftrek in aanmerking komen kosten/rente die in een direct verband staan tussen de rentebetaling en de eigenwoningschuld.” Hij meent dat “met de op de rente-swapovereenkomst betaalde vaste rente zonder meer wordt voldaan aan het om voor aftrek in aanmerking te kunnen komen vereiste directe verband met de eigenwoningschuld.” Uit de feitenvaststelling in onderdeel 3 van ’s Hofs uitspraak, waarvan in cassatie moet worden uitgegaan, komt expliciet naar voren dat de hypotheekleningen en de swaps verweven zijn. Het Hof heeft dat oordeel volgens de belanghebbende voldoende gemotiveerd.

Art. 3.119a(1) Wet IB 2001 omschrijft de eigenwoningschuld als

“het gezamenlijke bedrag van de schulden die zijn aangegaan ter verwerving van een eigen woning.”

Artikel 3.120(1) Wet IB 2001 luidde in geschiljaren als volgt:

“1. De aftrekbare kosten met betrekking tot een eigen woning zijn het gezamenlijke bedrag van:a. de renten van schulden, kosten van geldleningen daaronder begrepen, die behoren tot de eigenwoningschuld;b. de periodieke betalingen op grond van de rechten van erfpacht, opstal en beklemming met betrekking tot de eigen woning.”

In 2010 heeft de Staatssecretaris bij Besluit3.het volgende beleid bekend gemaakt met betrekking tot rentecaps afgesloten in verband met een eigenwoninglening:

“4.8. Risicoverzekering met betrekking tot toekomstige rentestijgingen (rentecap)

Een rentecap is een verzekeringsovereenkomst waardoor bijvoorbeeld bij een rentestijging boven een bepaald niveau de bank die hogere rente vergoedt. De premie voor een rentecap is geen rente of kosten van een geldlening voor de eigenwoningschuld. Tot de kosten van geldleningen voor de eigenwoningschuld behoren alleen de verbonden kosten die rechtstreeks zijn verbonden aan het opnemen, verlengen of aflossen van een eigenwoningschuld. De premie voor een verzekering waardoor een lagere rente over een geldlening is verschuldigd, is geen rente of kosten van een geldlening. Dit is anders bij een lening die is afgesloten met een rentevaste periode. De rente over die lening bestaat uit één tarief dat volledig is afgestemd op de hoofdsom. Deze rente is aftrekbaar als rente van de eigenwoningschuld.”

Asma en Storm van ’s Gravesande leidden uit dit Besluit het volgende af:4.

“De staatssecretaris heeft zich in het Besluit eigenwoningrente 2010 uitgelaten over een derivaat, in dit geval de rente cap (…). Als een vaste rente gedurende de gehele looptijd wordt overeengekomen (ook een soort verzekering) is deze rente volgens hem wel aftrekbaar, omdat deze bestaat uit een tarief dat is afgestemd op de hoofdsom. Aangezien het IRS-contract [interest rate swap; PJW] is afgestemd op de hoofdsom van de (eigenwoning)lening en tezamen met de variabele rente op de lening leidt tot een vaste rente over de hoofdsom, lijkt de afrekening uit hoofde van een IRS-contract onder de door de staatssecretaris gehanteerde definitie van rente te vallen; dit geldt dan voor zowel betalingen aan als ontvangsten van de bank.”

Renten van schulden

In onder meer HR BNB 2001/1735.heeft u u aan de inkomstenkant uitgelaten over de vraag wat onder rente moest worden verstaan onder de Wet IB 1964. De belanghebbende in deze zaak had bankbrieven gekocht met een uitgiftekoers hoger dan de nominale waarde. De bank betaalde de belanghebbende ‘rente’termijnen berekend op basis van de nominale waarde en de vraag was of die volledig als tot zijn inkomsten uit vermogen behorende rente belast waren. U overwoog:

“In de Wet op de inkomstenbelasting 1964 moet onder tot de inkomsten uit vermogen behorende rente worden verstaan hetgeen tussen de geldgever en de geldnemer is overeengekomen als vergoeding voor het gedurende de looptijd van de geldlening ter beschikking stellen van de hoofdsom.

