Bescherming tegen beschikkingsonbevoegdheid vervreemder bij overdracht roerende zaak, niet-registergoed, of recht aan toonder of order

Art. 3:84 lid 1 BW bepaalt dat voor overdracht van een goed een levering krachtens geldige titel door een beschikkingsbevoegde is vereist. Art. 3:86 BW bevat een uitzondering op het vereiste van de beschikkingsbevoegdheid. Wanneer de oorspronkelijke rechthebbende de verkrijger aanspreekt uit hoofde van zijn oorspronkelijke recht, kan de verkrijger zich beroepen op de bescherming van art. 3:86 lid 1 BW.

Hieronder zal eerst de situatie tot uitgangspunt worden genomen die in de praktijk het meeste voorkomt, namelijk die waarin de oorspronkelijke eigenaar op de voet van art. 5:2 BW een (roerende, niet-register)zaak opeist van een derde-verkrijger, die de zaak in zijn bezit heeft.

Art. 5:2 BW bepaalt dat de eigenaar van een zaak bevoegd is haar van een ieder die haar zonder recht houdt, op te eisen. De revindicerende eiser zal, overeenkomstig de hoofdregel van art. 150 Rv, zijn stelling dat hij eigenaar is van de zaak, moeten bewijzen. Hij kan dit doen door bewijs te leveren van zijn oorspronkelijke eigendomsrecht, indien dat wordt betwist. In dat verband kan hij zich beroepen op zijn vroegere bezit, wat meebrengt dat het – hierna nog nader aan de orde komende – wettelijke bewijsvermoeden van art. 3:119 lid 1 BW (de bezitter van een goed wordt vermoed rechthebbende van dat goed te zijn) in zijn voordeel werkt.1

Als de gedaagde tegenover de vordering van eiser vervolgens aanvoert dat híj eigenaar van de zaak is geworden, is dat een bevrijdend verweer waarvan hij de bewijslast draagt.2 Als (huidige) bezitter van de zaak wordt hij op grond van het zojuist genoemde art. 3:119 lid 1 BW echter reeds vermoed rechthebbende te zijn.3

Het is derhalve aan de eiser tegenbewijs te leveren tegen het vermoeden van art. 3:119 lid 1 BW. Een van de manieren waarop hij dat kan doen is te bewijzen dat de gedaagde de zaak van een beschikkingsonbevoegde heeft verkregen.

Indien de oorspronkelijke eigenaar bewijst dat de bezitter heeft verkregen van een beschikkingsonbevoegde vervreemder, is volgens de algemene regel van art. 3:84 lid 1 BW geen rechtsgeldige overdracht tot stand gekomen. Ik zou menen dat daarmee het vermoeden van art. 3:119 lid 1 BW zodanig is weerlegd dat het vervolgens aan de gedaagde is nader te bewijzen dat hij toch eigenaar is geworden. In dat verband kan de gedaagde zich beroepen op de uitzondering van art. 3:86 lid 1 BW.

De gedaagde zal moeten stellen dat aan de vereisten van art. 3:86 lid 1 BW is voldaan, derhalve dat is geleverd overeenkomstig art. 3:90, 3:91 of 3:93 BW, dat het een overdracht om baat betrof11 en dat hij te goeder trouw was ten aanzien van de beschikkingsonbevoegdheid van de vervreemder. Bewijs van levering door bezits-/machtsverschaffing conform art. 3:90, 3:91 of 3:93 BW, zal in het algemeen weinig problemen opleveren; waarschijnlijk zal dit veelal zonder bewijslevering kunnen worden vastgesteld. Waar het gaat om een levering constitutum possessorium, is deze of niet geldig (als het om levering door een houder gaat, art. 3:115 onderdeel a jo. art. 3:111 BW ) of werkt deze niet tegen de oorspronkelijk rechthebbende (art. 3:90 lid 2 BW). Dat de overdracht om baat plaatsvond, zal de gedaagde bij betwisting moeten bewijzen. Met betrekking tot de goede trouw ligt dat genuanceerder.

Nu vaststaat dat hij verkregen heeft van een beschikkingsonbevoegde, zal de gedaagde/verkrijger concreet moeten toelichten op grond van welke feiten en omstandigheden hij de vervreemder voor bevoegd hield en welk onderzoek hij eventueel op dat punt heeft verricht.12

De door de verkrijger met betrekking tot zijn goede trouw gestelde feiten en omstandigheden moeten van dien aard zijn dat zij kunnen rechtvaardigen dat de verkrijger de vervreemder bevoegd achtte en geen goede reden zag te twijfelen aan diens bevoegdheid. Zie art. 3:11 BW, dat bepaalt dat goede trouw ook ontbreekt als een persoon feiten of het recht waarop de goede trouw betrekking moet hebben behoorde te kennen en dat onmogelijkheid van onderzoek niet belet dat degene die goede reden tot twijfel had, wordt aangemerkt als iemand die de feiten of het recht behoorde te kennen.

