HR, 02-04-2004, nr. C02/318HR

Het gaat in deze zaak om de betekenis van een vaststellingsovereenkomst voor een (naar [eiser] beweert) kort daarvoor tussen partijen gemaakte afspraak.

In cassatie kan van het volgende worden uitgegaan1..

Tegen deze achtergrond heeft [eiser] bij dagvaarding van 9 september 1998 een (versneld-regime)geding voor de rechtbank Groningen ingeleid. Zijn vordering strekte - voorzover in cassatie nog van belang - tot hoofdelijke veroordeling van Eemsmond c.s. tot voldoening aan [eiser] van het ter zake van pensioenschade overeengekomen bedrag van f 403.963,-.

[Eiser] heeft aan deze vordering ten grondslag gelegd dat in een bespreking op 29 januari 1998 overeenstemming is bereikt over de aan [eiser] toekomende vergoeding ter zake van zijn pensioenschade, in dier voege dat [betrokkene 1] namens Eemsmond Beheer B.V. en Eemsmond Betoncentrale B.V. doch in ieder geval namens Mebin B.V. goedvond dat deze schade door Eemsmond4. aan [eiser] werd vergoed. In opdracht van [betrokkene 1] heeft [betrokkene 2], boekhouder van Eemsmond Beheer B.V. en Eemsmond Betoncentrale B.V., in dit verband in het grootboek over 1997 als kosten opgenomen "pensioenschade" okt. '97 f 172.531,-. De jaarrapportage van Eemsmond Beheer B.V., welke door de aandeelhouders is goedgekeurd, behelst als voorziening de genoemde pensioenschade oktober 1997 ad f 172.531,-. Bij brief van 31 maart 1998 heeft Nationale Nederlanden definitief berekend dat de contante waarde van de pensioenschade van [eiser] als gevolg van de beëindiging van het dienstverband f 403.963,- bedraagt (inleidende dagvaarding onder 8; memorie van grieven onder 5.7).

Eemsmond c.s. hebben gemotiveerd verweer gevoerd. Zij hebben zich op het standpunt gesteld dat zij niet tot enige vergoeding van eventueel door [eiser] geleden pensioenschade zijn gehouden (conclusie van antwoord onder 25 en 39). Volgens Eemsmond c.s. volgt een verplichting tot vergoeding van pensioenschade noch uit de wet, noch uit de geldende pensioenregelingen, noch uit een tussen partijen gemaakte afspraak (conclusie van antwoord onder 25, 33, 36, 37 en 38; memorie van antwoord onder 17, 19 en 20). Voor zover er al sprake zou zijn van enige pensioenschade, wordt vergoeding daarvan geacht in de beëindigingsvergoeding te zijn begrepen (conclusie van antwoord onder 40). Dit laatste blijkt ook uit de vaststellingsovereenkomst, waarin geen enkele bepaling is opgenomen met betrekking tot vergoeding van pensioenschade en waarin (in art. 18) is vastgelegd dat partijen elkaar, met uitzondering van hetgeen in de vaststellingsovereenkomst is bepaald, algehele en finale kwijting verlenen van al hetgeen zij uit hoofde van het (de) dienstverband(en) dan wel de beëindiging daarvan te vorderen hebben, dan wel te vorderen mochten krijgen (conclusie van antwoord onder 40 en 41).

Bij tussenvonnis van 6 november 1998 heeft de rechtbank een comparitie van partijen gelast.

Bij eindvonnis van 8 januari 1999 heeft de rechtbank de vordering van [eiser] als vermeld onder 1.3 afgewezen. De rechtbank heeft hiertoe overwogen dat mede ter comparitie is gebleken dat de vaststellingsovereenkomst van 31 januari 1998 de resultante was van langdurige onderhandelingen waarbij beide raadslieden van partijen steeds nadrukkelijk betrokken zijn geweest. In de definitieve vaststellingsovereenkomst van 31 januari 1998, noch in de voorgaande versie, is van vergoeding van pensioenschade sprake. Voorts heeft de rechtbank overwogen:

Tegen beide vonnissen heeft [eiser] onder aanvoering van twee grieven hoger beroep bij het hof Leeuwarden ingesteld. Bij memorie van grieven (onder 1) is het hoger beroep tegen het tussenvonnis van 6 november 19985. ingetrokken.

