HR, 16-06-2020, nr. 18/03088

Vooropgesteld moet worden dat blijkens de wetsgeschiedenis, weergegeven in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 6, geen beëdiging van het slachtoffer als getuige is vereist als hem vragen worden gesteld die uitsluitend betrekking hebben op diens verklaring omtrent de gevolgen die het strafbare feit voor hem heeft gehad, doch als getuige hij wel dient te worden beëdigd bij vragen die mogelijk samenhangen met de beantwoording van de vragen van de art. 348 en 350 Sv.

Het gaat in dit geval om de mondelinge verklaring ter terechtzitting in hoger beroep van het slachtoffer, inhoudende: "De verdachte zegt de hele tijd dat hij bang was voor mij, maar ik zou niet weten waarom. Het klopt wel dat ik in mijn pubertijd af en toe heb gevochten".

Hoewel deze verklaring niet uitsluitend de gevolgen van het strafbare feit voor het slachtoffer betreft en zij mogelijk samenhangt met de beantwoording van vragen van de art. 348 en 350 Sr, moet worden aangenomen dat het Hof geen, dan wel zeer gering gewicht aan die uitlating heeft toegekend, nu deze uitlating een zekere bevestiging inhoudt van hetgeen de verdachte reeds zelf over de reputatie van het slachtoffer heeft verklaard en bij de verwerping van het gedane beroep op noodweer(exces) niet aan die uitlating is gerefereerd. Gelet hierop moet worden geoordeeld dat de verdachte onvoldoende rechtens te respecteren belang heeft bij zijn klacht.’

18. Uw Raad stelde aldus onder verwijzing naar de in de conclusie van A-G Spronken weergegeven wetsgeschiedenis voorop dat het slachtoffer als getuige dient te worden beëdigd bij vragen die mogelijk samenhangen met de beantwoording van de vragen van de artikelen 348 en 350 Sv. In de conclusie werd verwezen naar kamerstukken waar wordt gesteld dat ‘wanneer het slachtoffer bewijsrechtelijk relevante zaken te melden heeft die voor de waarheidsvinding van belang zijn, het in de rede ligt het slachtoffer als getuige te beëdigen en te ondervragen’8.en waaruit kan worden afgeleid dat de vragen die op grond van art. 302, eerste lid, (oud) Sv aan het slachtoffer over zijn verklaring konden worden gesteld uitsluitend betrekking dienden te hebben ‘op diens verklaring omtrent de gevolgen die het strafbaar feit voor hem heeft gehad en niet op andere vragen die mogelijk samenhangen met de beantwoording van de vragen van artikelen 348 en 350 Sv’.9.Ook elders in de parlementaire stukken wordt een verband gelegd tussen de beantwoording van die vragen en het als getuige horen van het slachtoffer.10.

19. Met ingang van 1 juli 2016 is de inhoud van het spreekrecht uitgebreid.11.De wettelijke beperking dat het slachtoffer een verklaring kan afleggen over (slechts) de gevolgen die het strafbare feit bij hem teweeg heeft gebracht is komen te vervallen. Sindsdien kan het slachtoffer op grond van art. 51e, tweede lid, Sv op de terechtzitting ‘een verklaring afleggen’.

20. Aan de memorie van toelichting bij het desbetreffende wetsvoorstel kan het volgende worden ontleend:12.

- p. 8:

‘Aan de huidige opzet van de regeling van het onderzoek op de terechtzitting ligt een gesloten stelsel van informanten voor de rechter ten grondslag. Dit zorgt ervoor dat er geen materiaal gebezigd kan worden dat niet op de terechtzitting aan de orde is gesteld, maar waarborgt ook dat de informatie, zoals meegedeeld door getuigen of deskundigen, ter discussie kan worden gesteld en weersproken. Daarmee wordt verzekerd dat de verdachte tijdens het onderzoek op de terechtzitting de gelegenheid krijgt om op al het belastende materiaal dat tegen hem is ingebracht en ter zitting ter sprake is gebracht een reactie te geven. In dat kader beschikt hij over het ondervragingsrecht (artikel 6, derde lid, sub d, EVRM). De enige uitzondering die op het gesloten stelsel van informanten is gemaakt, wordt gevormd door de verklaring van het slachtoffer over de gevolgen van het strafbaar feit, omdat die zich niet voor feitelijke weerlegging door de verdediging leent.’

- p. 9-10:

‘Het slachtoffer kan nu in verschillende hoedanigheden op de terechtzitting figureren.

(…)

Ten slotte kan het slachtoffer in de door de wet aangegeven gevallen gebruik maken van zijn (nu nog beperkte) spreekrecht. Hij doet dat voordat de officier van justitie zijn requisitoir heeft gehouden. In de praktijk wordt het spreekrecht ook wel uitgeoefend na het requisitoir. Via de voorzitter mogen de officier van justitie en de verdediging hem vragen stellen, indien zijn verklaring daartoe aanleiding geeft. Hij wordt niet beëdigd en is niet verplicht de vragen te beantwoorden. (…) Het spreekrecht heeft nu betrekking op de gevolgen die het slachtoffer zelf heeft ondervonden. Hij mag niet over de door hem gewenste strafmaat spreken en ook niet over de wijze waarop het vooronderzoek is gevoerd en het bewijs is verzameld. Als hij de in de wet gestelde grens overschrijdt en belastend verklaart, kan hij als getuige worden beëdigd. Zie ook het arrest van de Hoge Raad van 8 juli 2014 (ECLI:NL:HR:2014:169) (BFK: ECLI:NL:HR:2014:1695), waarbij de Hoge Raad voorop stelt dat blijkens de wetsgeschiedenis geen beëdiging van het slachtoffer als getuige is vereist als hem vragen worden gesteld die uitsluitend betrekking hebben op diens verklaring omtrent de gevolgen die het strafbare feit voor hem heeft gehad, doch dat hij wel als getuige dient te worden beëdigd bij vragen die mogelijk samenhangen met de beantwoording van de vragen van de artikelen 348 en 350 Sv.’