(…).

Indien, zoals in het onderhavige geval, de uitgiftekoers van de bankbrief hoger is dan de nominale waarde daarvan, geldt - tenzij de overeenkomende partijen iets anders op het oog hebben gehad, hetgeen te dezen uit 's Hofs uitspraak of de stukken van het geding niet blijkt - dat hogere bedrag als de ter beschikking gestelde hoofdsom. Nu aan het einde van de looptijd slechts het nominale bedrag wordt terugontvangen, wordt een deel van de hoofdsom - namelijk hetgeen boven de hoofdsom als agio is betaald - in feite gedurende de looptijd afgelost. Aangenomen moet worden - wederom tenzij blijkt van een andere bedoeling van partijen, hetgeen te dezen niet het geval is - dat in de jaarlijkse betalingen door de bank van een in de praktijk als 'rente'-termijn aangeduid bedrag een deel aflossing van het agio moet worden onderscheiden. Voor de heffing van de inkomstenbelasting geldt dan als tot de inkomsten uit vermogen te rekenen rente niet het volle bedrag van een zodanige 'rente'-termijn (het in de bankbrief vermelde percentage van de nominale waarde), maar dat volle bedrag, verminderd met het deel dat aan de aflossing van het agio moet worden toegerekend.(…)”

Dit arrest getuigt van een materiële benadering van zowel het begrip hoofdsom als het begrip rente en van het belang van de bedoeling van de contractspartijen. Asma en Storm van ’s Gravesande achten het op grond van dit arrest verdedigbaar om betalingen uit hoofde van een aan een eigenwoninglening gekoppelde renteswap als rente van de eigenwoningschuld aan te merken.6.

HR BNB 2001/2167.betrof een belegger die bij Bank Bangert Pontier een escape (equity structured call and put exposure) had gekocht die recht gaf op levering van een verhandelbare put warrant en een tegengestelde verhandelbare call warrant, en de warrants gaven recht op een uitkering door de Midland Bank. De fiscus zag hierin fiscaalrechtelijk een geldlening omdat de belegger door de combinatie van de optieposities effectief geen risico op zijn inleg liep. Het saldovoordeel bij uitkering op de escape zou dus belaste rente zijn en niet een onbelast vermogensresultaat op opties (het belastingjaar 1996 viel nog onder de Wet IB 1964). U overwoog echter:

“3.5. Een ESCAPE houdt in het recht op levering van twee op de Londense effectenbeurs verhandelbare warrants. Die warrants geven recht op een uitkering van Midland op de expiratiedatum, welke uitkering voor de Put Spread Warrant kan variëren van nihil tot tienmaal de emissieindex, en voor de Call Spread Warrant van nihil tot tienmaal de uitkeringsindex. Onder deze omstandigheden kan de betaling van de aankoopprijs van een warrant bij gelegenheid van de uitgifte ervan niet worden aangemerkt als het ter beschikking stellen van een hoofdsom aan Midland, ook niet als één persoon beide typen warrants aanschaft en aldus het risico van het geheel of gedeeltelijk verloren gaan van zijn aankoopprijs afdekt. Dit zou slechts anders zijn indien de warrants alleen tezamen aangeschaft konden worden; uit 's Hofs uitspraak en de stukken van het geding blijkt evenwel niet dat zulks door het Hof is vastgesteld of door een der partijen is aangevoerd.