De eerste grief richt zich in het bijzonder tegen hetgeen de rechtbank in rov. 5.2 van het eindvonnis met betrekking tot de pensioenschade heeft overwogen (memorie van grieven onder 5). Hiertoe wordt aangevoerd dat partijen op 29 januari 1998 uitdrukkelijk zijn overeengekomen dat Eemsmond c.s. de pensioenschade van [eiser] zouden vergoeden; "(d)at deze afspraak niet is vastgelegd in de vaststellingsovereenkomst, kan verklaard worden uit het feit dat de inhoud van de verplichting op dat moment nog niet geheel duidelijk was" (memorie van grieven onder 5.3, slot). Het enkele feit dat in de vaststellingsovereenkomst met betrekking tot de pensioenschade niets is geregeld, betekent niet dat [eiser] van zijn aanspraken dienaangaande heeft afgezien. Daarvoor is een uitdrukkelijke wilsuiting van [eiser] nodig, hetgeen niet uit het ontbreken van een specifieke bepaling in de vaststellingsovereenkomst kan worden afgeleid (memorie van grieven onder 5.5). Het enkele feit dat finale kwijting is verleend, betekent niet dat dit ook ziet op de afspraak met betrekking tot de pensioenschade (memorie van grieven onder 5.6).

Voor de uitleg van de inhoud van de vaststellingsovereenkomst en de daarin gegeven finale kwijting komt het niet zozeer aan op de zuivere taalkundige uitleg daarvan, doch veeleer op de zin die partijen over en weer in de gegeven omstandigheden aan de onderhavige bepalingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. [Eiser] heeft met het ondertekenen van de vaststellingsovereenkomst nimmer bedoeld, noch de bedoeling gehad, om afstand te doen van de door hem rechtstreeks met Eemsmond c.s. gemaakte afspraak met betrekking tot de pensioenschade. Dit konden en mochten Eemsmond c.s. ook niet als zodanig begrijpen (memorie van grieven onder 5.6).

[Eiser] heeft uitdrukkelijk bewijs van zijn stellingen met betrekking tot de door hem met Eemsmond c.s. gemaakte afspraak ten aanzien van de pensioenschade aangeboden (memorie van grieven onder 5.8 en 7).

Eemsmond c.s. hebben gemotiveerd verweer gevoerd. Zij hebben aangevoerd dat partijen definitieve overeenstemming hebben bereikt over de voorwaarden waaronder het bestuurderschap en het werknemerschap van [eiser] bij Eemsmond Beheer B.V. en het bestuurderschap van [eiser] bij Eemsmond Betoncentrale B.V. zijn beëindigd en dat partijen finale kwijting zijn overeengekomen (memorie van antwoord onder 8). De desbetreffende vaststellingsovereenkomst is tot stand gekomen nadat partijen en hun advocaten daarover maandenlang hadden onderhandeld (memorie van antwoord onder 12 en 14). Gedurende deze onderhandelingen is de pensioenschade niet besproken (memorie van antwoord onder 15). Buiten hetgeen uitdrukkelijk in de uitputtende vaststellingsovereenkomst is vastgelegd, zijn geen andere c.q. aanvullende afspraken tussen partijen gemaakt (memorie van antwoord onder 20).

Ook Eemsmond c.s. hebben bewijs van hun stellingen aangeboden (memorie van antwoord onder 31).

Bij arrest van 21 augustus 2002 heeft het hof het vonnis van 8 januari 1999 bekrachtigd. Het hof heeft hiertoe (in rov. 4) overwogen dat [eiser] blijkens de toelichting op zijn eerste grief het wezen van een vaststellingsovereenkomst miskent:

Ten aanzien van het bewijsaanbod van [eiser] heeft het hof geoordeeld dat, nu gesteld noch gebleken is dat de vaststellingsovereenkomst niet rechtsgeldig is tot stand gekomen, bewijslevering als door [eiser] aangeboden, welke bewijslevering zich richt tegen de inhoud van een vaststellingsovereenkomst, onder de gegeven omstandigheden niet ter zake doende is (rov. 5).