- p. 12:

‘Ik heb er (…) voor gekozen om de bestaande belemmering in het spreekrecht op te heffen (…). In de gevallen waarin verdachte en slachtoffer lijnrecht tegenover komen te staan, omdat zij ieder aan hun eigen weergave van de toedracht van het strafbaar feit vasthouden en er sprake is van een belastende verklaring gebaseerd op feiten, zal de rechter een beslissing moeten nemen over het zonder meer accepteren van de afgelegde verklaring van het slachtoffer of over gaan tot beëdiging van het slachtoffer als getuige. De rechter doet dat op grond van zijn verantwoordelijkheid voor de volledigheid van het onderzoek op de terechtzitting en de orde in de zittingzaal neergelegd in artikel 272, eerste lid, van het Wetboek van Strafvordering. (…) Dit sluit aan bij de thans bestaande praktijk, waarin de verdediging het recht heeft om de rechtbank te verzoeken het slachtoffer dat bij de uitoefening van het spreekrecht een belastende verklaring aflegt, als getuige te beëdigen en hem als zodanig vragen te stellen.

De grens tussen het afleggen van een belastende verklaring: een verklaring waarin op grond van feiten een mening wordt gegeven die relevant is voor de beantwoording van de vragen van artikel 348–350 en tussen overige meningen die bij het uitoefenen van het spreekrecht worden geuit, is niet op voorhand te trekken. De beslissing over de vraag of het slachtoffer wel of niet als getuige zal moeten worden beëdigd, is aan de rechter opgedragen. Tegen het criterium van de vragen van artikel 348–350 is tijdens de consultatie uit verschillende hoek bezwaar gemaakt (onnodige juridisering, niet begrijpelijk voor het slachtoffer). De Hoge Raad heeft dit in zijn hiervoor genoemde laatste arrest uit juli 2014 zo uitgelegd dat belastende verklaringen van het slachtoffer die in het kader van het spreekrecht worden afgelegd niet zonder meer aan de rechterlijke beslissing op basis van de artikelen 348–350 ten grondslag worden gelegd. Dit blijft een belangrijk oriëntatiepunt voor de beslissing die de rechter op de terechtzitting moet nemen. Deze zal tegen de achtergrond van het aanwezige materiaal moeten beoordelen of een verzoek tot ondervraging moet worden toegewezen. Als het gaat om een enkele ontkenning van de juistheid van de verklaring van de verdachte of een hartenkreet dat een zware gevangenisstraf op zijn plaats is, ligt toewijzing van een verzoek tot ondervraging niet voor de hand. Indien een slachtoffer evenwel een met feiten onderbouwd standpunt weergeeft over de bewezenverklaring of op te leggen straf, zal vanwege het belastende karakter van een dergelijke verklaring beëdiging als getuige wel aangewezen zijn.’

- p. 13:

‘In aansluiting op de grote lijnen die ik reeds aangaf in mijn nota Rechtdoen aan slachtoffers (…) en mede gebaseerd op de door de onderzoekers gedane voorstellen voor de vormgeving van de regeling, leg ik aan de door mij voorgestelde regeling de volgende uitgangspunten ten grondslag.

a) de uitbreiding van het spreekrecht vindt plaats binnen de context van de huidige regeling van het onderzoek op de terechtzitting, in het bijzonder het gesloten stelsel van informanten.

b) voor zover het gaat om een verwoording van de ervaringen van het slachtoffer, geldt dat hij in beginsel geen vragen heeft te dulden en dat deze verklaring niet voor weerlegging vatbaar is. De bestaande situatie dat een slachtoffer dat gebruik maakt van zijn spreekrecht niet wordt beëdigd en dat het slachtoffer dat een belastende verklaring aflegt, wel als getuige wordt beëdigd, blijft gehandhaafd.

c) het slachtoffer blijft procesdeelnemer en wordt geen zelfstandige procespartij.‘

21. De nota naar aanleiding van het verslag houdt onder meer het volgende in:13.

- p. 14:

‘De leden van de SP-fractie zien graag een verduidelijking van wanneer een rechter een verklaring van een slachtoffer ter zitting mag meenemen in de beoordeling en wanneer niet.

Hoofdregel is, zoals deze leden terecht de opvatting van de Hoge Raad weergeven, dat een belastende verklaring van het slachtoffer die in het kader van het spreekrecht is afgelegd, niet mag worden gebezigd voor het motiveren van de einduitspraken in de zin van artikel 350, in het bijzonder niet ten aanzien van het bewijs en de strafmaat. De ratio daarvan is dat op het onderzoek op de terechtzitting geen gegevens worden gepresenteerd die door de verdediging of het openbaar ministerie niet ter discussie kunnen worden gesteld en waarop beide partijen hun visie moeten kunnen geven.’14.

- p. 15:

‘Met de toekenning van onbelemmerd spreekrecht staat het het slachtoffer vrij alles aan de orde te stellen wat hem in dat kader juist en dienstig voorkomt. In beginsel is niets uitgesloten, met dien verstande dat de rechter verantwoordelijk is voor de orde op de terechtzitting en in dit licht is het waarschijnlijk dat hij pure scheldtirades of stromen van verwensingen aan het adres van de verdachte niet zal toelaten. Evenmin is uitgesloten dat het slachtoffer ingaat op de wijze waarop het strafproces is verlopen met inbegrip van de wijze waarop het opsporingsonderzoek is gevoerd. Datzelfde geldt voor de opvatting van het slachtoffer over een passende kwalificatie van het strafbaar feit. Voor alle onderdelen van de verklaring van het slachtoffer (met uitzondering van het relaas van zijn eigen ervaringen) geldt dat het primair aan de verdediging en aan de rechter is om te bezien of die verklaring belastende elementen bevat die tot nadere ondervraging als getuige moet leiden.’