In aanmerking genomen dat het in de ESCAPE besloten liggende recht op levering van de warrants meebrengt dat de aankoop van een ESCAPE moet worden aangemerkt als een indirecte aankoop van de warrants, kan de betaling van de aankoopprijs van een ESCAPE bij gelegenheid van de uitgifte ervan evenmin als het ter beschikking stellen van een hoofdsom worden aangemerkt. Dit lijdt slechts uitzondering indien zou moeten worden aangenomen dat de mogelijkheid van tussentijdse uitoefening van het recht op levering en van verhandeling van de afzonderlijke warrants op de Londense effectenbeurs in feite niet bestond, in welk geval voor de fiscale beoordeling van de ESCAPE de beide warrants als één geheel zouden moeten worden beschouwd. (…)”

Spek (noot in BNB 2001/216) leidde hieruit af dat u de materiële benadering in het combinatiepolis-arrest8.en het boven (5.1) geciteerde agiolening-arrest niet voorzette. Ook de anonieme redacteur van V-N 2001/20.21 was verrast omdat het arrest zijns inziens een heel andere kant op ging. Volgens De Gunst daarentegen ging u voort op de ingeslagen weg:9.

“Uit het ESCAPE-arrest en uit de eerdere "herkwalificatie"-jurisprudentie kan worden afgeleid dat bij de fiscale beoordeling van een contractuele relatie tussen een belastingplichtige en een andere partij slechts die contractuele relatie fiscaal gewogen moet worden. Indien de belastingplichtige daarnaast met dezelfde wederpartij nog andere relaties is aangegaan, is de Hoge Raad bereid om deze mede in overweging te nemen (BNB 1997/233 enzovoorts). Is er nog een derde partij bij de transactie betrokken en is er sprake van een wederzijds op de hoogte zijn van elkaars rol en betrokkenheid, samenhang/afhankelijkheid, dan zal nauwkeurig onderzocht moeten worden wat de rol van die derde is (BNB 1997/148 enzovoorts). Indien de belastingplichtige in het ESCAPE-arrest de warrants bijvoorbeeld uitsluitend gezamenlijk had kunnen verwerven of de ESCAPEs niet tussentijds had kunnen uitoefenen, zou de betrokkenheid van BBP als uitgevende instelling ertoe geleid hebben dat de ESCAPE-koopsom moest worden gekwalificeerd als de hoofdsom van een geldlening. Dit laatste had zich volgens de Hoge Raad niet voorgedaan, waardoor het theoretische beursrisico-element kwalificatie als geldlening verhinderde.”

Ook ik zie in het ESCAPE-arrest geen afwijking van de materiële benadering in de eerdere arresten. De samenhang tussen de inleg, de warrants en de uitkering was onvoldoende om van een materiële lening te spreken.

De Rechtbank Gelderland overwoog eind vorig jaar als volgt over een renteswap in combinatie met een eigenwoninglening:10.

“12. Onder rente van een lening moet worden verstaan de vergoeding die tussen partijen is overeengekomen als vergoeding voor het ter beschikking stellen van een hoofdsom (Hoge Raad 15 juli 1980, nr. 19942, BNB 1980/315). Alhoewel in het derivatencontract wordt gesproken over een “hoofdsom”, is van het ter beschikking stellen daarvan geen sprake. De hoofdsom in dit contract dient slechts als rekengrootheid. Op dezelfde grond kan ook niet van kosten van een geldlening worden gesproken. De uit het derivatencontract voortvloeiende betalingen kunnen daarom op zichzelf niet als rente of kosten van een geldlening worden aangemerkt.”

Het Hof Amsterdam oordeelde begin dit jaar in gelijke zin:11.

“4.4.2. Echter, door de IRS-kosten tot de kosten die zijn bedoeld in artikel 3.120, eerste lid, onderdeel a, van de Wet te rekenen, heeft de rechtbank aan de in die bepaling bedoelde kosten een te ruime uitleg gegeven. De IRS-kosten zijn op zichzelf immers geen renten van schulden, dan wel daaronder te begrijpen kosten van geldleningen; zij bestaan uit het saldo van een door [naam bank] aan belanghebbende verschuldigde variabele premie op basis van de variabele Euribor-rente (in 2009 € 24.879) en een door belanghebbende aan [naam bank] verschuldigde vaste premie op basis van een – naar het Hof begrijpt – per 1 juli 2008 geldende vaste rente van 4,67% (in 2009 € 51.542), berekend over een fictieve hoofdsom van € 2.300.000 vanaf 1 juli 2008 en van € 1.052.000 vanaf november 2009 (welke voor deze berekening slechts als rekengrootheid fungeert).”

