183 Afwijzing om een bijzondere reden

Verschillende rechterlijke beslissingen worden hierna onder de loep genomen waarin de rechter de exhibitievordering (al of niet ambtshalve) afwijst om een bijzondere reden.

Verweerder in de hoofdzaak wordt soms verweten dat hij in een eerder stadium heeft nagelaten bepaalde bewijsstukken bij eiser op te vragen, zeker wanneer verweerder bekend was met het bestaan ervan. Rechters oordelen dat ook al was eiser destijds niet bereid stukken vrijwillig te verstrekken, dat niet wil zeggen dat verweerder zich niet meer had moeten inspannen om bewijsstukken te bemachtigen, door in rechte afgifte van een kopie te vorderen; verweerder had bijvoorbeeld in een kortgedingprocedure ex art. 843a Rv bewijsstukken kunnen opvragen.1 Verweerder wordt dan verweten dat hij dat niet heeft gedaan. Beantwoording van de vraag wie van partijen het meest verantwoordelijk is voor het ontstaan van deze situatie, leidt tot een metadiscussie. Ik ben van mening dat rechters zich moeten realiseren dat partijen af en toe een rechter nodig hebben om een verplichting af te dwingen of een schikking te bewerkstelligen en bepleit ik dat de rechter de exhibitievordering in dergelijke situaties toewijst.

Rechters kunnen oordelen dat indien op het moment van de incidentele vordering nog onzeker is of in de hoofdzaak (nadere) bewijslevering aan de orde zal zijn en tevens welke partij bewijs dan wel tegenbewijs zal dienen te leveren, de vordering tot exhibitie prematuur is en om die reden zal worden afgewezen. De rechter oordeelt dat de exhibitievordering uit proceseconomisch oogpunt strijdig is met de eisen van een goede procesorde. De incidentele vordering wordt dan op dat moment afgewezen, aangezien inzage van stukken in een vroeg stadium niet nodig is voor een goede rechtsbedeling en zou leiden tot proceshandelingen die niet nodig zijn. Volgens de rechter is in dat geval het belang van eiser in het incident op dat moment niet zo urgent als eiser in het incident doet voorkomen en zal hij niet in bewijsnood raken aangezien bewijslevering door hem (nog) niet aan de orde is. Dit alles brengt met zich dat de vordering in het incident als prematuur kan worden afgewezen. Het kan betekenen dat eventueel later in de procedure inzage wordt toegestaan. Ook is denkbaar dat de rechter in een latere fase aanleiding ziet om eiser te bevelen bepaalde bescheiden over te leggen (art. 22 lid 1 Rv). De rechter zal in dergelijke gevallen een afweging moeten maken tussen enerzijds het met de exhibitie gediende belang van de waarheidsvinding en anderzijds het belang bij een voortvarende procedure; de exhibitie mag niet leiden tot een onredelijke vertraging van de procedure.2 Ik wil hier bepleiten dat het in sommige situaties goed denkbaar is dat het geschil doordat de rechter inlichtingen vraagt of een exhibitievordering toewijst sneller uit de verf kan komen. Vroegtijdige beschikbaarheid draagt bij aan een doelmatig verloop van de procedure; in veel gevallen kan een behoorlijke discussie pas plaats vinden nadat inzage is verschaft. Het benutten van de bevoegdheid van art. 22 lid 1 Rv (een bevel in een latere fase) heeft mijn voorkeur boven afwijzen.

Indien toewijzing van een exhibitievordering tot een nodeloze procesvoering en daardoor onredelijke vertraging van de procedure zou leiden, kan sprake zijn van strijd met de goede procesorde (art. 20 Rv). De rechter wijst het verzoek dan af. Voor afwijzing wegens strijd met de goede procesorde zal goede grond moeten bestaan. De partij die exhibitie vordert mag niet lichtvaardig in haar verdedigingsbelang worden geschaad.

Soms wijst een rechter de vordering tot inzage af omdat hij van oordeel is dat verweerder voorshands aan zijn bewijslast heeft voldaan. Indien de rechter het bevrijdend verweer voorshands aannemelijk acht, behoudt verweerder het bewijsrisico, zij het dat eiser eerst aan zet zal zijn en tegenbewijs moet leveren. Het is m.i. in dat geval te prefereren dat de rechter de beslissing omtrent de exhibitievordering vooralsnog aanhoudt (en niet afwijst).10 Hij zadelt anders partijen op met een eventuele nieuwe procedure (waarschijnlijk een kort geding). Ook al is bewijslevering door verweerder vooralsnog niet aan de orde, voor het geval eiser slaagt in zijn tegenbewijs, heeft verweerder wel degelijk belang bij zijn exhibitievordering (het bewijsrisico berust bij verweerder).11 Op zijn minst zal de rechter een afwijzing om deze reden moeten motiveren, zeker wanneer door verweerder goed onderbouwd is aangedrongen op inzage. De rechter kan eventueel later zijn bevoegdheid van art. 22 lid 1 Rv inzetten.

Wordt de exhibitievordering in het incident afgewezen, dan moet de rechter bij de beoordeling van de vraag of in de hoofdzaak een bewijsverrichting in het kader van het bevrijdend verweer kan worden gehonoreerd – in verband met de eisen van een behoorlijke rechtspleging – in aanmerking nemen dat en waarom de exhibitievordering in het incident is afgewezen.12