Het beroep van [eiser] op het Haviltex-criterium (HR 13 maart 1981, NJ 1981, 635) snijdt volgens het hof geen hout, nu de vaststellingsovereenkomst in de art. 13a-13c klaarblijkelijk alles wat met het pensioen van [eiser] te maken heeft uitputtend regelt en daar met geen woord over pensioenschade rept en [eiser] Eemsmond c.s. - na afwikkeling van hetgeen wel in de vaststellingsovereenkomst is geregeld - finale kwijting heeft verleend (rov. 6).

Geheel ten overvloede heeft het hof nog opgemerkt dat, indien - zoals [eiser] stelt en door Eemsmond c.s. wordt betwist - de pensioenschade onderdeel heeft uitgemaakt van de langdurig tussen partijen gevoerde onderhandelingen en ook nog op 29 januari 1998 haar afronding heeft gekregen in een tussen [eiser] en [betrokkene 1] (namens Eemsmond c.s.) gesloten overeenkomst, het niet wel denkbaar is dat partijen ter zake niets in hun - overigens uitputtende - vaststellingsovereenkomst van 31 januari 1998 hebben opgenomen. In ieder geval valt het volgens het hof dan niet te begrijpen waarom [eiser] de vaststellingsovereenkomst (met inbegrip van de daarin vervatte finale kwijting) op 12 februari 1998 heeft getekend (rov. 7).

[Eiser] heeft tijdig6. beroep in cassatie ingesteld. Eemsmond c.s. hebben tot verwerping van het beroep geconcludeerd. De zaak is voor partijen toegelicht door hun advocaten. Hierna is nog gere- en gedupliceerd.

Onderdeel 1 richt een rechts- en een motiveringsklacht tegen hetgeen het hof in de rov. 4-7 heeft overwogen.

Volgens het onderdeel heeft het hof ofwel miskend dat het voor de uitleg van (een kwijting in) een vaststellingsovereenkomst aankomt op de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan die (kwijting c.q.) overeenkomst mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten, ofwel zijn beslissing op dat punt onvoldoende gemotiveerd. Volgens [eiser] blijkt uit de betrokken rechtsoverwegingen niet, althans niet voldoende duidelijk, waarom Eemsmond c.s., gelet op de in cassatie veronderstellenderwijs aan te nemen afspraak van 29 januari 1998 over de pensioenschade, redelijkerwijs mochten verwachten dat [eiser] zijn daaruit voortvloeiende aanspraken met de ondertekening, zo'n twee weken later, van de vaststellingsovereenkomst had laten varen en waaruit [eiser] moest hebben afgeleid dat Eemsmond c.s. in de veronderstelling verkeerden dat hij van de in zijn benadering juist op 29 januari 1998 verworven rechten afstand had gedaan.

De uitleg van een overeenkomst is - als van feitelijke aard - voorbehouden aan de rechter die over de feiten oordeelt. In cassatie kan echter wel worden getoetst of de feitenrechter bij die uitleg de juiste maatstaven heeft gehanteerd en of hij zijn oordeel naar behoren heeft gemotiveerd7..

Naar mijn mening kiest het onderdeel terecht als uitgangspunt dat de uitleg van de litigieuze overeenkomst (en de daarvan deel uitmakende kwijting) door het Haviltex-criterium8. wordt beheerst.

Het karakter van de litigieuze overeenkomst als vaststellingsovereenkomst in de zin van art. 7:900 lid 1 BW geeft geen aanleiding bij de uitleg daarvan van het Haviltex-criterium af te wijken. Een vaststellingsovereenkomst is een obligatoire overeenkomst in de zin van artikel 6:213 BW. De regels die voor obligatoire overeenkomsten gelden, zijn op de vaststellingsovereenkomst onverkort van toepassing, voor zover titel 7.15 BW niet in een afwijkende regeling voorziet9.. Bovendien is er geen grond voor een meer geobjectiveerde uitleg volgens welke de bewoordingen van de overeenkomst, gelezen in het licht van de gehele tekst daarvan, in beginsel van doorslaggevende betekenis zijn. Een dergelijke uitleg is slechts aangewezen als partijen (anders dan hier) niet bij de totstandkoming van de overeenkomst waren betrokken10..