Welke feiten en omstandigheden voldoende zijn, is een waarderingskwestie en hangt af van het concrete geval. Relevant kunnen bijvoorbeeld zijn de hoedanigheid van de vervreemder en de verkrijger13, de prijs waarvoor de zaak wordt aangeboden14 en de wijze waarop en de plaats waar de zaak wordt aangeboden. Met betrekking tot de koop van tweedehands auto’s heeft de Hoge Raad herhaaldelijk geoordeeld dat voor een geslaagd beroep op goede trouw in de zin van (thans) art. 3:86 lid 1 en 2 BW vereist is dat degene die een tweedehands auto verkrijgt, de autopapieren heeft onderzocht.15

Voor de goede trouw is het tijdstip van de voltooiing van de levering bepalend. De stellingen van de gedaagde/verkrijger dienen derhalve op de situatie op dat tijdstip betrekking te hebben.

Indien de door de verkrijger gestelde feiten en omstandigheden op zichzelf een beroep op goede trouw kunnen dragen, rust de bewijslast dat het gestelde niet juist is vervolgens op de eiser. Dit volgt uit art. 3:118 lid 3 BW (over bezit te goeder trouw), dat bepaalt dat goede trouw wordt vermoed aanwezig te zijn en het ontbreken van goede trouw moet worden bewezen. Art. 3:118 lid 3 BW bevat, evenals art. 3:119 lid 1 BW, een voor tegenbewijs vatbaar wettelijk vermoeden. Ook hiervoor geldt dat het om tegenbewijs in de vorm van tegendeelbewijs gaat. De bewijslast blijft op zichzelf rusten op de gedaagde.

Art. 3:87 BW kent – ook los van de goede trouw van de verkrijger ten aanzien van de beschikkingsbevoegdheid van de vervreemder – een aanvullende verplichting tot informatie omtrent de persoon van de vervreemder, wel aangeduid als wegwijsplicht. De verkrijger dient desgevraagd binnen drie jaar na zijn verkrijging de gegevens te verstrekken die nodig zijn om de vervreemder terug te vinden of die hij ten tijde van zijn verkrijging daartoe voldoende mocht achten. Als hij daar niet aan voldoet, vervalt voor hem de bescherming van art. 3:86 BW. De wegwijsplicht geldt niet ten aanzien van geld.

In de literatuur bestaat enige discussie of een verkrijger de bescherming van art. 3:86 BW van rechtswege geniet (waarop de tekst van het artikel zou kunnen duiden) en in dat geval afstand kan doen van zijn recht16, dan wel of een verkrijger een bevoegdheid heeft zich al dan niet op die bescherming te beroepen en de gevolgen uitblijven indien hij dat niet doet.17 Voor het onderwerp stelplicht en bewijslast is deze kwestie van beperkt belang, ook omdat een uitdrukkelijk beroep op die bescherming niet steeds wordt vereist en ervan kan worden uitgegaan dat als de derde-verkrijger een tussenschakel is die zelf het goed weer heeft vervreemd, in die handeling een beroep van de derde-verkrijger op bescherming besloten ligt.

Wanneer de vierde hand verkrijgt van een derde hand die beschermd wordt door art. 3:86 lid 1 BW, verkrijgt hij van een beschikkingsbevoegde.

Voor het opvorderen van een toonder- of orderpapier door de oorspronkelijk rechthebbende op de vordering waar het papier op ziet, zal mutatis mutandis hetzelfde gelden als wat hiervoor is gezegd over revindicatie van roerende zaken. Ten aanzien van wissels, orderbriefjes en cheques gelden afwijkende regels. Zie respectievelijk art. 115, 176 en 198 WvK. Voor cognossementen gelden art. 8:441 en 8:940 BW. Voor bepaalde cultuurgoederen kennen art. 3:86a en 86b BW een – op een Europese Richtlijn gebaseerde – bijzondere regeling.

Er zijn uiteraard ook andersoortige vorderingen denkbaar waarbij een beroep op art. 3:86 BW een rol kan spelen, bijvoorbeeld in het kader van een verweer tegen een door de oorspronkelijke eigenaar tegen een verkrijger ingestelde vordering uit onrechtmatige daad, strekkende tot schadevergoeding. Denkbaar is bijvoorbeeld dat een zaak door toedoen van de verkrijger teniet is gegaan en de oorspronkelijke eigenaar de verkrijger verwijt onrechtmatig jegens hem te hebben gehandeld. Wanneer de verkrijger zich er in het kader van zijn verweer op beroept dat hij eigenaar van de zaak was geworden, zullen ook in een dergelijk geval stelplicht en bewijslast op het punt van de eigendomsverhoudingen langs dezelfde lijnen verlopen.

Aan een beroep op art. 3:86 lid 1 BW kan een titelgebrek in de relatie tussen de vervreemder en een derde-verkrijger in de weg staan. In dat geval wordt aan toepassing van genoemd artikel niet toegekomen. Ten aanzien van het ontbreken van een geldige titel geldt op het punt van stelplicht en bewijslast wat hiervoor is betoogd over het bewijs van beschikkingsonbevoegdheid en de werking van art. 3:119 lid 1BW.18

Een titelgebrek in de relatie tussen vervreemder en derde-verkrijger, kan leiden tot beschikkingsonbevoegdheid van de verkrijger, waarna de opvolgende ‘vierde’ verkrijger een beroep kan doen op de bescherming van art. 3:86 lid 1 BW.

Art. 3:86 lid 1 BW is van overeenkomstige toepassing bij verkrijging van beperkte rechten op de in lid 1 genoemde goederen (in de praktijk: vruchtgebruik; voor de pandhouder geldt de bijzondere regeling van art. 3:298 lid 1 BW) en aandelen in die goederen (art. 3:98 respectievelijk 3:96 BW).

Als er een beperkt recht rust op een roerende niet-registerzaak of een recht aan toonder (vruchtgebruik, pandrecht) en dit goed wordt overgedragen, vervalt dit recht als de verkrijger dit niet kende of behoorde te kennen. Lid 2 beoogt evenals lid 1 te beschermen tegen een beschikkingsonbevoegde vervreemder en ziet zowel op de situatie dat de vervreemder volledig onbevoegd was over het goed te beschikken als op de situatie dat de vervreemder slechts bevoegd was het goed met inachtneming van het beperkte recht te vervreemden. Voor bescherming op grond van lid 2 gelden dezelfde vereisten als voor bescherming op grond van lid 1.

Degene die een vordering instelt uit hoofde van het beperkte recht zal bij betwisting van het bestaan daarvan zijn oorspronkelijke recht moet bewijzen.

Met ‘kennen of behoren te kennen’ wordt hetzelfde bedoeld als met goede trouw in lid 1. Ook voor de stelplicht en bewijslast zal hetzelfde gelden. Als de eigenaar een goed vervreemdt dat zich onder de vruchtgebruiker of pandhouder bevond, zal de verkrijger in het algemeen onderzoek moeten doen naar de reden waarom het goed zich daar bevond.

Een vordering tot revindicatie van een roerende zaak zal, ook als aan de vereisten van lid 1 is voldaan, slagen als het een gestolen zaak betreft en de eigenaar de zaak binnen drie jaar na de dag van de diefstal opeist. Lid 3 bevat een uitzondering (‘niettemin’) op de uitzondering van lid 1. Volgens de hoofdregel van art. 150 Rv zal de revindicerende partij die zich op deze uitzondering wil beroepen daartoe de benodigde feiten moeten stellen en bij betwisting bewijzen. Hij zal derhalve moeten stellen en zo nodig bewijzen dat hij eigenaar is en dat en wanneer de zaak is gestolen. Het begrip diefstal moet in dit verband strikt worden uitgelegd.19 Oplichting valt niet onder het begrip diefstal in dit artikellid en verduistering in het algemeen evenmin .20

Het artikellid kent vervolgens weer een tweetal uitzonderingen op de uitzonderingsregel van lid 3. Het gebruik van het woord ‘tenzij’ duidt weer op een verschuiving in de bewijslast.

De gedaagde zal moeten stellen en bij betwisting bewijzen dat aan de (vier cumulatieve) vereisten van onderdeel a wordt voldaan (die, heel kort gezegd, neerkomen op verkrijging door een consument van een reguliere handelaar, waarbij de veilinghouder specifiek is uitgezonderd).

De uitzondering onder b spreekt voor zich. Voor gestolen chartaal geld of een toonder- of orderpapier geldt de regel van lid 3 niet.

Als ervan moet worden uitgegaan dat de termijn van lid 3 is verstreken, herkrijgt lid 1 zijn werking.21

De termijn van art. 3:86 lid 3 BW is een vervaltermijn. In de wetsgeschiedenis22 staat over deze termijn:

Er is discussie denkbaar over de vraag of de rechter deze termijn ambtshalve, ook buiten de rechtsstrijd, moet toepassen.23 Als de termijn niet als termijn van openbare orde moet worden beschouwd, lijkt hiervoor geen goede reden te zijn. Ik ben geneigd de vraag ontkennend te beantwoorden.24 Het gaat om een vervaltermijn in het kader van het vermogensrecht en er is geen algemeen belang in het spel. De derde-verkrijger – in wiens belang het is dat de revindicatiemogelijkheid na drie jaar vervalt en hij na drie jaar als eigenaar kan gelden – kan zijn eigen belang beschermen door een beroep te doen op het verstreken zijn van de termijn. Ook de mogelijkheid van stuiting van de termijn25 is een contra-indicatie.

Ingevolge lid 4 kan de termijn worden gestuit. Stelplicht en bewijslast ten aanzien van de stuiting rusten op de eiser. Deze zal feiten en omstandigheden moeten stellen, en bij voldoende betwisting bewijzen, waaruit volgt dat tijdig een stuitingshandeling als bedoeld in art. 3:316 of 3:318 BW heeft plaatsgevonden (kort gezegd: een daad van rechtsvervolging of erkenning van het recht). Na de stuiting (anders dan door het instellen van een eis die door toewijzing wordt gevolgd) gaat een nieuwe termijn lopen (art. 3:319 BW). De eiser zal moeten stellen en zo nodig bewijzen dat ook die nieuwe termijn tijdig is gestuit.26