22. Nadien heeft de minister op vragen vanuit de Eerste Kamer nog geantwoord dat ‘de recente rechtspraak van de Hoge Raad over de vraag wat er moet gebeuren als tijdens het uitoefenen van het spreekrecht een belastende verklaring wordt afgelegd, ook na de aanvaarding van dit wetsvoorstel relevant blijft.’15.De minister geeft ook aan dat ‘de niet beëdigde verklaring in ieder geval niet mag bijdragen aan het bewijs, omdat de verdediging dan niet de mogelijkheid heeft gehad om van haar ondervragingsrecht gebruik te maken’ en refereert aan het arrest van 6 maart 2012 waarin Uw Raad ‘zich in een bijzonder geval mild toont ten aanzien van het gebruik van een verklaring van een niet spreekgerechtigde persoon door het gerechtshof ter ondersteuning van de beslissing over de straftoemeting, omdat deze van zodanig ondergeschikte betekenis was dat dit niet tot cassatie behoefde te leiden.16.

23. De in het voorgaande en eerdere randnummers geciteerde passages uit de wetsgeschiedenis illustreren dat in de parlementaire behandeling twee vragen wat door elkaar heen lopen. De eerste vraag is of de informatie die bij de uitoefening van het spreekrecht wordt verschaft, door de rechter ten grondslag mag worden gelegd aan door hem te nemen beslissingen. De tweede vraag is in welke gevallen de persoon die het spreekrecht uitoefent, beëdigd dient te worden als getuige. Alleen de eerste vraag is in dit kader relevant. Die beantwoordt de minister – zo begrijp ik, in lijn met rechtspraak van Uw Raad – aldus, dat de informatie die bij de uitoefening van het spreekrecht wordt verschaft in beginsel niet ten grondslag mag worden gelegd aan de beslissingen die de rechter op grond van de artikelen 348 en 350 Sv neemt. De minister accepteert daarbij dat gebruik bij de strafoplegging, in het geval de verklaring niet verder gaat dan ‘een accentuering van het beeld dat reeds uit het dossier was verkregen’, niet tot cassatie behoeft te leiden. Over het gebruik van informatie die bij de uitoefening van het spreekrecht is verschaft voor de beantwoording van andere vragen dan die van de artikelen 348 en 350 Sv laat de minister zich niet uit.

24. De achtergrond van het verbod om informatie die bij de uitoefening van het spreekrecht is verschaft ten grondslag te leggen aan beslissingen is gelegen in het ‘gesloten stelsel van informanten’. De minister geeft uitdrukkelijk aan dat de uitbreiding van het spreekrecht binnen die context plaatsvindt. Die context roept vragen op, omdat aan schriftelijke informatie, die eveneens aan beslissingen ten grondslag kan worden gelegd geen formele eisen worden gesteld.17.De informatie die in een schriftelijke slachtofferverklaring is neergelegd is bruikbaar (als die buiten het kader van art. 51e Sv in een schriftelijk bescheid is vastgelegd), al heeft het slachtoffer dat de informatie opschreef niet de eed of belofte afgelegd. Dat doet er evenwel niet aan af dat de wetgever aan dit stelsel heeft vastgehouden. Dat is een aanwijzing dat informatie die bij de uitoefening van het spreekrecht wordt verschaft niet aan de afwijzing van een getuigenverzoek ten grondslag mag worden gelegd.

25. Daar komt het volgende bij. De afwijzing van het verzoek tot het horen van [slachtoffer] – op de grond dat haar gezondheid door het afleggen van een verklaring in gevaar wordt gebracht en het voorkomen van dit gevaar zwaarder weegt dan het belang van de verdediging om haar te kunnen ondervragen – is een beslissing op de voet van art. 288, eerste lid, onder b, Sv, dat in hoger beroep op grond van art. 415, eerste lid, Sv van overeenkomstige toepassing is.18.Een dergelijke beslissing maakt geen onderdeel uit van het beslissingsschema van de artikelen 348 en 350 Sv. Zij hangt er echter wel mee samen; zo kan de afwijzing van een getuigenverzoek de verdediging beperken in haar mogelijkheden bij het voeren van een verweer dat voor de beantwoording van de vragen van de artikelen 348 en 350 Sv relevant is. Ook dat maakt het niet voor de hand liggend dat tijdens de uitoefening van het spreekrecht verschafte informatie zonder beperkingen aan de afwijzing van een getuigenverzoek ten grondslag mag worden gelegd.

26. Gebruik van deze informatie kan naar het mij voorkomt echter – net als bij de strafoplegging – wel worden toegestaan in het geval zij het beeld dat op grond van andere informatie is verkregen slechts accentueert, en aan het gebruik van de tijdens de uitoefening van het spreekrecht verkregen informatie om die reden een ondergeschikte betekenis toekomt. Net als bij de beslissing inzake de straftoemeting is de rechter ook bij deze beslissing niet aan wettige bewijsmiddelen gebonden. Ik betrek daarbij dat het vermelden van de informatie die tijdens de uitoefening van het spreekrecht is verschaft in het kader van de motivering van rechterlijke beslissingen er niet alleen toe kan strekken deze beslissingen te onderbouwen, maar ook om aan het slachtoffer duidelijk te maken dat de betreffende beslissingen genomen zijn in de wetenschap van hetgeen het slachtoffer heeft verklaard. Aan het slachtoffer duidelijk maken dat hij of zij gehoord is, heeft een functie in het kader van het voorkomen van secundaire victimisatie. Gebruik van de verschafte informatie, binnen de genoemde begrenzing, spoort ook met de opdracht aan de lidstaten om in hun strafrecht een reële en passende rol in te ruimen voor het slachtoffer, die Uw Raad in HR 6 maart 2012, ECLI:NL:HR:2012:BR1149, NJ 2012/367 m.nt. Cleiren uit (het inmiddels door Richtlijn 2012/29/EU vervangen) Kaderbesluit 2001/220/JBZ afleidde.19.

27. In dat verband wijs ik op het volgende. Het hof noemt in de ter terechtzitting gegeven motivering van de afwijzing van het getuigenverzoek het proces-verbaal van bevindingen van de raadsheer-commissaris van 22 januari 2018, de daaraan ten grondslag liggende brief van psychiater [betrokkene 3] van GGNet De Meent van 10 januari 2018 en de verklaring van de moeder van [slachtoffer] . In het bestreden arrest wijst het hof er vervolgens op dat de raadsheer-commissaris een brief heeft ontvangen van psychiater [betrokkene 3] , die mede namens het behandelend medisch team van [slachtoffer] heeft medegedeeld dat het de verwachting was dat het horen van [slachtoffer] als getuige in deze strafzaak een ontregelend effect op haar zou hebben en zou kunnen leiden tot een zeer ernstige (psychische) decompensatie. Het hof overweegt dat de raadsheer-commissaris op grond van deze informatie heeft beslist dat het belang van de gezondheid en het welzijn van [slachtoffer] diende te prevaleren boven het verdedigingsbelang. Vervolgens wijst het hof erop dat het een herhaald verzoek van de raadsman ter terechtzitting in hoger beroep heeft afgewezen op dezelfde gronden als de raadsheer-commissaris en daarbij heeft gelet op het bepaalde in art. 288, eerste lid, onder b, Sv. In het arrest wordt in het kader van de afwijzing van het verzoek in het geheel niet aan de verklaring van de moeder van [slachtoffer] gerefereerd.

28. Onder deze omstandigheden moet worden aangenomen dat het hof bij zijn oordeel dat op de in art. 288, eerste lid, onder b, Sv bedoelde grond dient te worden afgezien van het getuigenverhoor aan de verklaring van de moeder van [slachtoffer] slechts een zeer beperkt gewicht heeft toegekend, dat niet verder gaat dan een accentuering van het beeld dat reeds uit het proces-verbaal van de raadsheer-commissaris en de brief van de psychiater was verkregen. De verdediging heeft voorts de gelegenheid gehad tegen die verklaring in te brengen wat zij geraden achtte. Ik wijs er hierbij op dat de verdachte blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting - kennelijk desgevraagd - heeft medegedeeld niet te willen reageren op de slachtofferverklaring, terwijl uit datzelfde proces-verbaal volgt dat de raadsman nadat de slachtofferverklaring is voorgelezen zich nog (in twee termijnen) heeft uitgelaten over het getuigenverzoek voordat daarop door het hof werd beslist. Ook gelet daarop komt aan het gebruik van de verklaring van de moeder van [slachtoffer] bij de afwijzing van het getuigenverzoek kennelijk een zodanig ondergeschikte betekenis toe, dat dit niet tot cassatie behoeft te leiden.20.Ik merk daarbij nog op dat in cassatie niet wordt bestreden dat het hof reeds op grond van de inhoud van het proces-verbaal van de raadsheer-commissaris en de brief van de psychiater heeft kunnen oordelen dat het gegronde vermoeden bestaat dat de gezondheid of het welzijn van [slachtoffer] door het afleggen van een verklaring als getuige in gevaar wordt gebracht en dat het voorkomen daarvan zwaarder weegt dan het belang om haar te kunnen ondervragen.

29. De eerste deelklacht is tevergeefs voorgesteld.

30. De tweede deelklacht houdt in dat uit de gebezigde bewijsmiddelen niet kan volgen dat de verdachte voorafgaand aan of ten tijde van de onder 1 en 2 bewezenverklaarde gedragingen en handelingen heeft geweten dat [slachtoffer] minderjarig was. De stellers van het middel voeren in dit verband aan dat uit de bewijsmiddelen volgt dat de verdachte pas op 13 augustus 2015 ervan op de hoogte is gesteld dat [slachtoffer] nog geen achttien jaar oud was. Blijkens de toelichting wordt ten aanzien van het onder 2 bewezenverklaarde tevens geklaagd dat uit de bewijsmiddelen niet kan volgen dat de verdachte [slachtoffer] op 13 augustus 2015 heeft opgehaald en meegenomen naar zijn woning. Om die reden zouden de bewezenverklaringen onvoldoende met redenen zijn omkleed.

31. De bewezenverklaring onder 1 houdt, voor zover hier van belang, in dat de verdachte ‘ten aanzien van die [slachtoffer] enige handeling heeft ondernomen waarvan hij wist dat die [slachtoffer] zich daardoor beschikbaar zou stellen tot het verrichten van seksuele handelingen, terwijl die [slachtoffer] de leeftijd van achttien jaren nog niet had bereikt’. De stellers van het middel menen dat aldus mede is bewezenverklaard dat ‘het opzet van verdachte ook gericht is geweest op de minderjarigheid, hoewel dat strikt genomen gelet op het geobjectiveerde karakter van de minderjarigheid niet noodzakelijk is.’

32. Het desbetreffende onderdeel van de tenlastelegging is toegesneden op art. 273f, eerste lid, aanhef en onder 5°, Sr dat ten tijde van het bewezenverklaarde – en ook thans – voor zover hier van belang als volgt luidt:

‘1. Als schuldig aan mensenhandel wordt met gevangenisstraf van ten hoogste twaalf jaren of geldboete van de vijfde categorie gestraft: (…)

5°. degene die een ander ertoe brengt zich beschikbaar te stellen tot het verrichten van seksuele handelingen met of voor een derde tegen betaling (…) dan wel ten aanzien van een ander enige handeling onderneemt waarvan hij weet of redelijkerwijs moet vermoeden dat die ander zich daardoor beschikbaar stelt tot het verrichten van die handelingen (…), terwijl die ander de leeftijd van achttien jaren nog niet heeft bereikt’.

33. Zoals de stellers van het middel terecht tot uitgangspunt nemen, is de minderjarigheid een geobjectiveerd bestanddeel in de delictsomschrijving van mensenhandel in (onder meer) art. 273f, eerste lid, aanhef en onder 5°, Sr.21.Nu de tenlastelegging op die delictsomschrijving is toegesneden, moet worden aangenomen dat het hof onder 1 niet mede heeft bewezenverklaard dat het opzet van de verdachte op de minderjarigheid van [slachtoffer] was gericht. Dit onderdeel van de klacht, die van een andere lezing van de bewezenverklaring uitgaat, faalt.

34. Het hof heeft onder 2, kort gezegd, bewezenverklaard dat de verdachte op 13 augustus 2015 opzettelijk de minderjarige [slachtoffer] heeft onttrokken aan het wettig gezag van haar ouders en/of aan het opzicht van [A] . Het onttrekken is in de bewezenverklaring nader uitgewerkt, in die zin dat de verdachte ‘toen en daar die [slachtoffer] (heeft) opgehaald en meegenomen naar zijn huis en die [slachtoffer] zodanig feitelijk buiten de invloedssfeer van haar ouders en/of [A] , zorginstelling [B] (heeft) gebracht, dat de uitoefening van het gezag door die ouders en/of [A] , zorginstelling [B] onmogelijk was geworden.’

35. De stellers van het middel klagen, als gezegd, dat uit de gebezigde bewijsmiddelen niet kan volgen dat de verdachte (1) het ophalen en meenemen op 13 augustus 2015 heeft gepleegd en (2) voorafgaand aan of ten tijde van dit ophalen en meenemen heeft geweten dat er sprake was van een minderjarige. Zij betogen dat uit de bewijsmiddelen rechtstreeks volgt dat deze gedragingen op 12 augustus 2015 zijn verricht en dat de verdachte pas de dag erna door [slachtoffer] op de hoogte is gesteld van haar leeftijd, terwijl niet blijkt dat de verdachte daarvan eerder op de hoogte was.

36. Wat de onder (1) bedoelde klacht betreft kan uit de gebezigde bewijsmiddelen inderdaad niet worden afgeleid dat de verdachte [slachtoffer] op 13 augustus 2015 heeft opgehaald en meegenomen naar zijn woning. De als bewijsmiddel 1 gebezigde verklaring van de verdachte houdt met zoveel woorden in dat hij [slachtoffer] op 12 augustus 2015 heeft opgehaald en naar zijn woning heeft meegenomen. Dat strookt met de als bewijsmiddel 4 gebezigde verklaring van [slachtoffer] dat zij op 12 augustus 2015 is weggelopen bij de instelling, dat zij haar fiets in de auto van de verdachte zette en dat zij samen naar zijn huis zijn gereden.22.Het middel klaagt daarover terecht. Denkbaar is, in beginsel, op dit punt uit te gaan van een kennelijke misslag bij het door het hof uitstrepen van de tenlastelegging en de bewezenverklaring ten aanzien van de pleegdatum verbeterd te lezen.23.Dat biedt evenwel geen soelaas indien de hiervoor onder (2) bedoelde klacht gegrond is. Daarbij is het volgende van belang.

37. Anders dan het geval is in art. 273f Sr is de minderjarigheid in art. 279, eerste lid, Sr – waarop het onder 2 tenlastegelegde is toegesneden – niet geobjectiveerd. Laatstgenoemd artikellid stelt strafbaar hij die ‘opzettelijk een minderjarige onttrekt aan het wettig over hem gesteld gezag’ (etc.). Als regel geldt dat het opzet betrekking heeft op alle bestanddelen die na het opzetvereiste in de delictsomschrijving zijn opgenomen.24.Voor de onderhavige zaak betekent dit dat het opzet van de verdachte mede op de minderjarigheid van [slachtoffer] gericht moet zijn geweest.25.Gelet op de bewezenverklaring dient dit opzet bij de verdachte te hebben bestaan ten tijde van het ophalen en naar zijn woning meenemen van [slachtoffer] .

38. Bewijsmiddel 1 houdt als verklaring van de verdachte in: ‘ [slachtoffer] heeft op 13 augustus 2015 tegen mij gezegd dat zij 17 jaar oud was’. De als bewijsmiddel 4 gebezigde verklaring van [slachtoffer] houdt, na een beschrijving van de gebeurtenissen op 12 augustus 2015, in: ‘De volgende dag zei ik tegen [verdachte] dat ik 17 jaar oud was’. Deze beide verklaringen sluiten op zichzelf niet uit dat de verdachte (al dan niet langs andere weg) reeds ten tijde van het ophalen en naar zijn woning meenemen van [slachtoffer] wist dat zij minderjarig was. Die wetenschap zal dan wel uit de gebezigde bewijsmiddelen moeten kunnen volgen.

39. Uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid dat de verdachte en [slachtoffer] voorafgaand aan hun ontmoeting gedurende veertien dagen via e-mail en WhatsApp regelmatig contact hadden (bewijsmiddelen 1 en 2). De verdachte heeft verklaard dat het ophalen stiekem moest gebeuren; [slachtoffer] was bang dat zij betrapt zou worden door haar ouders (bewijsmiddel 2). [slachtoffer] heeft de verdachte verteld dat zij ‘ongeoorloofd weg zou lopen bij de instelling’ en dat zij met een rechterlijke machtiging was geplaatst. Zij heeft voorts verklaard dat zij hem heeft verteld dat zij bij haar ouders zat, maar dat hij had kunnen weten dat zij ‘in de [A] zat’ omdat zij daar hadden afgesproken (bewijsmiddel 4). Daaruit kan niet worden afgeleid dat de verdachte ten tijde van het ophalen en naar zijn woning meenemen van [slachtoffer] wist dat zij minderjarig was. [slachtoffer] , die op 13 augustus 2015 omstreeks 19.20 uur door de politie in de tuin van de woning van de verdachte werd aangetroffen (bewijsmiddel 6), heeft tevens verklaard dat zij toen op het punt stond naar een klant in Gouda te gaan. Zij verklaart voorts: ‘Ik moest zeggen dat ik 18 jaar oud was. Dat had ik ook zo afgesproken met [verdachte] ’ (bewijsmiddel 4). De verdachte zou bij het bezoek aan de klant als chauffeur optreden (bewijsmiddelen 1 en 4). Aldus kan naar het mij voorkomt uit de bewijsmiddelen worden afgeleid dat de verdachte, nadat hij op de hoogte was geraakt van de minderjarigheid van [slachtoffer] , haar buiten de invloedssfeer van haar ouders en de zorginstelling heeft gehouden (en is voortgegaan met het faciliteren van haar voorgenomen prostitutiewerkzaamheden). Uit de gebezigde bewijsmiddelen kan evenwel niet zonder meer volgen dat de verdachte reeds op 12 augustus 2015 ten tijde van het ophalen en naar zijn woning meenemen van [slachtoffer] wist dat zij minderjarig was. Ik wijs er in dit verband op dat het hof geen bewijsoverweging heeft gewijd aan de wetenschap bij de verdachte van de minderjarigheid van [slachtoffer] ten tijde van het onder 2 bewezenverklaarde en dat die wetenschap ter terechtzitting in hoger beroep door en namens de verdachte is bestreden. De tot het bewijs gebezigde verklaringen van de verdachte en [slachtoffer] , inhoudend dat zij op 13 augustus 2015 tegen hem heeft gezegd dat zij 17 jaar oud was, vormen in dit opzicht bovendien een belangrijke contra-indicatie.

40. De tweede deelklacht is gegrond voor zover die betrekking heeft op het onder 2 bewezenverklaarde.

41. De derde deelklacht houdt in dat ’s hofs kennelijke oordeel dat de bewezenverklaring niet in overwegende mate steunt op de verklaringen van [slachtoffer] van een onjuiste rechtsopvatting getuigt dan wel onbegrijpelijk en/of onvoldoende met redenen omkleed is. Ook ’s hofs oordeel dat compensatie achterwege kan worden gelaten zou van een onjuiste rechtsopvatting getuigen althans onvoldoende met redenen zijn omkleed.26.

42. In de toelichting op het middel wijzen de stellers erop dat de verdachte uitdrukkelijk bepaalde onderdelen van de verklaring van [slachtoffer] heeft betwist, ‘zoals wetenschap van de minderjarigheid van aangeefster voorafgaande of ten tijde van zijn (bewezen verklaarde) gedragingen en wetenschap ten aanzien van het bestaan van een Rechterlijke Machtiging’. Deze elementen zouden slechts volgen ‘uit de voor het bewijs gebruikte verklaringen van aangeefster’.

43. In HR 4 juli 2017, ECLI:NL:HR:2017:1016, NJ 2017/447 m.nt. Kooijmans heeft Uw Raad overwogen:

‘3.2.1. Een door enig persoon in verband met een strafzaak afgelegde en de verdachte belastende of ontlastende verklaring, zoals die onder meer kan zijn vervat in een ambtsedig proces-verbaal, wordt ingevolge de autonome betekenis welke toekomt aan de term 'witnesses/témoins' in art. 6, derde lid aanhef en onder d, EVRM, in het perspectief van het EVRM aangemerkt als verklaring van een getuige als aldaar bedoeld. Op grond van die verdragsbepaling heeft de verdediging aanspraak op een behoorlijke en effectieve mogelijkheid om getuigen in enig stadium van het geding te (doen) ondervragen. De omstandigheid dat de verdediging, ondanks het nodige initiatief daartoe, geen gebruik heeft kunnen maken van die mogelijkheid, staat niet eraan in de weg dat een door een getuige afgelegde verklaring voor het bewijs wordt gebezigd, mits is voldaan aan de eisen van een eerlijk proces, in het bijzonder doordat de bewezenverklaring niet in beslissende mate op die verklaring wordt gebaseerd dan wel - indien de bewezenverklaring wel in beslissende mate op die verklaring wordt gebaseerd - het ontbreken van een behoorlijke en effectieve mogelijkheid om de desbetreffende getuige te ondervragen in voldoende mate wordt gecompenseerd.

3.2.2. Voor de beantwoording van de vraag of de bewezenverklaring in beslissende mate steunt op de verklaring van - kort gezegd - een, ondanks het nodige initiatief daartoe, niet door de verdediging ondervraagde getuige, is van belang in hoeverre die verklaring steun vindt in andere bewijsmiddelen. Het benodigde steunbewijs moet betrekking hebben op die onderdelen van de hem belastende verklaring die de verdachte betwist. Of dat steunbewijs aanwezig is, wordt mede bepaald door het gewicht van de verklaring van deze getuige in het licht van de bewijsvoering als geheel.

3.2.3. Voor de in cassatie aan te leggen toets of de bewijsvoering voldoet aan het hiervoor overwogene, kan van belang zijn of de feitenrechter zijn oordeel hieromtrent nader heeft gemotiveerd. In het algemeen geldt dat voor de beoordeling van de vraag of het benodigde steunbewijs aanwezig is, niet kan worden volstaan met een op de betrouwbaarheid van de verklaring van de desbetreffende getuige toegesneden overweging.’27.