Zoals de rechtspraak over de (als vaststellingsovereenkomst te kwalificeren) beëindigingsovereenkomst (waarbij partijen tegen finale kwijting afspraken over de beëindiging van de arbeidsovereenkomst maken)11. bevestigt, is het Haviltex-criterium van toepassing, niet slechts bij uitleg van een vaststellingsovereenkomst als zodanig12., maar ook bij de uitleg van een daarvan deel uitmakende kwijting13..

Kern van de Haviltex-formule is dat de tekst van de overeenkomst alleen niet bepalend is. Hoewel de tekst van de overeenkomst een eerste aanknopingspunt is, gaat het uiteindelijk om datgene wat partijen hebben bedoeld en wat zij over en weer omtrent de bedoelingen van de andere partij hebben mogen begrijpen. Er zijn verschillende gezichtspunten die bij de uitleg van een contractsbepaling aan de hand van het Haviltex-criterium een rol (kunnen) spelen. Tanja-Van den Broek noemt in dit verband tekst en context van de betrokken bepaling, de totstandkomingsgeschiedenis, het gebruik, de hoedanigheid en/of deskundigheid van partijen, de wet, de zorgvuldigheid en de redelijkheid en billijkheid14..

De Haviltex-regel betekent niet dat de bewoordingen van de uit te leggen contractsbepaling zonder betekenis zijn; onder omstandigheden kan daaraan ook beslissende betekenis toekomen15..

Bij een vaststellingsovereenkomst binden partijen, ter beëindiging of ter voorkoming van onzekerheid of geschil omtrent hetgeen rechtens tussen hen geldt, zich jegens elkaar aan een vaststelling daarvan (artikel 7: 900 lid 1 BW). In de onderhavige zaak verschillen partijen van mening over de vraag hoever die vaststelling en de daarmee samenhangende kwijting strekken. Terwijl de vaststellingsovereenkomst in de visie van Eemsmond c.s. de rechtspositie van partijen met betrekking tot het onderwerp "pensioen" uitputtend (met inbegrip van eventuele aanspraken van [eiser] ter zake van pensioenschade) regelt, stelt [eiser] zich op het standpunt dat de bindende vaststelling en de daarmee samenhangende kwijting niet mede op de door hem beweerde pensioenschade betrekking hebben. Aan zijn standpunt legt [eiser] in het bijzonder ten grondslag dat partijen, korte tijd voordat de vaststellingsovereenkomst tot stand kwam, over die pensioenschade overeenstemming hebben bereikt en dat de vaststellingsovereenkomst en de daarvan deel uitmakende kwijting onder de gegeven omstandigheden niet aldus mogen worden uitgelegd dat partijen daarbij op die eerdere overeenkomst zijn teruggekomen. Daarmee is, anders dan Eemsmond c.s. in cassatie hebben doen betogen16., naar mijn mening een (door het Haviltex-criterium beheerst) uitleggeschil aan de orde: uitleg van een overeenkomst (of een contractsbepaling) is niet slechts noodzakelijk als de bewoordingen daarvan in deze of gene zin kunnen worden opgevat, maar ook als over de beoogde reikwijdte daarvan verschillend kan worden gedacht.

Het hof heeft er in rov. 4 op gewezen dat aan een vaststellingsovereenkomst eigen is dat de daarin vervatte vaststelling bestemd is om ook te gelden voor zover zij van de tevoren bestaande rechtstoestand mocht afwijken. Kennelijk heeft het hof bedoeld daarmee te benadrukken dat de door [eiser] gestelde overeenkomst met betrekking tot zijn pensioenschade er niet aan in de weg stond dat partijen een daarvan afwijkende vaststelling van hetgeen rechtens tussen hen geldt, zouden overeenkomen.

Dat partijen bij de later gesloten vaststellingsovereenkomst konden afwijken van een eerdere overeenkomst met betrekking tot pensioenschade zoals door [eiser] gesteld, brengt op zichzelf niet mee dat die vaststellingsovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat partijen een zodanige, afwijkende vaststelling daadwerkelijk zijn overeengekomen. Het hof, dat blijkens rov. 4, derde volzin, (voor het geval dat al van een overeenkomst zoals door [eiser] bedoeld sprake was) een dergelijke, afwijkende vaststelling voor ogen had, heeft zijn oordeel dan ook mede doen steunen op de omstandigheid dat de gestelde overeenkomst met betrekking tot de pensioenschade van [eiser] niet haar weerslag in de vaststellingsovereenkomst heeft gevonden en dat [eiser] terzake geen voorbehoud heeft gemaakt, maar - integendeel - Eemsmond c.s. finale kwijting heeft verleend.

In rov. 6 heeft het hof naar aanleiding van het beroep van [eiser] op het Haviltex-criterium overwogen dat dit beroep "geen hout (snijdt), nu de vaststellingsovereenkomst in de artikelen 13a t/m 13c klaarblijkelijk alles wat met het pensioen van [eiser] te maken heeft uitputtend regelt en daar met geen woord wordt gerept over pensioenschade en [eiser] Eemsmond c.s. - na afwikkeling van hetgeen wel in de vaststellingsovereenkomst is geregeld - finale kwijting heeft verleend".

Uit het bestreden arrest laat zich niet eenduidig vaststellen dat het hof heeft beoogd bij de uitleg van de vaststellingsovereenkomst het Haviltex-criterium toe te passen. Terwijl volgens [eiser] de vaststellingsovereenkomst niet los mag worden gezien van de door hem gestelde overeenkomst met betrekking tot zijn pensioenschade (in die zin dat partijen in het licht daarvan aan de vaststellingsovereenkomst niet de zin konden toekennen en niet redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten dat [eiser] daarbij van zijn aanspraken op vergoeding van pensioenschade afzag), heeft het hof, in plaats van de gestelde overeenkomst als "omstandigheid" bij de uitleg van de vaststellingsovereenkomst te betrekken, er in wezen mee volstaan naar de bewoordingen van de vaststellingsovereenkomst (het stilzwijgen over pensioenschade, het ontbreken van een dienaangaande door [eiser] gemaakt voorbehoud, de finale kwijting en de "klaarblijkelijk" uitputtende regeling van de art. 13a-13c) te verwijzen.

Ook de openingszin van rov. 6 biedt geen zekerheid over de door het hof gevolgde gedachtegang. Alhoewel ik niet geheel uitsluit dat het hof daarmee heeft bedoeld dat het Haviltex-criterium tot geen andere uitleg leidt dan het hof voor juist houdt, is de gebruikte formulering dat het beroep op het Haviltex-criterium "geen hout snijdt" nu de vaststellingsovereenkomst de kwesties met betrekking tot het pensioen van [eiser] "klaarblijkelijk uitputtend (...) regelt" en "met geen woord" van pensioenschade rept, minst genomen dubbelzinnig: de gebruikte formulering zou er óók op kunnen wijzen dat in de gedachtegang van het hof uitleg volgens het Haviltex-criterium eerst aan de orde is, als de bewoordingen van de uit te leggen overeenkomst op zichzelf voldoende ruimte voor twijfel laten.

Zou het hof het Haviltex-criterium voor ogen hebben gehad, dan heeft het naar mijn mening onvoldoende inzicht geboden in de gedachtegang volgens welke partijen, ondanks een (veronderstelde,) zeer kort daarvoor tussen hen bereikte overeenstemming over een vergoeding van de pensioenschade van [eiser], aan het stilzwijgen van de vaststellingsovereenkomst daarover de zin konden toekennen en op grond van dat stilzwijgen redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten dat [eiser] (ook) van zijn aanspraken op vergoeding van pensioenschade afzag.

Het bestreden oordeel geeft van een onjuiste rechtsopvatting blijk of is niet naar behoren gemotiveerd, zodat het daartegen gerichte onderdeel slaagt.

Onderdeel 2 richt een voorwaardelijke klacht tegen de afwijzing van het bewijsaanbod van [eiser] in rov. 5. Het onderdeel betoogt dat als rov. 7 zo moet worden uitgelegd dat het hof daarin in twijfel trekt of er op 29 januari 1998 een afspraak omtrent vergoeding van pensioenschade is gemaakt, het [eiser] ten onrechte niet heeft toegelaten het bestaan van die afspraak te bewijzen.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal