3.3 Partijautonomie en de vrijheid de wederpartij te kiezen

Uitgangspunt in de civiele procedure is dat het een partij vrij staat haar wederpartij te kiezen: de eisende partij bepaalt wie zij dagvaardt. Vervolgens is het de vrijheid van de gedaagde partij om zich bij deze keuze neer te leggen, of, met rechterlijke toestemming, een andere partij in vrijwaring te roepen en zo bij het geding te betrekken. Daarmee is het in grote lijnen de vrijheid van partijen om te bepalen wie partij is in de procedure. In beginsel is hier geen taak voor de rechter weggelegd; de rechter volgt de door partijen gemaakte keuze.

Een belangrijke consequentie hiervan voor de waarheidsvinding is dat het blikveld van de rechter in beginsel beperkt is tot feiten die betrekking hebben op de stellingen en verweren die de in de procedure betrokken partijen naar voren brengen. De rechterlijke waarheidsvinding is gericht op de feiten die van belang zijn voor het geschil tussen deze partijen. En het zijn deze partijen die de rechter moeten voeden met de van belang zijnde feiten. Om deze reden wordt de waarheid in de juridische procedure ook wel omschreven als een relatieve waarheid: de waarheid strekt zich niet verder uit dan de tot de in de procedure betrokken partijen.1 Dat betekent dat wat in de ene procedure voor waar kan doorgaan, in de andere procedure — waar andere partijen procederen en dus wellicht andere feiten naar voren komen — mogelijk niet als waar geldt.2

De stelling dat het in de procedure gaat om een relatieve waarheid kan worden onderschreven, wanneer hiermee bedoeld wordt dat de feiten die in de procedure aan de orde zijn, betrekking hebben op het geschil zoals dat door partijen aan de rechter is voorgelegd. Zo beschouwd gaat het er dan om iets te zeggen over welke feiten wel of niet relevant zijn; het gaat niet om álle feiten, om een alomvattende waarheid, maar steeds slechts om die feiten die relevant zijn voor het geschil dat aan de rechter is voorgelegd. Dat geschil wordt omlijnd door de procederende partijen en daarmee zijn feiten die buiten dat geschil van déze partijen liggen, niet van belang.

Het begrip 'relatieve waarheid' is dan echter niet goed op zijn plaats. Met relatieve waarheid wordt doorgaans bedoeld dat waarheid subjectief is en afhankelijk is van degene die haar naar voren brengt (vergelijk hierover paragraaf 1.7). Daarmee heeft het begrip een diskwalificerend karakter, want het geeft aan dat wat waar is voor de één, evenzo goed onwaar kan zijn voor de ander, waardoor waarheidsvinding aan betekenis verliest. Maar dat de rechterlijke waarheidsvinding zich beperkt tot de feiten die van belang zijn voor het geschil van de procederende partijen, betekent op zich zelf niet dat die feiten daardoor subjectief zouden zijn of anderszins in mindere mate waar. In deze zin is dan ook géén sprake van een relatieve waarheid. Wel versterkt dit gegeven het partiële karakter van de waarheidsvinding in de procedure, waarover in de vorige paragraaf al werd gesproken. Ook hieruit volgt immers dat niet alle feiten onderwerp zijn van de rechterlijke waarheidsvinding, maar alleen feiten die van belang zijn voor het geschil tussen de procederende partijen. Maar zoals ook al gezegd is, het partiële karakter van waarheidsvinding in de rechterlijke procedure doet op zich zelf geenszins afbreuk aan het project van waarheidsvinding.

Toch zijn er situaties waarin de gerichtheid van de rechter op slechts die feiten die van belang zijn voor het geschil van de procederende partijen, wringt. Dat is in de eerste plaats het geval wanneer bij een geschil meerdere partijen betrokken zijn en tussen deze partijen in verschillende procedures wordt geprocedeerd.3 Hier kan zich een serieus probleem voor de waarheidsvinding voordoen.4 Te denken is bijvoorbeeld aan de situatie dat een partij A nakoming van een overeenkomst vordert, terwijl er onduidelijkheid bestaat over zijn wederpartij: is dat B of C? A dagvaardt aanvankelijk potentiële wederpartij B, maar dit levert niets op omdat B zich achter C verschuilt en stelt dat niet hij, maar C met A heeft gecontracteerd. Vervolgens dagvaardt A in een tweede procedure C, die zich op zijn beurt achter B verschuilt en stelt dat niet hij, maar B met A heeft gecontracteerd.

Het is in een dergelijke situatie uitermate lastig voor de rechter om de juiste feiten vast te stellen, vooral omdat binnen de procedurele kaders (achtereenvolgens A versus B en A versus C) de stellingen van B en C niet met elkaar kunnen worden geconfronteerd.5 Inderdaad is dan sprake van een relatieve waarheid, want wat in de procedure tussen A en B komt vast te staan, kan in de procedure tussen A en C anders blijken te liggen. De rechter zou in dergelijke gevallen dan ook de mogelijkheid moeten hebben om ambtshalve een derde partij in het geding te roepen; B in de procedure tussen A en C of C in de procedure tussen A en B.

Het huidige recht voorziet al in de mogelijkheid voor een derde tot voeging of tussenkomst in een aanhangige procedure, indien de derde daarbij een belang heeft (art. 217 Rv). Daarmee is onderkend dat er goede redenen kunnen zijn voor een derde om in een procedure tussen andere partijen te worden betrokken, zoals het voorkomen van tegenstrijdige beslissingen of processuele doelmatigheid.6 Partijautonomie speelt hierbij geen rol; de oorspronkelijke partijen hebben immers niet de bevoegdheid te bepalen of zij al dan niet instemmen met de voeging of tussenkomst — de beslissing daarover is aan de rechter. Partijautonomie staat dus op zich zelf niet in de weg aan de inmenging van een derde partij in een lopende procedure.

Het probleem is echter dat de derde niet altijd op de hoogte is van de aanhangige procedure, terwijl het soms in het belang van de derde kan zijn om zich buiten de procedure te houden, zoals in het hiervoor gegeven voorbeeld. Het zou daarom nuttig zijn dat de rechter, die bij uitstek in de positie is om te signaleren dat er een derde partij is wier belangen mede in het geding zijn of zijn betrokken bij de belangen van een van beide procespartijen, met het oog op het belang van waarheidsvinding eigener beweging actie kan ondernemen en partijen kan opdragen de derde in het geding te roepen.7 Daarmee is te voorkomen dat de waarheidsvinding gefrustreerd wordt, omdat in verschillende procedures tussen verschillende partijen over hetzelfde geschil wordt geprocedeerd.8

Deze bevoegdheid is in enkele materieelrechtelijke bepalingen ook nu al aan de rechter toegekend.9 Bovendien bestaat zij ook in verzoekschriftenprocedures en in het bestuursrecht. Ook de ALI/Unidroit-Principles bevatten een dergelijke rechterlijke bevoegdheid in principle 12;

Wel is vereist — dat spreekt wel vanzelf — dat de rechter eerst met partijen moet overleggen en dat de tussenkomst door een derde niet tot onredelijke vertraging van de procedure mag leiden.

Het voorgaande betekent dat partijen weliswaar zelf mogen uitmaken tegen wie zij procederen — als uitgangspunt een te rechtvaardigen aspect van procedurele partij autonomie —, maar dat deze vrijheid niet zover gaat dat zij derden die daarbij een belang hebben, kunnen weerhouden mee te procederen.11 In lijn hiermee zou de rechter ambtshalve de bevoegdheid moeten krijgen om een derde in het geding te roepen wanneer daarbij een belang bestaat, hetzij bij de derde, hetzij bij een van beide procespartijen. Dat is niet alleen in het belang van de waarheidsvinding, maar voorkomt bovendien tegenstrijdige beslissingen of beslissingen die uitmonden in een patstelling.

Een tweede situatie waarin de gerichtheid van de rechter op alleen die feiten die voor het geschil van de procederende partijen van belang zijn, te beperkt is, doet zich voor wanneer het doel van de procedure verschuift van geschilbeslechting naar rechtsvorming of rechtseenheid. Dit geldt volgens sommigen voor de procedure in cassatie12 en kan ook aan de orde zijn bij de nieuwe regeling voor het stellen van prejudiciële vragen.13

In dat geval kunnen namelijk ook feiten van belang zijn die buiten het door partijen gedefinieerde geschil liggen. Hierbij is met name te denken aan feiten die de context of achtergrond van het geschil bepalen of die verband houden met mogelijke gevolgen van bepaalde beslissingen. Vandaar dat juist voor dergelijke procedures gepleit wordt voor de mogelijkheid dat derden de rechter van informatie kunnen voorzien, bijvoorbeeld door een zogenoemde amicus curiae.14 Vanuit dit gezichtspunt is voorgesteld om bij prejudiciële vragen ook derden de mogelijkheid te geven om hun standpunt over de voorliggende prejudiciële vraag kenbaar te maken aan de Hoge Raad.