44. Het hof heeft overwogen dat het bewijs in overwegende mate steunt op de eigen verklaring van de verdachte en dat compensatie achterwege kan blijven nu het hof alleen die onderdelen uit de verklaring van [slachtoffer] als steunbewijs gebruikt, die steun vinden in enige door de verdachte afgelegde verklaring. In dit verband heeft het hof overwogen dat de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep heeft verklaard dat hij via WhatsApp en via e-mailberichten contact heeft gehad met [slachtoffer] , dat hij heeft erkend dat hij haar heeft opgehaald buiten de slagbomen van [A] te Capelle aan den IJssel en dat hij haar heeft meegenomen naar zijn woning in [plaats] . De verdachte heeft ook erkend dat hij haar daar vervolgens adviezen heeft gegeven over het werken in de prostitutie en dat hij [slachtoffer] naar Gouda wilde brengen omdat zij een afspraak had met een klant waar zij betaalde seksuele contacten mee zou hebben. Het hof verwijst voorts naar de eerder in het arrest besproken verklaring van de verdachte over zijn ‘oogmerk’. Daarmee doelt het hof op hetgeen in het kader van de tenlastegelegde mensenhandel is overwogen over de verklaring van de verdachte ‘dat hij een fascinatie heeft voor en geobsedeerd is door de wereld van de prostitutie en dat hij daarom heeft geprobeerd met zijn gedragingen gericht op het zich laten prostitueren van het slachtoffer [slachtoffer] maar ook reeds in het verleden in het geval van andere vrouwen, zo dicht mogelijk bij die prostitutiewereld te komen.’ Het hof heeft geoordeeld dat, nu de verklaringen van [slachtoffer] deze verklaring van de verdachte ondersteunen en er daarnaast steunbewijs is te vinden in de overige gebezigde bewijsmiddelen, de verklaring van [slachtoffer] voor het bewijs kan worden gebruikt zonder dat sprake is van een schending van artikel 6 EVRM.

45. Het hof heeft daarmee als zijn oordeel tot uitdrukking gebracht dat de verklaring van [slachtoffer] (bewijsmiddel 4) bruikbaar is voor het bewijs, nu de betrokkenheid van de verdachte niet in beslissende mate op die verklaring is gebaseerd maar in voldoende mate steun vindt in (met name) de tot het bewijs gebezigde verklaringen van de verdachte zelf (bewijsmiddelen 1 en 2). Bij de beantwoording van de vraag of het steunbewijs ook betrekking heeft op onderdelen van de verklaring van [slachtoffer] die door de verdachte zijn betwist, is allereerst van belang dat de tot het bewijs gebezigde verklaringen van [slachtoffer] en de verdachte over het ophalen en meenemen van [slachtoffer] naar de woning van de verdachte en over de vervolgens in die woning door hen verrichte gedragingen met het oog op door [slachtoffer] te verrichten prostitutiewerkzaamheden voor een belangrijk deel overeenkomen. Daarop wijst ook het hof.

46. Wat de onder 1 bewezenverklaarde mensenhandel betreft kan verder worden vooropgesteld dat, zoals hiervoor is besproken, de minderjarigheid in de delictsomschrijving van art. 273f Sr een geobjectiveerd bestanddeel is. Nu de minderjarigheid van [slachtoffer] ten tijde van het bewezenverklaarde niet ter discussie heeft gestaan en het opzet van de verdachte daarop bij mensenhandel niet behoeft te worden bewezen, valt reeds op die grond niet goed in te zien welk belang de verdachte erbij zou hebben om [slachtoffer] hierover te horen. De verklaring van [slachtoffer] over het moment waarop zij de verdachte heeft verteld dat zij 17 jaar oud was (13 augustus 2015) komt bovendien overeen met de tot bewijs gebezigde verklaring van de verdachte.

47. De wetenschap bij de verdachte van de minderjarigheid van [slachtoffer] was wat feit 1 betreft ook niet de reden waarom de verdediging [slachtoffer] in hoger beroep wilde horen. Het verzoek strekte er blijkens de pleitnota toe haar te horen over de huur die zij aan de verdachte zou betalen vanuit de opbrengsten van haar prostitutiewerkzaamheden. Dat zou van belang zijn in verband met het bewijs van het bestanddeel ‘oogmerk van uitbuiting’, en door de verdachte ‘stellig’ worden ontkend.28.De verdachte heeft tijdens het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep vervolgens echter wel verklaard dat de huurprijs ‘onderdeel van het gesprek’ met [slachtoffer] was, en dat het ‘klopt dat zij zou betalen voor de woonruimte en de benzinekosten’ (bewijsmiddel 2). En hij was er van op de hoogte dat werk in de prostitutie een bron van inkomsten van [slachtoffer] zou zijn (bewijsmiddelen 1 en 2).

48. Daar komt bij dat het hof in het bestreden arrest een door de raadsman bij pleidooi gevoerd verweer – inhoudend dat het oogmerk van uitbuiting niet kon worden bewezen, onder meer omdat bij de verdachte het financieel gewin bij het faciliteren van de prostitutie geen drijfveer was – gemotiveerd heeft verworpen. In dat verband heeft hof onder meer overwogen dat niet doorslaggevend is of de verdachte uit de situatie al dan niet voordeel trekt. In cassatie wordt niet opgekomen tegen het oordeel van het hof dat het oogmerk van uitbuiting kan worden bewezen. Uit het bestreden arrest blijkt ook niet dat het hof bij de bewezenverklaring van feit 1 bijzondere betekenis heeft toegekend aan de verklaring van [slachtoffer] over de afspraak tot het betalen van huur uit haar prostitutiewerkzaamheden; de bewijsoverweging van het hof wijst eerder op het tegendeel.

49. Gelet op het voorgaande geeft het in de overwegingen van het hof besloten liggende oordeel dat de betrokkenheid van de verdachte bij feit 1 in voldoende mate steun vindt in de verklaringen van de verdachte zelf en dat het steunbewijs betrekking heeft op die onderdelen van de verklaring van [slachtoffer] die door de verdachte zijn betwist niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Dat oordeel is in het licht van de inhoud van de gebezigde bewijsmiddelen ook niet onbegrijpelijk.

50. Voor het geval Uw Raad, anders dan ik, van oordeel zou zijn dat de tweede deelklacht ten aanzien van feit 2 niet gegrond is, bespreek ik nog kort de derde deelklacht voor zover die op dat feit betrekking heeft. De verdediging heeft, als gezegd, de verklaring van [slachtoffer] betwist ten aanzien van de wetenschap van de verdachte van de minderjarigheid en het bestaan van de rechterlijke machtiging. De verdachte heeft in hoger beroep tevens bestreden dat hij ter terechtzitting in eerste aanleg heeft verklaard dat [slachtoffer] hem op 13 augustus 2015 heeft gezegd dat zij 17 jaar oud was. In hoger beroep verklaarde de verdachte dat hij op het moment dat de politie bij zijn woning kwam pas te horen heeft gekregen dat [slachtoffer] 17 jaar oud was. Dat zou hij van de politie hebben vernomen, niet van [slachtoffer] .29.Die lezing van de verdachte brengt mee dat de verklaring van [slachtoffer] , voor zover inhoudend dat zij hem op 13 augustus 2015 heeft verteld dat zij 17 jaar oud was, moet worden aangemerkt als een door de verdachte betwist onderdeel van haar verklaring. Die betwisting doet er evenwel niet aan af dat dit onderdeel steun vindt in bewijsmiddel 1. De tot het bewijs gebezigde verklaringen van de verdachte en [slachtoffer] zijn op dit punt immers eensluidend.

51. Voor de wetenschap van de verdachte van de rechterlijke machtiging ten tijde van het ophalen en meenemen van [slachtoffer] naar zijn woning ligt dit anders. De tot het bewijs gebezigde verklaringen van de verdachte houden, zo bleek, onder meer in dat hij voorafgaand aan de ontmoeting met [slachtoffer] gedurende veertien dagen regelmatig contact met haar had, dat hij haar buiten de slagbomen van de [A] heeft opgehaald en dat het ophalen stiekem moest gebeuren. Ook vertelt hij dat [slachtoffer] op 13 augustus 2015 tegen hem heeft gezegd dat zij bij een GGZ-instelling was weggelopen. Steunbewijs specifiek voor de wetenschap van de verdachte van de rechterlijke machtiging ten tijde van het ophalen en meenemen van [slachtoffer] ontbreekt. Naar het mij voorkomt brengt dit in het licht van de bewijsvoering als geheel evenwel geen schending van art. 6 EVRM met zich mee. Daarbij neem ik in aanmerking dat de wetenschap van de verdachte ten aanzien van de rechterlijke machtiging slechts van belang is voor de bewezenverklaring van het opzettelijk onttrekken van [slachtoffer] aan het opzicht van [A] en niet voor het onttrekken van [slachtoffer] aan het gezag van de ouders.30.

52. De stellers van het middel merken ‘(w)ellicht ten overvloede’ nog op dat Uw Raad het cassatieberoep niet zal kunnen verwerpen door te stellen dat de verklaringen van de niet gehoorde getuige niet sole or decisive, maar slechts van significant weight zijn. Daarbij wordt gerefereerd aan ‘recente arresten van het EHRM’. De inhoud van de schriftuur geeft evenwel geen aanleiding af te wijken van hetgeen is overwogen in HR 29 januari 2019, ECLI:NL:HR:2019:123, NJ 2019/217 m.nt. Vellinga. Daarbij neem ik in aanmerking dat de in de schriftuur genoemde uitspraken van het EHRM, op een enkele uitzondering na,31.dateren van vóór het arrest van 29 januari 2019, zodat aangenomen moet worden dat Uw Raad die heeft meegewogen bij het wijzen van dat arrest. Ik wijs er voorts op dat Uw Raad recent uitspraak heeft gedaan in twee zaken waarin de stellers van het middel een klacht van dezelfde strekking hadden geformuleerd. De desbetreffende middelen werden afgedaan met toepassing van art. 81 RO.32.Tegen die achtergrond faalt ook de klacht over het oordeel van het hof dat compensatie achterwege kan worden gelaten.

53. De derde deelklacht faalt.

54. Het tweede middel klaagt dat de redelijke termijn als bedoeld in art. 6, eerste lid, EVRM is overschreden doordat het hof de stukken niet tijdig heeft ingezonden.

55. Het cassatieberoep is op 9 juli 2018 ingesteld. De stukken van de zaak zijn op 13 september 2019 ter griffie van de Hoge Raad ontvangen.33.Dat betekent dat de op acht maanden gestelde inzendtermijn met ruim zes maanden is overschreden. Het middel is gegrond. Indien Uw Raad met mij van oordeel is dat het eerste middel tot terugwijzing dient te leiden, kan het tweede middel onbesproken blijven omdat het tijdsverloop bij het hof aan de orde kan worden gesteld. Indien het eerste middel niet tot terugwijzing leidt, dient het tweede middel te leiden tot strafvermindering.

56. Het eerste middel dient te leiden tot vernietiging wat betreft de beslissingen ten aanzien van feit 2 en de strafoplegging (waaronder begrepen de oplegging van de schadevergoedingsmaatregel34.). Nu het hof de vordering van de benadeelde partij (deels) heeft toegewezen ter zake van de feiten 1 en 2, geef ik Uw Raad – om complicaties als in HR 21 november 2017, ECLI:NL:HR:2017:2942 te vermijden – in overweging de beslissing op de vordering van de benadeelde partij, ook voor zover die betrekking heeft op feit 1, in de vernietiging en de terugwijzingsopdracht te begrijpen.

57. Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest wat betreft de beslissingen ten aanzien van het onder 2 tenlastegelegde, de strafoplegging en de beslissing op de vordering van de benadeelde partij, tot terugwijzing van de zaak naar het Gerechtshof Den Haag teneinde in zoverre op het bestaande hoger beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan en tot verwerping van het beroep voor het overige.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden