HR, 11-01-2011, nr. 09/04021

Het gerechtshof te 's‑Hertogenbosch heeft verzoeker bij arrest van 20 augustus 2009 wegens moord, diefstal en opzettelijk valse bankbiljetten uitgeven, veroordeeld tot veertien jaren gevangenisstraf. Voorts heeft het hof beslissingen over de vorderingen van de benadeelde partijen genomen, een en ander zoals in het arrest vermeld.

Namens verzoeker heeft mr. R.J. Baumgardt, advocaat te Spijkenisse, een schriftuur ingezonden houdende twee middelen van cassatie.

Het eerste middel klaagt dat 's hofs verwerping van het door de verdediging gevoerde verweer dat verzoeker niet met voorbedachte raad de hals van het slachtoffer heeft doorgesneden onvoldoende (begrijpelijk) is gemotiveerd, althans dat 's hofs bewijsoverwegingen dienaangaande niet te verenigen zijn met zijn overwegingen aangaande de strafverzwarende omstandigheden, zodat het arrest innerlijk tegenstrijdig is, althans de bewezenverklaring van feit 1 dan wel de strafoplegging onvoldoende met redenen is omkleed.

Gezien het proces-verbaal terechtzitting d.d. 6 augustus 2009 heeft verzoeker — voor zover relevant — aldaar het volgende verklaard:

Blijkens voormeld proces-verbaal terechtzitting heeft de raadsman van verzoeker het woord tot verdediging gevoerd overeenkomstig de door hem aan het hof overgelegde pleitnota. Daarin heeft de raadsman — voor zover relevant — het volgende verweer gevoerd:

In het bestreden (promis)arrest heeft het hof het volgende ten aanzien van het bewijs van de voorbedachte raad overwogen (de voetnoten zijn van het hof):

Blijkens het bestreden arrest heeft het hof onder feit 1 ten laste van verzoeker bewezen verklaard dat:

In het bestreden arrest heeft het hof ten aanzien van de op te leggen straf — voor zover relevant — het volgende overwogen:

Over de voorbedachte raad — als kwalificerend delictsbestanddeel van moord (art. 289 Sr) een strafverzwarende omstandigheid vormend ten opzichte van doodslag (art. 287 Sr) — heeft mijn ambtgenoot Machielse een heldere conclusie geschreven voor HR 27 juni 2000, LJN AA6308, NJ 2000, 605. Daarin beschrijft Machielse eerst de uiteenzettingen van de toenmalige minister van Justitie Modderman ten tijde van de totstandkoming van ons Wetboek van Strafrecht3. en ook enkele opvattingen uit de vakliteratuur4.. Eén van de aspecten die in het exposé van Machielse aan bod komt, is de ogenblikkelijke gemoedsopwelling waarin de verdachte zich ten tijde van diens levensberovende handeling kan hebben bevonden. Met deze mogelijkheid hield Modderman destijds al rekening: de voorbedachte raad is, zo merkte hij op, het tegenovergestelde van een ‘oogenblikkelijke gemoedsopwelling’. Dat nam evenwel niet weg, dat wanneer de verdachte zijn voornemen in een hevige gemoedsbeweging opvat en dat vervolgens in koelen bloede uitvoert, toch van voorbedachte raad sprake is, aldus ook Modderman.

Afhankelijk van de omstandigheden van en het tijdsverloop in het concrete geval, kunnen het opkomen van het plan en de daadwerkelijke uitvoering daarvan zich bevinden in een spectrum van situatieve fasen. Zo is denkbaar dat het plan zich na het maken van subjectieve afwegingen omzet in een wilsbesluit, en dat ook nog ná dit besluit en vóór het handelen er (ruime) gelegenheid is om na te denken.5. Dit voorbeeld kan worden gewijzigd, in die zin dat het plan of het wilsbesluit in een hevige gemoedsbeweging is ontstaan. Dat laat dan onverlet dat er nadien nagedacht is kunnen worden. Machielse acht in zijn conclusie zelfs de situatie construeerbaar dat ‘men na nadenken tot een besluit komt, niet in staat is dat besluit meteen uit te voeren, maar de gelegenheid afwacht, en dan in een hevige gemoedsbeweging, als de gelegenheid zich wel voordoet, toeslaat’.

Of voldoende blijkt dat de verdachte zich rekenschap heeft gegeven van de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad, hoeft volgens Machielse ‘niet eens rechtstreeks uit de bewijsmiddelen te zijn af te leiden om voorbedachte raad bewezen te kunnen achten’. Voor het bewijs van voorbedachte raad is al voldoende als er een gelegenheid tot bezinning is geweest die niet is verstoord door een hevige gemoedsbeweging die eerder eventueel de impuls is geweest voor de beslissing. En, zo merkt Machielse op, als het niet (eenvoudig) is vast te stellen of de verdachte zich heeft bezonnen en of hij de reikwijdte en betekenis van zijn voorgenomen handelen tot zich heeft laten doordringen, of als de verdachte de rechter daar niet zelf over inlicht, zal begrijpelijkerwijs het accent bij de vaststelling van de voorbedachte raad verschuiven van het moment van nadenken in de richting van de tijdspanne tussen het nemen van het besluit en de uitvoering ervan. Wat dat betreft schreef de toenmalige AG Kist al in zijn conclusie voor HR 6 mei 1975, LJN AB3939, NJ 1975, 416: ‘Het kan wel zijn dat de tijdsruimte tussen het eigenlijke besluit en daad kort is geweest. Maar dat is niet van belang. (…). Indien er slechts tijd tot nadenken is geweest, is de duur van de tijd tussen de opvatting en de uitvoering van het voornemen verder niet van belang’.6.

Uit het vorengaande kan al enigszins worden opgemaakt dat volgens de strafrechtsgeleerden voor het bewijs van voorbedachte raad het er niet om gaat of de verdachte daadwerkelijk heeft nagedacht alvorens zijn besluit uit te voeren. Om die reden benadrukt De Hullu7. — en mijns inziens terecht — dat voorbedachte raad niet een aparte gradatie van opzet is die zich aan de subjectieve zijde van een strafbaar feit begeeft, maar een objectief vereiste vormt: het gaat om ‘(een periode van) gelegenheid voor nadenken, of negatief uitgedrukt, het tegenovergestelde van een ogenblikkelijke gemoedsbeweging’. Ook De Jong en Knigge zien in hun ‘Het materiële strafrecht’ in de voorbedachte raad strikt genomen geen vorm van opzet en menen dat dit, volgens hen subjectieve, bestanddeel meermalen uit de objectieve omstandigheden van het geval is af te leiden.8. Zo verwoord, is het begrijpelijk dat de voorbedachte raad kan samengaan met opzetvormen als oogmerk en voorwaardelijk opzet.9. Tevens komt in de geciteerde zinsnede van De Hullu tot uiting, evenals in de hierboven weergegeven visies van Modderman en Machielse, dat onder omstandigheden de hevige gemoedsbeweging waarin de verdachte heeft gehandeld zich niet laat verenigen met voorbedachte raad.

De rechtspraak van de Hoge Raad laat geen ander geluid horen. Zo overweegt HR 27 juni 2000, LJN AA6308, NJ 2000, 60510. dat voldoende is ‘dat de verdachte tijd had zich te beraden op het te nemen of het genomen besluit, zodat de gelegenheid heeft bestaan dat hij over de betekenis en de gevolgen van zijn voorgenomen daad heeft nagedacht en zich daarvan rekenschap heeft gegeven’. Deze tijdspanne kan heel kort zijn11.. Zelfs kan het tijdsverloop zich ten dele voordoen tijdens de noodlottige handelingen, zo blijkt uit HR 22 februari 2005, LJN AR5714. De Jong en Knigge schrijven12., onder verwijzing naar HR 7 december 1999, LJN ZD1569, NJ 2000, 263 m.nt. De Hullu, dat voor de voorbedachte raad ‘voldoende is dat de dader voor de uitvoering van het misdrijf een ogenblik heeft gehad, waarop hij zich behoorlijk rekenschap kon geven van datgene wat hij ging doen’. Dat de voorbedachte raad in die zin wordt geobjectiveerd blijkt ook uit HR 27 juni 2000, LJN AA6308, NJ 2000, 605 en HR 8 september 2009, LJN BI4080, NJ 2009, 423: niet van belang is dat de dader zich daadwerkelijk heeft beraden, maar dat hij hier tijd en gelegenheid toe heeft gehad. Gezien deze rechtspraak meen ik te kunnen vaststellen dat de Hoge Raad niet al te zware eisen stelt aan de feitelijke beoordeling van de gelegenheid tot nadenken of bezinning tussen het besluit en de uitvoering ervan.13.

In de tenlastelegging van moord wordt, zoals ook in het onderhavige geval, doorgaans de voorbedachte raad nader omschreven als ‘na kalm en rustig overleg’. In de langer dan een eeuw geleden verschenen MvT die de totstandkoming van ons Wetboek van Strafrecht inluidde, schreef minister Modderman nog dat voor voorbedachte raad vereist is ‘een tijdstip van kalm overleg, van bedaard nadenken’.14. Inmiddels verdient naar huidig juridisch inzicht deze aanduiding of, zo men wil, dit begrip de nodige nuancering, vooral in strafzaken waarin dramatische emoties en wellicht zelfs een geestelijke stoornis bij de dader doorslaggevend zijn geweest. Daarbij valt meer in het bijzonder te denken aan partnerdoding15. of gezinsdoding, al dan niet met de (serieuze) bedoeling van de dader om daarna ook zichzelf van het leven te beroven. In dat verband heeft reeds HR 6 mei 1975, LJN Ab3939, NJ 1975, 416 m.nt. Van Veen overwogen dat ‘nergens steun is te vinden voor de opvatting dat slechts hij die de volledige beschikking heeft over zijn geestvermogens tot kalm beraad en rustig overleg in staat is’16.. In navolging van de noot van Van Veen komt De Hullu17. tot de slotsom dat goed beschouwd het opnemen van de woorden ‘na kalm en rustig overleg’ in de tenlastelegging overbodig is, omdat de uitdrukking ‘met voorbedachte raad’ op zichzelf genomen al feitelijk en duidelijk genoeg is. Ook volgens De Jong en Knigge vergt de voorbedachte raad ‘wel enige afslanking voor zover het om kalmte en rust gaat (-)’.18.

Na deze voorafgaande beschouwingen keer ik terug naar de onderhavige casus. De steller van het middel voert, wellicht tegen de achtergrond van hetgeen hiervoor is opgemerkt, aan dat met betrekking tot de levensberovende handeling van verzoeker deze toen in een opwelling en een ogenblikkelijke (hevige) gemoedsbeweging heeft gehandeld. Ik merk te dien aanzien vooreerst op dat zulks niet uit de door verzoeker afgelegde verklaringen blijkt. Uit die verklaringen zou men zelfs het tegendeel kunnen afleiden, nu verzoeker naar zijn zeggen tweemaal heeft getracht het slachtoffer te kalmeren c.q. rustig te krijgen. Dat geeft, lijkt mij, voeding voor de veronderstelling dat verzoeker in ieder geval op die momenten nog bij zinnen was. Nu uit de verklaringen van verzoeker zelf noch uit enig ander gedingstuk van enige opwelling of hevige gemoedsbeweging bij verzoeker ten tijde van diens levensberovende handeling blijkt, laat ik het desbetreffende betoog van de steller van het middel, want van overwegend feitelijke aard, hier verder onbesproken.

De klacht die zich richt tegen 's hofs verwerping van het verweer dat verzoeker niet met voorbedachte raad heeft gehandeld, faalt omdat die steunt op de onjuiste gedachte dat de omstandigheid dat verzoeker geen motief heeft kunnen opgeven voor zijn handelen — ‘dat hij heeft verklaard dat hij ook niet weet waarom hij heeft gehandeld zoals hij heeft gehandeld’ — wel afdoet aan de bewezen voorbedachte raad. Deze opvatting vindt voor zover mij bekend geen steun in het recht. Voor de bewezen voorbedachte raad is naar het mij toeschijnt niet vereist de beantwoording van de vraag wat het motief is voor de handeling, maar slechts dat komt vast te staan hetgeen hierboven, met name in punt 13, is uiteengezet. Terecht merkt het hof dan ook op dat ‘wat er ook over [het motief, AG] te zeggen zou zijn’, dit geen invloed heeft op zijn oordeel dat sprake is geweest van voorbedachte raad.

Voorts stelt de toelichting op het middel dat de tijdspanne tussen het steken in de rug en het snijden in de hals voor verzoeker niet voldoende is geweest om zich te kunnen beraden op zijn te nemen of genomen besluit tot het doorsnijden van de hals van het slachtoffer, te minder nu verzoeker de eerdere messteken in de rug van het slachtoffer in een ogenblikkelijk intredende gemoedsopwelling kan hebben toegebracht, hetgeen het hof immers in het midden heeft gelaten, en verzoeker ook geen ander motief kon opgeven voor het doorsnijden van de hals.

Mede in het licht van hetgeen ik in de punten 9–13 over de opwelling of ogenblikkelijke (hevige) gemoedsbeweging heb opgemerkt, heeft het hof naar ik meen in toereikende mate gemotiveerd waarom verzoeker na het toebrengen van de steekletsels in de rug voldoende tijd en gelegenheid heeft gehad zich te bezinnen op zijn besluit vervolgens de hals van het slachtoffer te doorsnijden, zonder dienaangaande blijk te geven van een onjuiste rechtsopvatting. Ten eerste neemt het hof hierbij in aanmerking dat het slachtoffer zich na de steekverwondingen in de rug op haar zij heeft gedraaid en korte tijd later weer op haar buik op het bed is terechtgekomen, waarna verzoeker pas zijn hand op de mond van het slachtoffer heeft gedrukt en vervolgens haar hals heeft doorgesneden. Deze toedracht, die blijkt uit de verklaring van verzoeker en bevestiging vindt in het bloedsporenonderzoek, geeft dus aan dat er enige tijd is verstreken tussen het steken in de rug en het snijden in de hals. Ten tweede acht het hof daarbij van betekenis dat het doorsnijden van de hals een andersoortig letsel betreft dat niet in het verlengde kan worden gezien van de eerder toegebrachte steekletsels. Deze andersoortige letsels tonen derhalve aan dat er bij verzoeker een gedragswijziging heeft plaatsgevonden, waaruit tevens kan worden afgeleid dat hij op enig moment een ander, dat wil zeggen het noodlottige, besluit heeft genomen. In ieder geval is vast komen te staan dat hij de tijd én daarmee de gelegenheid heeft gehad zich daarop te beraden, wat er van een (gewijzigd) motief ook zij.

Gelet op het vorenstaande heeft het hof terecht in het midden gelaten of verzoeker de messteken in de rug van het slachtoffer in een ogenblikkelijke gemoedsopwelling heeft toegebracht. 's Hofs oordeel dat hoe dan ook verzoeker de hals van het slachtoffer met voorbedachte raad heeft doorgesneden, getuigt naar mijn inzicht niet van een onjuiste rechtsopvatting en is evenmin onbegrijpelijk.

De strafmotivering houdt onder meer de strafverzwarende omstandigheid in dat verzoeker ‘ook niet altijd eenduidig heeft verklaard over de toedracht en geen invoelbaar motief heeft gegeven voor zijn handelen’. Los hiervan dat de voorbedachte raad op zichzelf reeds een strafverzwarende omstandigheid oplevert, maakt deze geciteerde overweging 's hofs oordeel aangaande de voorbedachte raad niet anders, noch is zij daarmee tegenstrijdig.

Nu zowel de bewezenverklaring van feit 1 als de strafoplegging in het onderhavige verband niet steunt op een onjuiste rechtsopvatting en voldoende naar de eis der wet met redenen is omkleed, faalt het eerste middel.

Het tweede middel klaagt dat uit de opgave van de door het hof gebezigde bewijsmiddelen niet zonder meer kan worden afgeleid dat verzoeker ‘in het arrondissement Roermond’ opzettelijk valse bankbiljetten heeft uitgegeven, zodat de bewezenverklaring van feit 4 subsidiair onvoldoende met redenen is omkleed.

Blijkens het bestreden (promis)arrest heeft het hof met betrekking tot het bewijs van feit 4 subsidiair als volgt overwogen (de voetnoten zijn van het hof):

Artikel 359, derde lid, Sv, dat ingevolge art. 415 Sv ook in hoger beroep van toepassing is, luidt als volgt:

In het licht van de wetsgeschiedenis moet art. 359, derde lid, Sv aldus worden verstaan dat slechts kan worden volstaan met een opgave van de bewijsmiddelen indien de verdachte het bewezenverklaarde duidelijk en ondubbelzinnig heeft bekend, tenzij sprake is van de — zich hier niet voordoende — aan het slot van die bepaling genoemde gevallen. De beantwoording van de vraag of de verdachte het bewezenverklaarde heeft bekend in de zin van genoemde bepaling, is mede afhankelijk van de — in cassatie slechts op zijn begrijpelijkheid te toetsen — uitleg door de feitenrechter van de door de verdachte afgelegde verklaringen.26.

Voor de beoordeling van het middel is de volgende, door het hof als bewijsmiddel gebezigde, verklaring van verzoeker ter terechtzitting in eerste aanleg d.d. 30 januari 2009 van belang, inhoudende voor zover relevant:

Voorts heeft de raadsman van verzoeker ter terechtzitting in eerste aanleg d.d. 30 januari 2009 het woord tot verdediging gevoerd, inhoudende — voor zover van belang — het volgende:

Verder houdt het vonnis in eerste aanleg d.d. 13 februari 2009 de volgende relevante overwegingen respectievelijk beslissing in:

Blijkens het proces-verbaal terechtzitting in hoger beroep d.d. 6 augustus 2009 heeft verzoeker de volgende verklaring afgelegd:

Voorts heeft de raadsman van verzoeker ter terechtzitting in hoger beroep d.d. 6 augustus 2009 het woord tot verdediging gevoerd overeenkomstig een door hem aan het hof overgelegde pleitnota, inhoudende — voor zover van belang — het volgende:

Ik merk op dat het hof — gezien het bestreden arrest — onder meer heeft overwogen dat de verdediging

Het hof heeft verzoeker uiteindelijk vrijgesproken van feit 3 en feit 4 primair en — zoals gezegd — hem wegens het onder feit 4 subsidiair bewezenverklaarde, te weten ‘opzettelijk valse bankbiljetten uitgeven’, veroordeeld.

Het kennelijke oordeel van het hof dat verzoeker het bewezenverklaarde feit 4 subsidiair duidelijk en ondubbelzinnig heeft bekend, geeft gelet op de door verzoeker in eerste aanleg en in hoger beroep afgelegde — hiervoor onder de punten 26 en 29 weergegeven — verklaringen, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl het evenmin onbegrijpelijk is. Daaraan doet vanzelfsprekend niet af dat de raadsman van verzoeker zowel in eerste aanleg als in hoger beroep vrijspraak heeft bepleit met betrekking tot het onder feit 3 en feit 4 primair tenlastegelegde (zie hiervoor onder punt 27 en 30). Waar het om gaat is dat de raadsman zich wat betreft de bewezenverklaring van het onder feit 4 subsidiair tenlastegelegde heeft gerefereerd aan het oordeel van het hof.

Nu verzoeker het bewezenverklaarde heeft bekend, kon het hof volstaan met een opgave van de bewijsmiddelen, zodat de bewezenverklaring van feit 4 subsidiair tevens naar de eis der wet met redenen is omkleed.

Het tweede middel faalt.

Beide voorgestelde middelen lenen zich voor afdoening met de aan art. 81 RO ontleende motivering.

Ambtshalve gronden waarop Uw Raad de aangevallen beslissing zou moeten vernietigen heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G