Ook ik meen dat de op een renteswap betaalde bedragen op zichzelf niet als renten van bepaalde schulden kunnen worden beschouwd. Uit het agiolening-arrest volgt niet dat de op een renteswap betaalde bedragen als vergoeding voor het ter beschikking stellen van een hoofdsom kunnen worden beschouwd. Als zodanige vergoeding kan in beginsel slechts de bij de terbeschikkingstelling van de hoofdsom overeengekomen variabele rente worden aangemerkt.

Kosten van geldlening

HR BNB 2017/2412.betrof een belanghebbende die zijn eigenwoningschuld ad € 950.000 in 2007 omzette in een schuld in Zwitserse francs (Chf 1.558.000) om minder rente te betalen. De Zwitserse franc steeg vervolgens ten opzichte van de euro. De belanghebbende zette de lening daarom in 2010 terug naar euro’s, waarna de hoofdsom € 1.077.678 beliep. In geschil was of het door de laatste omzetting ontstane koersverlies ad € 127.678 gerekend moet worden tot de aftrekbare kosten van geldleningen in de zin van de eigenwoningregeling. U overwoog:

“2.3. (…) De eigenwoningschuld is in artikel 3.119a Wet IB 2001 (tekst 2010: leden 1 en 3, thans: lid 1, letter a, in samenhang gelezen met lid 2) beperkt tot (…) de schulden die zijn aangegaan voor het verwerven, verbeteren of onderhouden van de eigen woning. Daarmee strookt dat tot de kosten van een geldlening in verband met die schulden uitsluitend worden gerekend de kosten die rechtstreeks voortvloeien uit het opnemen, verlengen of aflossen van de voor voormelde doeleinden aangegane geldleningen. Tot die kosten behoort niet het koersverlies ten opzichte van de euro dat wordt geleden bij het aflossen van een lening luidend in een andere munteenheid dan de euro. Hetzelfde geldt indien een lening die luidt in een andere munteenheid dan de euro wordt omgezet in een lening die in euro’s luidt.”

Ik leid hier uit af dat de op een renteswap betaalde bedragen op zichzelf evenmin kunnen worden aangemerkt als kosten van geldleningen in de zin van art. 3.120(1)(a) Wet IB 2001, nu zij niet worden gemaakt om de hypothecaire lening te verkrijgen, te verlengen of af te lossen en zij niet – in beginsel – eenmalig worden gemaakt, zoals de wetgever kennelijk op het oog had:13.

“(…) Met de eerste wijziging van artikel 3.119a van de Wet IB 2001 komt het huidige tweede lid, waarin de goedkoperwonenregeling is opgenomen, te vervallen. Het tweede lid wordt vervolgens vervangen door de maatregel waarbij de lening voor meegefinancierde kosten ter verkrijging van de hypotheek tot de eigenwoningschuld (EWS) wordt gerekend. Onder deze meegefinancierde kosten worden verstaan: taxatiekosten ter verkrijging van de hypotheek, afsluitprovisie, notariskosten voor de hypotheekakte en de kadastrale kosten voor inschrijving van de hypotheek. Deze kosten worden eenmalig gemaakt bij het afsluiten van een geldlening en zijn aftrekbaar. (…)”

Dit strookt met het oordeel van het Hof Den Haag14.dat kosten van beleggingsverzekeringen om de hypothecaire lening voor de eigen woning te kunnen aflossen geen aftrekbare renten of kosten van geldlening zijn, omdat zij de terugbetaling van de hoofdsom dienen en niet toekomen aan de verzekeraar of de geldverstrekker als vergoeding voor het ter beschikking stellen van de hoofdsom.

Een renteswap zoals de litigieuze kan tijdens de looptijd een waarde krijgen. Stijgt de rente na het afsluiten van het contract, dan ontvangt de klant een hogere variabele rente van de bank; daalt de marktrente, dan ontvangt de klant een lagere variabele rente; de klant betaalt daartegenover de gelijk blijvende vaste rente. In het eerste geval krijgt de swap dus een positieve en in het tweede geval een negatieve waarde in het economische verkeer.

In de fiscale jaarrekening moeten samenhangende posten in samenhang gewaardeerd worden. Van voldoende samenhang is sprake als op de balansdatum te verwachten is dat de waardeontwikkelingen van de desbetreffende vermogensbestanddelen hoogstwaarschijnlijk zullen correleren binnen een bandbreedte van 80 tot 125%.20.In de literatuur wordt verdedigd dat een geldlening in combinatie met een renteswap zodanig samenhangen dat goed koopmansgebruik gezamenlijke waardering vereist.21.Maar in de literatuur wordt ook opgemerkt dat uw jurisprudentie ziet op fair value hedges (afdekking van het risico van wijzigingen in de reële waarde van een balanspost) en dat onzeker is of samenhangende waardering ook verplicht is bij cash flow hedges (afdekking van het risico van wijzigingen in toekomstige kasstromen).22.

Cornelisse23.meent dat bij een renteswap verdedigd kan worden dat zolang de lening en het swapcontract voor gelijke hoofdsommen gelijk lopen de facto sprake is van een vastrentende lening, zodat HR BNB 2010/24224.alsdan uitsluit dat een marktrentebeweging de fiscale jaarwinst raakt en bijgevolg ook dat de negatieve waardeontwikkeling (bij een rentedaling) van de swap de fiscale jaarwinst niet raakt. Ook de auteurs van de Cursus Belastingrecht menen op basis van uw jurisprudentie over de waardering van vastrentende leningen dat tussentijdse waardeverminderingen van een renteswap in beginsel niet als verlies mogen worden genomen.25.

De Rechtbank Noord-Holland moest halverwege 201426.en eind 201527.ten aanzien van dezelfde belanghebbende oordelen over de verwerking in de fiscale winst van de waardebeweging van een renteswap gekoppeld aan een lening die deels het bedrijf en deels privévermogen van de belanghebbende financierde. Over het deel dat het bedrijf financierde, oordeelde zij dat de lening en de swap zodanig met elkaar samenhingen dat zij in onderlinge samenhang moesten worden gewaardeerd; afzonderlijke in aanmerkingneming van de negatieve waarde van de swap zou, gezien HR BNB 2004/163 en HR BNB 2010/242,28.de regels van goed koopmansgebruik schenden. Bruins Slot (NTFR 2016/594) meent dat de Rechtbank een verkeerde conclusie trekt omdat zij uw fair value hedge jurisprudentie toepast op een cash flow hedge en zij de schaarse cash flow hedge jurisprudentie juist buiten beschouwing laat. Volgens hem heeft u in HR BNB 2003/25329.geoordeeld dat een cash flow hedge contract zelfstandig moet worden gewaardeerd. Een ongerealiseerd verlies op een swapcontract mag zijns inziens daarom fiscaalrechtelijk worden genomen. In die zaak was een £-lening als afdekinstrument gebruikt voor de £-koopsom voor een deelneming. Asma en Storm van ’s Gravesande vinden het te ver gaan om die situatie gelijk te stellen met een cash flow hedge.30.

Tegen de in 7.4 besproken uitspraken van de Rechtbank Noord-Holland heeft de belastingplichtige hoger beroep ingesteld. De Inspecteur achtte de door de belanghebbende gesignaleerde verschillen tussen de swap en de lening niet van belang omdat die verschillen bij aanvang van de swap en de lening niet waren beoogd. Ook stelde de Inspecteur onder meer dat de swap geen zelfstandig vermogensrecht is dat rendabel ter beschikking van een werkzaamheid kan worden gesteld. Het Hof Amsterdam31.heeft de uitspraken van de Rechtbank bevestigd, daartoe overwegende:32.

“4.4.8. Vaststaat dat de IRS is gebaseerd op een nominale hoofdsom (als rekengrootheid) die, althans bij het aangaan van de leenovereenkomst, gelijk is aan de hoofdsom van de lening.In de offerte voor de leenovereenkomst is vermeld dat in verband met de variabele rente een rentederivaat dient te worden overeengekomen en in de leenovereenkomst zelf is hier onder het kopje ‘Afdekking renterisico’ naar verwezen (zie onder 2.2. uitspraak rechtbank en onder 2.2). Dit betekent dat [(…) bank Y] aan de door haar aan belanghebbende verstrekte lening de voorwaarde heeft verbonden van een één op één rentederivaat – de IRS – dat bewerkstelligt dat de variabele 1 maand Euribor rente (exclusief opslagen) van de lening is ‘gedraaid’ in een vaste rente. De ter zake van de IRS aan belanghebbende verschuldigde variabele rente (receiver swap premie) en de ter zake van de lening verschuldigde variabele rente (exclusief opslagen) compenseren elkaar, zodanig – en overeenkomstig de bedoeling van partijen – dat belanghebbende over de van [(…) bank Y] geleende hoofdsom van € 7.000.000 (per saldo) in wezen een vaste rente van 4,460% verschuldigd is. Het risico dat verbonden is aan het ter zake van de lening verschuldigd zijn van een variabele rente (exclusief opslagen) is op deze wijze volledig gedekt. Nu de IRS aldus (causaal) in functie staat van de lening dient met die omstandigheid bij de waardering van de lening en de IRS naar goed koopmansgebruik rekening te worden gehouden. Daartoe dienen de IRS en de lening, bezien in samenhang, voor de toepassing van goed koopmansgebruik te worden gekwalificeerd als een langlopende (hypothecaire) lening van [(…) bank Y] aan belanghebbende, met een hoofdsom – bij aanvang van de lening – van € 7.000.000 tegen een vaste, jaarlijks verschuldigde rente van 4,460%. Voor een afzonderlijke (negatieve) waardering van de IRS is dan geen plaats.”

Wie een variabele rente betaalt, kan door een renteswap bereiken dat hij per saldo een vaste rente betaalt. Door naast het contract met de variabele rente een ruil af te spreken van een te betalen vaste rente tegen een te ontvangen variabele rente over eenzelfde hoofdsom, kan hij de twee variabele rentes tegen elkaar wegstrepen, zodat per saldo een vaste rente resteert. De vraag rijst waarom een geldinlener dan niet meteen een vaste rente (of een rentecap) afspreekt als dat is wat hij wil. De Groene Amsterdammer33.geeft als verklaring dat de banken begin deze eeuw kleine marges maakten op uitgegeven (bedrijfs)leningen omdat de rente daalde en dat zij daarom meer producten met marge aan hun klanten wilden verkopen. Volgens De Groene Amsterdammer werd klanten geadviseerd een swap te kopen, waarbij de combinatie swap/variabelerentelening als goedkoper gepresenteerd werd dan een enkelvoudige lening met gewone vaste rente34.en klanten flexibiliteit werd voorgehouden omdat een lening met variabele rente boetevrij kan worden afgelost. Toen in 2008 de crisis uitbrak en de rente nog verder daalde, merkten veel ondernemers met een aldus aangeschafte renteswap dat die een negatieve waarde kreeg die leidde tot voor hen onverwachte renteopslagen op de variabele rente omdat klanten met een negatieve swap op de balans voor de banken een groter risico zijn. Die mogelijkheid tot verhoging van de renteopslag hadden de banken bedongen, maar niet erg benadrukt. De evenmin benadrukte margin-verplichting bij onder water geraken van de swap leidde voorts tot liquiditeitsproblemen en veel ondernemers met een swap kwamen in problemen als zij wilden verkopen of herfinancieren omdat zij een afkoopsom verschuldigd werden bij voortijdige beëindiging van de swap. De Minister van Financiën heeft een onafhankelijke commissie ingesteld die een herstelkader heeft ontworpen om benadeelde mkb-ondernemers te compenseren.35.Uit de thans te beoordelen zaak en uit de boven geciteerde jurisprudentie blijkt dat ook aan particulieren die hun eigen woning wilden financieren leningen met variabele rente gecombineerd met een renteswap zijn verkocht.

Wat betreft de fiscale behandeling van de betalingen op dergelijke eigenwoninglening/swap-combinaties lijken zich twee opvattingen af te tekenen. De ene betoogt dat een renteswap een zelfstandig vermogensrecht is dat verkregen wordt om een renterisico af te dekken of om te speculeren en dat de betalingen erop geen vergoeding zijn voor het lenen van geld. De bedoeling van de partijen bij het sluiten van de renteswapovereenkomst is in deze opvatting niet relevant. Deze stroming wordt vertegenwoordigd door de Inspecteur, de Staatssecretaris en de Rechtbank Den Haag (zie 2.8 hierboven). De andere opvatting is dat als tussen de renteswap en de geldlening een zodanige samenhang bestaat dat zij economisch als één geheel kunnen worden beschouwd en het ook de bedoeling van de contractanten was om met de swap een vaste rente op de variabelerentelening te bewerkstelligen, de per saldo betaalde vaste rente fiscaal net zo behandeld moet worden als de aftrekbare vaste rente op een ‘gewone’ vasterente-eigenwoninglening.

Ik meen op basis van uw boven (5.1 en 7) weergegeven jurisprudentie dat de tweede opvatting de juiste is omdat niet valt in te zien waarom een juridisch omslachtige vormgeving die slechts verklaard wordt door de margewensen van de aanbiedende bank tot een fiscaal ander resultaat zou moeten leiden dan een vastrentende lening, als de bedoeling van de partijen is om hetzelfde effect te bereiken als een lening tegen een (naar de bedoeling van de bank: hogere) vaste rente en dat ook het materiële effect van die vormgeving is. Daarvoor is vereist dat er (i) naar de bedoeling van de partijen (ii) een tot dat materiële effect strekkende samenhang bestaat tussen de lening en de swap. Met name is vereist dat de swap niet in meer dan bijkomstige of onvermijdelijke mate ook een ander, speculatief doel dient.

s Hof oordeel berust mijns inziens dus niet op een onjuiste rechtsopvatting.

Dan resteert de vraag of in casu ook naar de bedoeling van de partijen de vereiste voldoende samenhang bestaat en speculatieve bedoelingen ontbreken. Dat is een kwestie van uitleg van de contracten en van vaststelling en duiding van feiten, waar in beginsel alleen de feitenrechter over gaat. U kunt de feitenrechter wel Haviltexerwijze een catalogus meegeven van omstandigheden die hij in zijn beoordeling moet betrekken. Als de nominale waarde (de fictieve hoofdsom) waarvan de swapovereenkomst uitgaat hoger is dan de hoofdsom van de geldlening, of als de swapovereenkomst langer loopt dan de geldlening, kunnen dat aanwijzingen zijn dat het in significante mate (tevens) om speculatie, althans andere bedoelingen gaat. Dat de looptijden niet gelijk zijn (maar die van de swap korter is dan die van de lening), zegt dat volgens mij op zichzelf nog niets, nu ook de rentevast-periode veelal korter is dan de looptijd van een hypothecaire lening.

De Staatssecretaris klaagt dat ’s Hofs uitleg van de contracten en zijn vaststelling van de bedoeling van de partijen niet begrijpelijk is, maar ik meen dat die uitleg en die vaststelling in het licht van de tekst van die contracten en in het licht van de gedingstukken geenszins onbegrijpelijk is of onvoldoende gemotiveerd. Niet in geschil is dat het de bedoeling van de contractspartijen was om een vaste rente te bewerkstelligen.36.De nominale bedragen van de swaps zijn voorts gelijk aan de hoofdsommen van de geldlening. De Staatssecretaris stelt dat de hoofdsom van de swaps afwijkt van die van de eigenwoningschuld,37.maar dat is een ontoelaatbaar novum: in hoger beroep heeft de belanghebbende gesteld dat de bedragen overeenkomen38.en dat is door de Inspecteur niet betwist. Ook de variabele rente op de lening en die van de swap zijn aan elkaar gelijk: driemaands Euribor. De overeenkomsten zijn tenslotte nagenoeg gelijktijdig afgesloten. Dat de looptijd van de swaps korter is dan de looptijd van de lening is, zoals opgemerkt, mijns inziens niet relevant. In het licht van de boven (8.1) geschetste achtergrond van de marketing van eigenwoninglening-renteswaps, is het in het algemeen ook niet onaannemelijk dat een klant zoals de belanghebbende de bedoeling had een vaste rente op zijn lening te bewerkstelligen. Dat de bank mede de bedoeling had om die vaste rente uiteindelijk hoger te doen zijn dan die op een gewone rentevast-lening is mijns inziens geen contra-indicatie.

De Staatssecretaris acht voorts onbegrijpelijk ’s Hofs oordeel dat de door de belanghebbende betaalde variabele rente en swapkosten (vaste rente) niet gesaldeerd hoeven te worden met de door de bank vergoede swapbedragen (variabele rente). Hij lijkt er van uit te gaan dat het Hof naast de variabele rente op de geldlening wel de door de belanghebbende betaalde vaste rente op de swap in aanmerking heeft genomen maar niet de daartegenover ontvangen variabele rente in mindering heeft gebracht. Daarvoor zie ik geen feitelijke grondslag. Het Hof heeft de variabele rente op de lening juist gesaldeerd met de ontvangen variabele swaprente (dus tegen elkaar weggestreept, waardoor alleen de - inderdaad per saldo als enige betaalde – vaste rente resteerde). Met de overweging dat de belanghebbende geen bedragen op de swap heeft ontvangen, heeft het Hof kennelijk bedoeld dat de belanghebbende per saldo geen bedragen heeft ontvangen. Een en ander is af te leiden uit de bedragen die het Hof in r.o. 3.4 t/m 3.7 noemt.39.Het Hof heeft de aftrekbare bedragen voor elk van de geschiljaren vastgesteld op € 223.108. Dit bedrag komt overeen met de door de belanghebbende betaalde vaste rente op de swap.40.Ik leid daar uit af dat zowel de door de belanghebbende betaalde variabele rente plus opslag ad 0,5% op de geldlening als de door hem ontvangen variabele rente op de swap door het Hof buiten aanmerking zijn gelaten.

Ik zou overigens menen dat de belanghebbende ook de 0,5% opslag die hij de bank betaalde op de variabele rente zou kunnen aftrekken. Per saldo van over-en-weer-betalingen betaalt hij immers tot financiering van zijn eigen huis de vaste (swap)rente plus de 0,5% opslag aan zijn hypotheekbank. Hij heeft echter niet gevraagd om aftrek van die 0,5%.

Ik merk ten overvloede het volgende op. Een swapcontract kan voortijdig worden beëindigd. Als de marktrente is gestegen en de swap wordt beëindigd, ontvangt de klant een afkoopsom van de bank, die correspondeert met het renteverschil over de toekomstige periode. Omdat de klant na beëindiging van de swap niet meer de per saldo vaste rente, maar de hogere variabele rente op de geldlening zal aftrekken, moet een dergelijke ontvangen vergoeding mijns inziens - ineens - worden belast als negatieve aftrekbare rente. Is de marktrente gedaald, dan zal bij beëindiging een afkoopsom aan de bank betaald moeten worden. Die acht ik vergelijkbaar met de boeterente die betaald moet worden als de klant een vastrentende lening oversluit naar een lager rentende variabele versie en is daarom mijns inziens aftrekbaar, mogelijk getemporiseerd op de voet van art. 3:120(4) Wet IB 2001 indien een beroep op (het gelijkheidsbeginsel en) het Besluit eigenwoningrente 2010 niet mogelijk is. Volgens dat Besluit41.is reële boeterente (niet in wezen vooruitbetaalde toekomstige rente op de nieuwe lening) ineens aftrekbaar.

Ik geef u in overweging het cassatieberoep van de Staatssecretaris ongegrond te verklaren.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

Advocaat-Generaal