HR, 18-06-2021, nr. 20/01052

De Ontvanger heeft in zijn schriftelijke toelichting een beroep gedaan op het gezag van gewijsde zoals bedoeld in art. 236 Rv. Daartoe heeft de Ontvanger aangevoerd dat [eiser] twee procedures aanhangig heeft gemaakt over de vraag of de Ontvanger de auto van [eiser] executoriaal mocht verkopen vanwege een aan [eiser] opgelegde naheffingsaanslag MRB. De eerste is geëindigd met het arrest van de Hoge Raad van 9 oktober 2020. Volgens de Ontvanger gaat het in de onderhavige zaak om hetzelfde beslag op en verkoop van dezelfde auto, in het kader van de invordering van dezelfde naheffingsaanslag MRB en heeft [eiser] in de onderhavige zaak dezelfde vorderingen ingesteld als de vorderingen die inmiddels onherroepelijk zijn afgewezen. De Ontvanger meent daarom primair dat art. 236 Rv verhindert dat in deze zaak een andere uitkomst wordt bereikt dan in de eerste zaak.15.

[eiser] heeft dit beroep van de Ontvanger in zijn repliek bestreden en daartoe betoogd – samengevat en zakelijk weergegeven – dat (i) de Ontvanger dit standpunt niet voor het eerst in cassatie kan innemen; (ii) de parallelzaak een geschil tussen andere procespartijen betreft; en (iii) de rechtsbetrekking in geschil op diverse punten een andere is in het onderhavige geding.16.

Art. 236 lid 1 Rv (gezag van gewijsde) bepaalt dat beslissingen die de rechtsbetrekking in geschil betreffen en zijn vervat in een in kracht van gewijsde gegaan vonnis, in een ander geding tussen dezelfde partijen bindende kracht hebben.

Het gezag van gewijsde wordt niet ambtshalve toegepast (art. 236 lid 3 Rv). Het moet dus worden ingeroepen door een procespartij. Dit is, als gemeld, in de onderhavige zaak door de Ontvanger gedaan in zijn schriftelijke toelichting van 30 oktober 2020.

Eerder kon niet, omdat pas door het arrest van de Hoge Raad van 9 oktober 2020 een einde aan de parallelzaak is gekomen met als gevolg dat het in dat cassatieberoep bestreden arrest van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 30 april 2019 in kracht van gewijsde is gegaan. [eiser] heeft kunnen reageren op het beroep van de Ontvanger17.en heeft dat, zoals vermeld, ook gedaan.

Dat het gezag van gewijsde (pas) in de schriftelijke toelichting is ingeroepen, is ook niet te laat. Een beroep op art. 236 Rv houdt een beroep in op het ontbreken van belang bij het cassatieberoep.18.Een dergelijk verweer is geen exceptie maar een verweer ten principale.19.Dit brengt mee dat dit verweer, indien nog toelichtingen volgen, niet meteen in het verweerschrift behoeft te worden opgenomen.20.Indien het verweer slaagt, leidt dit tot verwerping van het cassatieberoep.21.

Anders dan [eiser] betoogt (zie hierboven onder 2.2 (i)), kan de Ontvanger dus in cassatie een beroep doen op het gezag van gewijsde. Dat de Hoge Raad in zo’n geval een uitleg dient te geven van de inhoud en strekking van de eerdere beslissing en van de ingestelde vordering in de volgende procedure, en in zoverre als feitenrechter optreedt22., staat daaraan niet in de weg. De Hoge Raad treedt wel vaker op als feitenrechter, bijvoorbeeld bij de beoordeling van het belang.23.

Het gezag van gewijsde geldt slechts tussen dezelfde partijen.24.Meestal is de formele procespartij ook de materiële procespartij, maar dat hoeft niet noodzakelijkerwijs zo te zijn. Uiteindelijk is voor het gezag van gewijsde doorslaggevend wie als materiële procespartij heeft te gelden. Bij de materiële partij gaat het om degene die jegens de wederpartij in de procedure wordt gebonden en rechten verkrijgt door de uiteindelijke uitspraak van de rechter.

In rechtsgedingen betreffende de invordering van de rijksbelastingen treedt (voor de Staat) de Ontvanger op als formele procespartij. Dit berust op art. 3, leden 1 en 2, Invorderingswet 1990. In de parallelzaak en in de onderhavige zaak is de formele procespartij de Ontvanger (kantoorhoudende te Utrecht respectievelijk te Zwolle). De materiële procespartij is echter in beide zaken de Staat25., met [eiser] als wederpartij. De procespartijen in de parallelzaak en in de onderhavige zaak zijn dus dezelfde. Het verweer van [eiser] op dit punt (zie hierboven onder 2.2 (ii)) gaat dus evenmin op.

Het begrip ‘beslissingen die de rechtsbetrekking in geschil betreffen’ in art. 236 Rv heeft tot de meeste rechtspraak en literatuur geleid en kan dan ook zonder meer als het lastigste element van art. 236 Rv worden aangemerkt.

Kort samengevat is de rechtsbetrekking in geschil het geschilpunt waarover partijen hebben gestreden. Dat geschilpunt moet daadwerkelijk zijn beoordeeld.26.Dat betekent, zo parafraseer ik Asser27., dat de rechter de rechtsbetrekking in geschil heeft onderzocht en heeft beoordeeld of de ingeroepen rechtsgevolgen al dan niet uit de gestelde feiten of rechten voortvloeien. Daarbij dient niet alleen op het dictum van het eerdere vonnis (of arrest28.) te worden gelet, maar ook op de dragende overwegingen daarvan. Niet vereist is dat de beslissing in de eerste procedure een geschilpunt betreft dat toen centraal stond of overheersend was.29.

Daarnaast moet de beslissing in de eerdere procedure dezelfde rechtsbetrekking betreffen die in de latere procedure aan de orde is. Daarvan is, aldus Van Dam-Lely, stellig sprake indien een afgewezen vordering opnieuw wordt ingesteld.30.

In het recente arrest van 18 december 202031.heeft de Hoge Raad de voorwaarden voor het inroepen van het gezag van gewijsde nog eens duidelijk uiteengezet:

“3.1.3 Het gezag van gewijsde kan worden ingeroepen als in een geding tussen dezelfde partijen eenzelfde geschilpunt wordt voorgelegd als in een eerder geding, en de in het dictum van de eerdere uitspraak gegeven beslissing (mede) berust op een beslissing over dat geschilpunt, ongeacht of wat gevorderd wordt hetzelfde is. Heeft het andere geding (mede) betrekking op andere geschilpunten dan die waarover in het eerdere geding is beslist, dan strekt het gezag van gewijsde van de beslissing in het eerdere geding zich niet uit tot die andere geschilpunten.

Het antwoord op de vraag of in het eerdere geding sprake is geweest van beslissingen aangaande een geschilpunt dat dezelfde rechtsbetrekking betreft als in het andere geding, is afhankelijk van de grondslag van de vordering of het verweer, het processuele debat en de gegeven beslissingen. Dat vergt uitleg van de in de eerdere procedure gedane uitspraak, mede in het licht van de gedingstukken waarop die uitspraak berust.

Indien een vordering met kracht van gewijsde is afgewezen, en de afwijzing erop is gebaseerd dat de voor de vordering aangevoerde grondslag niet is komen vast te staan of dat deze grondslag de vordering niet kan dragen, kan tot uitgangspunt dienen dat de beslissingen aangaande het ontbreken of niet toereikend zijn van deze grondslag, in een ander geding tussen dezelfde partijen gezag van gewijsde hebben. Dit betekent onder meer dat bij een beroep op gezag van gewijsde, feiten en bewijsmiddelen die in de eerdere procedure niet ter staving van de gestelde grondslag zijn aangevoerd, in een ander geding niet alsnog in het kader van dezelfde grondslag aan de vordering ten grondslag kunnen worden gelegd.

Het gezag van gewijsde kan evenwel niet eraan in de weg staan dat in een ander geding dezelfde of een soortgelijke vordering wordt ingesteld op basis van een andere grondslag, waarover de rechter zich nog niet heeft uitgelaten. Dit geldt ongeacht of deze andere grondslag ook reeds in de eerdere procedure aangevoerd had kunnen worden.”

Vorderingen en geschilpunt in de eerste zaak32. en in de onderhavige zaak

[eiser] is in de eerste zaak op 16 juni 2016 op de voet van art. 17 Invorderingswet 1990 in verzet gekomen bij de rechtbank Midden-Nederland tegen de tenuitvoerlegging van het in het hernieuwde bevel tot betaling van 21 mei 2016 genoemde dwangbevel, dat betrekking had op de terugvorderingsbeschikking Zorgtoeslag.33.Hij heeft daarbij – samengevat – de opheffing gevorderd van het executoriale beslag op de auto, teruggaaf van de auto en een verbod aan de Ontvanger om verdere uitvoering te geven aan een bevel tot betaling.34.De rechtbank heeft bij vonnis van 17 mei 2017 geoordeeld dat het op 21 mei 2016 gelegde beslag onrechtmatig is gelegd, maar dat het nadien, op 8 augustus 2016, tot nakoming van de naheffingsaanslag MRB gelegde beslag op de auto, in beginsel in de weg staat aan toewijzing van de vordering van [eiser] (rov. 4.3.1) en heeft de vorderingen afgewezen.

In de onderhavige zaak is [eiser] bij dagvaarding van 2 september 2016 in verzet gekomen tegen de tenuitvoerlegging van een dwangbevel van 7 juli 2016 ter invordering van een naheffingsaanslag MRB.35.Hij heeft daarbij dezelfde vorderingen ingesteld als in de eerste zaak.36.

[eiser] heeft in beide zaken appel ingesteld. In de eerste zaak is [eiser] in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Arnhem, bij appeldagvaarding van 16 augustus 2017. Het hoger beroep in de onderhavige zaak is aanhangig gemaakt bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Leeuwarden, en is ingesteld bij exploot van 14 juni 2017.

Zowel in de eerste zaak als in de onderhavige zaak heeft [eiser] bij memorie van grieven, beide gedateerd 30 april 2018, voor zover thans van belang, geconcludeerd tot vernietiging van het vonnis waarvan beroep en tot toewijzing van zijn vorderingen zoals ingesteld in eerste aanleg en daarnaast zijn eis vermeerderd. Het petitum van de memorie van grieven/tevens akte vermeerdering van eis in beide zaken is identiek.

Aan zijn vorderingen heeft [eiser] in zijn hoger beroep in de eerste zaak ten grondslag gelegd dat hij op 22 juli 2016 bezwaar heeft gemaakt tegen de naheffingsaanslag MRB, dat dat bezwaar als een verzoek om uitstel van betaling had te gelden in de zin van artikel 25.2 Leidraad Invordering 2008 (hierna: Leidraad) en dat de Ontvanger om die reden geen beslag had mogen leggen/het tweede beslag van 8 augustus 2016 onrechtmatig is.37.De Ontvanger heeft daartegen verweer gevoerd en gesteld dat het bezwaarschrift niet kwalificeert als een verzoek om uitstel van betaling omdat het niet is gemotiveerd.38.Daarnaast heeft de Ontvanger subsidiair een beroep op artikel 25.1.1. Leidraad gedaan. Dat artikel houdt in dat de Ontvanger ondanks een verzoek om uitstel wel invorderingsmaatregelen kan treffen als er aanwijzingen zijn dat de belangen van de Staat kunnen worden geschaad.39.

In de onderhavige zaak heeft [eiser] eveneens in zijn eerste grief en de toelichting daarop gesteld dat zijn bezwaarschrift tegen de naheffingsaanslag MRB had moeten worden aangemerkt als een verzoek om uitstel van betaling. De Ontvanger heeft wederom aangevoerd dat het bezwaarschrift niet kwalificeert als een verzoek om uitstel van betaling omdat het niet is gemotiveerd.40.Daarnaast heeft de Ontvanger (eveneens) subsidiair een beroep op artikel 25.1.1. Leidraad gedaan.41.

Het hof heeft grief 1 als kernvraag bestempeld in rov. 6.14 van zijn arrest van 24 december 2019:

“De kernvraag in dit appel, neergelegd in grief 1, is of de Ontvanger op 26 juli 2016 over mocht gaan tot betekening van het dwangbevel, hoewel er met dagtekening 22 juli 2016 (en door de Inspecteur op 25 juli 2016 ontvangen) inmiddels een bezwaarschrift was ingediend tegen de naheffingsaanslag MRB. [eiser] stelt, voor het eerst in hoger beroep, dat dit bezwaarschrift voldoende was gemotiveerd, zodat de Ontvanger dit (overeenkomstig artikel 25.2.2. van de Leidraad Invordering 2008; hierna de Leidraad) had moeten aanmerken als een verzoek om uitstel van betaling. Het hier genoemde artikel uit de Leidraad bepaalt dat uitsluitend een gemotiveerd bezwaarschrift als een verzoek om uitstel van betaling kwalificeert, mits in het bezwaarschrift het bestreden bedrag van de belastingaanslag en de berekening van dat bedrag worden vermeld. Niet in geschil is dat [eiser] in zijn bezwaarschrift niet expliciet om uitstel van betaling heeft verzocht noch voor 26 juli 2016 een ander, afzonderlijk, uitstelverzoek had ingediend.”

In beide zaken was dus een geschilpunt tussen partijen of [eiser] al dan niet terecht een beroep heeft gedaan op artikel 25.2.2. Leidraad waarin het beleid is neergelegd dat een gemotiveerd bezwaarschrift heeft te gelden als uitstel van betaling, zodat geen invorderingsmaatregelen ter zake van de naheffingsaanslag MRB over het tijdvak 22 maart 2014 tot en met 2 juni 2016 hadden kunnen worden genomen en het op 8 augustus 2016 gelegde beslag op de auto dus onrechtmatig is.

Beslissing op het geschilpunt in de eerste zaak en in de onderhavige zaak

In zijn arrest van 30 april 2019 in de eerste zaak heeft het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Arnhem, de stelling van [eiser] dat zijn bezwaar van 22 juli 2016 tegen de naheffingsaanslag MRB (met dagtekening 21 juni 2016) heeft te gelden als een verzoek om uitstel van betaling op grond van artikel 25 Leidraad als volgt verworpen:

“5.4 (…) Ingevolge artikel 25.2.2 van de Leidraad heeft, zoals de Ontvanger terecht aanvoert, alleen een gemotiveerd bezwaarschrift te gelden als een verzoek om uitstel. In het namens [eiser] ingediende bezwaar (door hem overgelegd als productie 10 bij memorie van grieven) wordt verklaard dat hij zich niet kan verenigen met de bestreden beslissing “op nader aan te voeren gronden van bezwaar”. Dit niet gemotiveerde bezwaarschrift kan niet als uitstelverzoek worden aangemerkt en kan daarom ook niet in de weg staan aan de door de Ontvanger genomen invorderingsmaatregelen. Grief 1 slaagt niet.”

Het tegen dit arrest gerichte cassatieberoep is door de Hoge Raad verworpen op 9 oktober 2020, waardoor het geciteerde oordeel van het hof te Arnhem over genoemd geschilpunt kracht van gewijsde heeft gekregen.

[eiser] heeft nog aangevoerd (zie hierboven onder 2.2 (iii)) dat de onderhavige zaak het verzet betreft tegen de tenuitvoerlegging van het dwangbevel met dagtekening 7 juli 2016 en dus niet dezelfde rechtsbetrekking in geschil is die in de eerste zaak aan de orde was.42.

Dat betoog ziet eraan voorbij dat de rechtsbetrekking in geschil niet wordt gevormd door de aard van de belasting of toeslag ter zake waarvan het dwangbevel was uitgevaardigd, maar dat de rechtsbetrekking in geschil het geschilpunt betreft zoals hiervoor onder 2.14 uiteengezet. Dat geschilpunt was in beide zaken hetzelfde.

Voorts voert [eiser] aan dat het hof in de onderhavige zaak de beslissing heeft gebaseerd op de uitzonderingsgrond van artikel 25.1.1. Leidraad en dat hierover niet is beslist in de parallelzaak, waardoor volgens [eiser] art. 236 Rv ook niet van toepassing is.43.

Ook hier geldt wederom dat de rechtsbetrekking in geschil de vraag betreft of het bezwaarschrift van [eiser] voldoende was gemotiveerd als bedoeld in artikel 25.2.2. Leidraad. Het oordeel daarover van het hof in de eerste zaak heeft gezag van gewijsde in de onderhavige zaak.

Overige verweren [eiser]

Verder heeft [eiser] gesteld dat het hier de inbeslagname betreft van zijn auto tevens (dienstdoende als) zijn huis, en heeft hij een beroep gedaan op art. 8 EVRM “als art. 236 Rv aan een deugdelijke toetsing in de weg zou staan”.44.

Het beroep op art. 8 EVRM is niet nader toegelicht, en behoeft m.i. geen verdere bespreking.

Volgens [eiser] is art. 236 Rv voorts niet van toepassing omdat het verwerpen van het onderhavige cassatieberoep zal betekenen dat één en hetzelfde bezwaarschrift tegen de aanslag MRB verschillend wordt uitgelegd. Dat is, aldus [eiser] , niet wat art. 236 Rv beoogt te voorkomen en juist in strijd met de rechtseenheid.

[eiser] voert daarbij aan dat het voor hem en de rechtspraktijk belangrijk is dat de Hoge Raad opheldering verschaft hoe een gemotiveerd bezwaarschrift moet worden uitgelegd in de zin van artikel 25.2.2. Leidraad en hoe vervolgens de uitzondering moet worden toegepast van artikel 25.1.1. Leidraad.45.

Anders dan [eiser] betoogt brengt niet de verwerping van het onderhavige cassatieberoep mee dat in twee uitspraken een verschillend oordeel is gegeven over de vraag of het bezwaarschrift van [eiser] voldoende was gemotiveerd, maar het feit dat daarover twee verschillende uitspraken zijn gedaan. Dat komt voor en is onwenselijk, maar verhindert niet dat een beroep op het gezag van gewijsde van een eerdere uitspraak mag worden gedaan.46.

Het uiterst welkom zijn van een uitspraak van de Hoge Raad is geen voldoende belang voor het instellen van een rechtsmiddel.47.

De slotsom luidt dat het beroep van de Ontvanger op het gezag van gewijsde slaagt.

3. Bespreking van het principale cassatiemiddel en het voorwaardelijk incidentele

cassatieberoep

Het cassatieberoep van [eiser] , dat zich richt tegen het vervolgoordeel van het hof in rov. 6.16 e.v. met betrekking tot het subsidiaire beroep van de Ontvanger op artikel 25.1.1. Leidraad, stuit af op het slagen van het principale verweer van de Ontvanger. Ik laat daarom bespreking van het principale cassatiemiddel achterwege.

Het incidentele beroep tot cassatie is ingesteld onder de voorwaarde dat enig middel van het principale beroep tot cassatie slaagt. Nu de voorwaarde niet is vervuld, laat ik ook bespreking van de klachten van het incidentele cassatieberoep achterwege.