HR, 18-01-2013, nr. 11/03950

Bij Koninklijk Besluit van 21 december 20071. is ten behoeve van de aanleg van de aansluiting Woerden-Oost op de Rijksweg A12 met bijkomende werken in de gemeente Woerden besloten tot een onteigening van zeven in dat besluit genoemde (gedeelten van) percelen. [Eiser] is aangewezen als de eigenaar daarvan.

In dit geding heeft de Staat gevorderd dat vervroegd de onteigening van deze (gedeelten van) percelen zal worden uitgesproken en dat de aan [eiser] toekomende schadeloosstelling zal worden bepaald. [Eiser] heeft zich tegen de onteigening verzet.

Bij vonnis van 24 september 2008 heeft de rechtbank te Utrecht de onteigening uitgesproken en deskundigen benoemd. Het aan [eiser] toekomende voorschot op de schadeloosstelling is bepaald op 90% van de door de Staat aangeboden vergoeding. De Staat heeft een bedrag gelijk aan het aanbod, € 177.590,-, bij wege van voorschot voldaan2.. De onteigening is in de openbare registers ingeschreven op 28 november 2008.

Na een plaatsopneming hebben de aangewezen deskundigen op 18 november 2010 aan de rechtbank advies uitgebracht over de schadeloosstelling. Bij vonnis van 22 juni 2011 heeft de rechtbank de schadeloosstelling bepaald op in totaal € 161.879,-3.. [Eiser] is veroordeeld om het teveel ontvangen bedrag van € 15.711,- terug te betalen. De rechtbank heeft de Staat veroordeeld in de proceskosten, aan de zijde van [eiser] begroot op het griffierecht en € 23.660,17 voor salaris advocaat, alsmede in de kosten van de door [eiser] ingeschakelde deskundige, begroot op € 9.214,-. De rechtbank heeft bepaald dat de Staat ook de kosten van de door de rechtbank benoemde deskundigen moet voldoen.

[Eiser] heeft - tijdig4. - beroep in cassatie ingesteld tegen het eindvonnis. De Staat heeft incidenteel beroep ingesteld. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk laten toelichten, waarna de Staat heeft gedupliceerd.

De waarde van het onteigende

In eerste aanleg heeft [eiser] gesteld dat sprake is van een dusdanige samenhang tussen de onteigende (gedeelten van) percelen en het gebied 'Leidsche Rijn' dat van een 'complex' in de zin van art. 40d Ow moet worden gesproken. In dit verband heeft hij aangevoerd dat mede op het onteigende een aansluiting op de Rijksweg A12 wordt aangelegd, welke dient ter ontsluiting van het gebied 'Leidsche Rijn'. Volgens [eiser] moet om die reden de waarde van de grond worden begroot als onderdeel van het complex en niet aan de hand van de (lagere) agrarische waarde5..

De rechtbank heeft deze stelling verworpen en het advies van de deskundigen gevolgd. In dat advies is uitgegaan van een agrarische waarde van € 5,50 per m². De rechtbank heeft dienaangaande overwogen:

Middelonderdeel I is gericht tegen deze overweging. Het neemt tot uitgangspunt dat de rechtbank heeft aangenomen dat de functionele, geografische en financiële samenhang bepalend zijn voor het antwoord op de vraag of sprake is van een 'complex' in de zin van art. 40d Ow. Volgens de klacht heeft de rechtbank evenwel miskend dat deze drie gezichtspunten in onderlinge samenhang moeten worden beschouwd6.. Daarnaast bestrijdt het middelonderdeel het oordeel van de rechtbank ten aanzien van elk van deze drie gezichtspunten afzonderlijk.

De wet omschrijft een 'complex' in art. 40d Ow als: "als één geheel in exploitatie gebrachte of te brengen zaken". Het antwoord op de vraag of in een concreet geval sprake is van een 'complex' is daardoor afhankelijk van de feiten en omstandigheden van het geval. Aanknopingspunten kunnen mede worden gevonden in de functionele, geografische en/of financiële samenhang van de in exploitatie te brengen onroerende zaken7.. De rechtbank heeft deze aanknopingspunten niet alleen in haar oordeel betrokken, maar ook in onderlinge samenhang beschouwd. Zo heeft de rechtbank in rov. 2.9 het oordeel dat de onteigende percelen en perceelsgedeelten functioneel onvoldoende samenhang hebben met het gebied 'Leidsche Rijn' om van een 'complex' te spreken en het oordeel dat geografisch onvoldoende samenhang aanwezig is met elkaar in verband gebracht. In het laatste deel van rov. 2.9 ligt onmiskenbaar besloten dat de rechtbank een (mogelijke) financiële samenhang van de zaken, zoals de wijze en de bron van de financiering, zonder dat de financiële samenhang gepaard gaat met een functionele en geografische samenhang niet voldoende heeft geacht om het onteigende aan te merken als onderdeel van het gestelde complex. De inleidende klacht faalt om deze reden.

In het bijzonder wat betreft het gezichtspunt van de functionele samenhang (met het gebied 'Leidsche Rijn'), bevat het middel de volgende klachten8.:

In het licht van de inhoud van de in rov. 2.9 genoemde documenten ('Ruimtelijke Onderbouwing A12 aansluiting Woerden Oost' en 'Convenant A12 Bravo') is de vaststelling dat de onderhavige aansluiting op de A12 een regionaal karakter heeft en méér inhoudt dan alleen het scheppen van een verbinding tussen het woongebied 'Leidsche Rijn' en de Rijksweg A12, niet onbegrijpelijk. Ten minste aan de algemene maatstaf voor de motivering van een rechterlijke uitspraak9. is hier voldaan. Geen motiveringsregel schrijft voor dat de rechtbank de vindplaats preciezer aangeeft dan zij heeft gedaan. Het gaat om een gevolgtrekking die de rechtbank zelf heeft gemaakt uit de informatie die uit deze stukken naar voren komt. Bovendien heeft de rechtbank niet volstaan met een verwijzing naar deze documenten: met betrekking tot de aansluiting op de A12 heeft de rechtbank overwogen dat, naast een verbinding tussen die Rijksweg en het gebied 'Leidsche Rijn', ook sprake is van een te vormen verbinding met het oostelijk stadsgebied van Woerden en van de aanleg van een weg in noordelijke richting ten behoeve van een directe verbinding met Harmelen10..

De omstandigheid dat [eiser] in dezelfde documenten steun meende te vinden voor zijn standpunt, doet aan de begrijpelijkheid van het bestreden oordeel voor de lezer niet af. Dat uit verscheidene passages in deze documenten kan worden afgeleid dat de aansluiting op de A12 dient ter ontsluiting van het gebied 'Leidsche Rijn' - hetgeen door de rechtbank is onderkend - noopt niet tot de beslissing dat deze aansluiting slechts (of zelfs maar in hoofdzaak) dient ter ontsluiting van dat gebied. De klacht onder (b) mist feitelijke grondslag: het oordeel van de rechtbank berust niet alleen op de benaming, maar ook op de inhoud van het document. Wat betreft de klacht onder (c), verdient opmerking dat een rechterlijke beslissing niet onbegrijpelijk wordt door enkel de omstandigheid dat een andere uitkomst ten processe is bepleit (dat zal dikwijls het geval zijn), noch door enkel de omstandigheid dat in de gedingstukken ook aanknopingspunten voor een andersluidende beslissing zijn te vinden (dat zal nog vaker het geval zijn). Het middel klaagt niet over een redeneerfout of lacune in de redenering zoals het onbesproken laten van een essentiële stelling.

Wat betreft het gezichtspunt geografische samenhang, klaagt het middelonderdeel dat het bestreden oordeel onbegrijpelijk is om de volgende redenen11.:

De motiveringsklacht onder (a) faalt. De rechtbank heeft niet miskend dat een geografische samenhang kan bestaan zonder dat tegelijkertijd sprake is van een functionele samenhang. Uit (de samenvatting in rov. 2.7 van) de stellingen van [eiser] volgt dat voor een geografische samenhang van het onteigende terrein met de ontwikkeling van het gebied 'Leidsche Rijn' geen wezenlijk andere argumenten zijn aangedragen dan voor een functionele samenhang. Met de verwerping van die argumenten in rov. 2.9 kon de rechtbank "dan ook" de gevolgtrekking maken dat het gezichtspunt van een geografische samenhang niet tot een andere slotsom leidt.

Wat betreft de motiveringsklacht onder (b): de rechtbank heeft de stelling dat is overwogen de aansluiting elders (binnen het gebied 'Leidsche Rijn') te realiseren niet als feitelijk onjuist verworpen. Het oordeel houdt in dat de rechtbank in die stelling - juist of onjuist - geen aanleiding ziet om op geografische gronden de complexwaarde te hanteren. Voorts heeft de rechtbank niet in het 'geschuif' met de locatie van de aansluiting, maar in de uiteindelijke keuze voor de meer westelijk gelegen locatie een aanwijzing gezien, te weten dat de aansluiting een regionale functie heeft. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk en het is voldoende gemotiveerd.

Onder het kopje "financiële samenhang" bestrijdt het middelonderdeel het desbetreffende oordeel van de rechtbank als onbegrijpelijk. De overweging dat het meebetalen door de gemeente Utrecht niet relevant is, omdat het belang van die gemeente breder is, is volgens de klacht gebouwd op niet meer dan een veronderstelling.

Het oordeel dat er exploitatietechnisch beschouwd onvoldoende reden is om hier een complexwaarde te hanteren, berust niet uitsluitend op de vaststelling dat het (eventueel) meebetalen door de gemeente Utrecht aan de kosten van deze aansluiting op de A12 andere redenen kan hebben dan het belang van de gemeente Utrecht bij een ontsluiting van het gebied Leidsche Rijn. Het berust tevens op de overweging dat niet vaststaat dat door de gemeente Utrecht is of wordt meebetaald aan de aansluiting en op de overweging dat een financiële samenhang op zich niet toereikend is om aan te nemen dat hier van een 'complex' sprake is. Deze in cassatie niet bestreden overwegingen, kunnen het oordeel dat er ook exploitatietechnisch geen aanleiding is om een complex aanwezig te achten zelfstandig dragen. [eiser] mist daarom belang bij deze klacht.

Ten slotte bevat het middelonderdeel de klacht dat de rechtbank geen aandacht heeft besteed aan het beroep dat [eiser] had gedaan op het vonnis van dezelfde rechtbank in de zaak Gemeente Utrecht/Vonk12.. Deze klacht faalt. Om haar oordeel begrijpelijk te doen zijn, behoefde de rechtbank niet uitdrukkelijk in te gaan op de - betrekkelijk terloops, in een brief aan de deskundigen opgeworpen - stelling dat de onderhavige zaak parallellen vertoont met de zaak Gemeente Utrecht/Vonk. [Eiser] had aan de deskundigen geschreven dat ook in die zaak sprake was van een aansluiting van het gebied 'Leidsche Rijn' op een Rijksweg (namelijk op de A 2), welke in het 'Masterplan Leidsche Rijn' was opgenomen13.. Ondanks deze punten van overeenstemming heeft de rechtbank op basis van de in rov. 2.9 genoemde omstandigheden kunnen oordelen dat het onteigende niet valt aan te merken als een deel van het gestelde complex. De slotsom is dat middelonderdeel I geen doel treft.

Kavelverbeteringswerkzaamheden (hekken)

In eerste aanleg heeft [eiser] betoogd dat rekening moet worden gehouden met kosten voor kavelverbetering. De rechtbank heeft hiervoor een bedrag van € 5.750,- vastgesteld (rov. 2.19) en het meer gevorderde afgewezen. Onderdeel II houdt in dat dit oordeel onbegrijpelijk is, nu de rechtbank [eiser] heeft gevolgd in zijn stellingname dat de bestaande kweldam moet worden verbreed en verhard om de dam met machines te kunnen passeren. Eén van de verworpen stellingen luidde dat de te verbreden dam aan beide zijden moet worden voorzien van draaibare hekken om het vee te keren en toch doorgang te kunnen bieden aan de machines14.. Volgens de klacht brengt het één (de verbreding en verharding) het ander (het aanbrengen van draaibare hekken) mee.

De rechtbank is blijkbaar van oordeel dat de door [eiser] opgevoerde kosten voor de aanpassing van de kweldam volledig worden gedekt met het door de deskundigen geadviseerde bedrag van in totaal € 5.750,-. Het toegekende bedrag ziet dus mede op de kosten van het plaatsen van draaibare hekken. Dit, aan de feitenrechter voorbehouden, oordeel behoefde geen nadere motivering om begrijpelijk te zijn15..

Omrijschade

De rechtbank heeft bovenop het bedrag dat nodig is voor de aankoop van vervangende grond aan [eiser] een zgn. 'premie uit handen breken' toegekend16.. Het toegekende bedrag is hoger dan door de deskundigen was geadviseerd. De rechtbank heeft dienaangaande overwogen dat bij de vaststelling van dit bedrag uitgangspunt is geweest dat [eiser] grasland zal kunnen verwerven dat geen verdere aanpassingen behoeft, zodat zich geen verdere schade voordoet (rov. 2.23). In middelonderdeel III wijst [eiser] erop dat hij (naast de kosten van aankoop van een vervangend perceel grasland) vergoeding van omrijschade had gevorderd. Omdat in de directe omgeving van het onteigende op dit moment geen grond te koop is, zou volgens hem er rekening mee moeten worden gehouden dat hij een perceel koopt op 3 tot 4 kilometer afstand. Volgens de KWIN-normen wordt in dat geval gerekend met een omrijschade van € 128,- per jaar per kilometer. De rechtbank heeft deze stelpost niet gehonoreerd om de volgende redenen:

Volgens de klacht geeft dit oordeel blijk van een onjuiste rechtsopvatting, waar de rechtbank van oordeel is dat toekenning van een 'premie uit handen breken' en toekenning van een vergoeding van omrijschade niet kunnen samengaan. [eiser] meent dat het één het ander niet uitsluit. Voor zover de rechtbank dit onderscheid wel heeft onderkend, is het oordeel volgens de klacht onvoldoende gemotiveerd:

De primaire rechtsklacht mist feitelijke grondslag. De rechtbank heeft niet overwogen dat (een bedrag voor een vervangende aankoop, verhoogd met) een 'premie uit handen breken' en een vergoeding van omrijschade nooit kunnen samengaan. Het oordeel van de rechtbank houdt niet méér in dan dat hier een 'premie uit handen breken' is toegekend teneinde [eiser] in staat te stellen op korte afstand, d.w.z. zo dicht mogelijk aansluitend bij zijn eigen perceel, vervangende grond aan te kopen en dat, aangenomen dat hij daarin slaagt, er geen sprake is van omrijschade.

De subsidiaire motiveringsklachten slagen evenmin. De rechtbank is niet voorbijgegaan aan de stelling dat het verkrijgen van een vervangend perceel in de directe nabijheid van zijn eigen perceel praktisch uitgesloten moet worden geacht: de rechtbank heeft deze stelling onderkend, maar verworpen. Zij heeft een verkrijging in de directe nabijheid mogelijk geacht, mits een 'premie uit handen breken' wordt toegekend. Dit oordeel is feitelijk van aard en behoefde geen nadere motivering, mede beschouwd in het licht van het advies van deskundigen dat binnen een redelijke termijn op korte afstand vervangende grond zal kunnen worden verworven indien een premie uit handen breken wordt betaald17.. Met de klacht dat ook bij een verkrijging van een perceel op korte afstand van het eigen perceel sprake kan zijn van omrijschade, miskent [eiser] dat 'op korte afstand' door de rechtbank is geïnterpreteerd als 'aansluitend aan het eigen perceel', in welke situatie geen omrijschade wordt geleden. De stap van 'op korte afstand' naar 'aansluitend aan het eigen perceel' berust op een aan de rechtbank voorbehouden uitleg van het deskundigenrapport. Ook dit middelonderdeel faalt.

Inkomensschade/rentevergoeding

[Eiser] heeft in eerste aanleg aanspraak gemaakt op vergoeding van inkomensschade, nu tegenover de rente-inkomsten over het vrijgekomen kapitaal extra lasten staan en deze de rente-inkomsten overtreffen. Over de periode van 2009-2011 heeft [eiser] het verschil berekend op € 6.219,-. De rechtbank heeft in navolging van de deskundigen beslist dat de inkomensschade voldoende wordt gecompenseerd met de rente op het vrijkomend kapitaal. Daartoe heeft zij in rov. 2.30 overwogen:

In onderdeel IV bestrijdt [eiser] dit oordeel van de rechtbank en met name het rentepercentage als onbegrijpelijk. Ter toelichting wordt betoogd dat van het totaalbedrag van de schadeloosstelling voor de waarde van het onteigende (€ 142.329,-) een bedrag van € 133.851,50 direct beschikbaar moet worden gehouden om te worden geïnvesteerd in aankoop van vervangende grond zodra een kans daartoe zich aandient. [Eiser] klaagt dat hij al blij mag zijn als hij gedurende het zoeken naar geschikte vervangende grond de in zijn berekening aangehouden 1,6% rente realiseert, laat staan dat een opbrengst van 4 % te verwachten is.

In het algemeen wordt rekening gehouden met een rente-opbrengst die de onteigende kan maken door middel van een belegging die, wat risico en liquiditeit betreft, de investering die ten gevolge van de onteigening voor hem verloren ging, zo dicht mogelijk benadert18.. Voor onbebouwde grond wordt het percentage veelal op 4% gesteld19.. De onderhavige klacht berust kennelijk op het - onjuiste - uitgangspunt dat het gaat om de geldende marktrente. Die redenering gaat immers uit van een investering die qua liquiditeit (namelijk: het per direct beschikbaar zijn) onvergelijkbaar is met de belegging die als gevolg van de onteigening verloren is gegaan. Zij kan daarom niet slagen. Een andere onderbouwing voor zijn standpunt dat het door de rechtbank gehanteerde percentage niet realistisch zou zijn, heeft [eiser] niet gegeven. De slotsom is dat ook deze klacht faalt.

Waardevermindering van het overblijvende

Op grond van art. 41 Ow wordt bij het bepalen van de schadeloosstelling rekening gehouden met de mindere waarde, welke voor niet onteigende goederen van de onteigende het rechtstreeks en noodzakelijk gevolg van het verlies van zijn goed is. [Eiser] heeft in de loop van de behandeling in eerste aanleg zich op het standpunt gesteld dat sprake is van een waardevermindering van het overblijvende (met name: van zijn woning), welke voortvloeit uit de toegenomen overlast van het verkeer op het onteigende perceelsgedeelte. De situatie is volgens [eiser] totaal veranderd: het verkeer is veel dichterbij gekomen, met een viaduct direct voor de woning20.. De rechtbank heeft te dezer zake een bedrag toegekend van € 5.000,-. Daartoe heeft zij het volgende overwogen:

Met het eerste middel in het incidenteel cassatieberoep komt de Staat tegen dit oordeel op. Onder 1.1 wordt geklaagd dat de rechter bij de bepaling van de waardevermindering van het overblijvende de werkelijke waarde van het geheel (het onteigende en het overblijvende tezamen) vóór de onteigening behoort te onderzoeken, om deze vervolgens te vergelijken met de som van de waarde van het onteigende en van de waarde van het overblijvende na de onteigening. Slechts indien deze som lager is dan de waarde van het geheel vóór de onteigening, is er plaats voor een vergoeding wegens waardevermindering van het overblijvende. Volgens de Staat heeft de rechtbank deze maatstaf niet aangelegd en aldus blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Subsidiair, indien de rechtbank genoemde maatstaf wél heeft aangelegd, klaagt de Staat dat het bestreden oordeel onbegrijpelijk is, althans onvoldoende gemotiveerd, nu de bij deze maatstaf behorende vergelijking niet in het vonnis is opgenomen en evenmin in het deskundigenrapport is vermeld. Onder 1.2 klaagt de Staat dat de rechtbank blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting, door nergens vast te stellen dat het gebruik van het onteigende perceelsgedeelte zal leiden tot hinder die naar haar aard niet valt te splitsen in hinder die op het onteigende en hinder die daarbuiten wordt veroorzaakt. Onder 1.3 klaagt de Staat dat de rechtbank een onjuiste, want slechts een marginale, toets heeft aangelegd in plaats van zelfstandig de schadeloosstelling vast te stellen: de rechtbank heeft overwogen dat de begrote waardevermindering door de Staat en deskundigen niet is weersproken en haar niet onredelijk voorkomt.

Wat dit laatste betreft: de rechter in onteigeningszaken dient zelfstandig onderzoek te doen en uitspraak te geven omtrent de aan de onteigende toekomende schadeloosstelling21.. Daarbij bedient de rechter zich van het deskundigenadvies, maar is daaraan niet gebonden. Wanneer de procespartijen over een bepaald onderdeel van de gevorderde schadeloosstelling geen geschil meer hebben, kan de rechter dienovereenkomstig beslissen en is hij in belangrijke mate ontheven van zijn motiveringsplicht22.. Wat betreft de vermindering van de waarde van het overblijvende: het gaat erom dat de onteigende ook die schade vergoed krijgt die daarin bestaat dat het complex (het geheel van het onteigende en het overblijvende) vóór de onteigening meer waard was dan de som van de aan hem vergoede werkelijke waarde van het onteigende en de verkoopwaarde van het overblijvende. De te vergoeden waardevermindering van het overblijvende moet worden begroot op dat verschil23..

De rechtbank heeft zelfstandig onderzocht of hier sprake is van een rechtstreeks onteigeningsgevolg, waarvoor [eiser] (niet slechts in de ogen van de procespartijen of van de deskundigen, maar) naar het oordeel van de rechtbank schadeloos gesteld dient te worden. Die vraag heeft de rechtbank positief beantwoord. Vervolgens heeft de rechtbank wat betreft de omvang van de waardevermindering zich aangesloten bij het door [eiser] begrote bedrag van € 5.000,-. Ter motivering heeft de rechtbank het argument gebruikt dat dit bedrag door de Staat en de deskundigen niet is tegengesproken en dat het bedrag de rechtbank niet onredelijk voorkomt. Dit laatste impliceert het oordeel dat [eiser] bij het noemen van dit bedrag niet van een onjuist juridisch standpunt is uitgegaan. De rechtsklacht van onderdeel 1.1 faalt daarom. Ofschoon de rechtbank niet met zoveel woorden heeft vastgesteld hoe [eiser] (en in diens voetspoor: de rechtbank) juist op het bedrag van € 5.000,- is uitgekomen - en het middel in zoverre terecht aanvoert dat het vonnis van de rechtbank de lezer geen inzicht geeft in één van de relevante componenten van de berekening, te weten: de verkoopwaarde van het overblijvende na de onteigening - , heeft de rechtbank bij gebreke van een andersluidend standpunt van de Staat in eerste aanleg of een andersluidend advies van de deskundigen zich ontheven mogen achten van de plicht tot een verder gaande motivering. Onderdeel 1.3 faalt.

De klacht onder 1.2 treft m.i. geen doel. Ook zonder dat de rechtbank dit expliciet vaststelt, is voor de lezer voldoende duidelijk dat de hinder waarop de rechtbank het oog heeft, alleen hinder betreft die naar zijn aard niet kan worden gesplitst in hinder die op het onteigende en hinder die elders wordt veroorzaakt. De rechtbank verwijst immers naar de maatstaf van het arrest HR 20 februari 2004 (LJN: AN7625), NJ 2004/409, m.nt. PCEvW. Op grond van die maatstaf komt die schade voor vergoeding in aanmerking welke niet op deze wijze kan worden gesplitst24..

De proceskostenveroordeling

De rechtbank heeft de Staat veroordeeld in de proceskosten. Deze kostenveroordeling betreft zowel de kosten die gemaakt zijn in de fase waarin verweer is gevoerd tegen de onteigening zelf (d.w.z. de fase voorafgaand aan het vonnis van 24 september 2008) en de fase waarin de schadeloosstelling werd bediscussieerd en vastgesteld (de fase tussen het vonnis van 24 september 2008 en het vonnis van 22 juni 2011). Dienaangaande heeft de rechtbank overwogen:

Met het tweede cassatiemiddel komt de Staat tegen dit oordeel op. Onder 2.1 klaagt de Staat dat de rechtbank met haar overweging dat artikel 50 lid 1 Ow op het gehele onteigeningsproces ziet, blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Volgens de Staat heeft het eerste lid van art. 50 Ow, evenals het vierde lid van deze bepaling, uitsluitend betrekking op de kosten in de fase van het geding waarin de schadeloosstelling wordt vastgesteld: er ontbreekt een rechtsgrond voor een veroordeling ten laste van de Staat in de kosten die samenhangen met het voeren van verweer tegen een rechtmatig door (een orgaan van) de Staat genomen besluit tot een onteigening. Onder 2.2 klaagt de Staat dat de rechtbank, indien zij wel van een juiste rechtsopvatting is uitgegaan, heeft miskend dat de onteigeningsrechter dient te beoordelen welke kosten van juridische of andere deskundige bijstand in redelijkheid zijn gemaakt en of de hoogte daarvan redelijk is (de zgn. dubbele redelijkheidstoets). Deze verplichting geldt ook voor de kosten in de fase van de procedure waarin verweer wordt gevoerd tegen de onteigening zelf. Onder 2.3 wordt geklaagd dat voor zover de rechtbank deze dubbele redelijkheidstoets heeft toegepast, haar oordeel onbegrijpelijk is althans ontoereikend gemotiveerd. De aangevoerde omstandigheid dat alle verweren tegen de titel van onteigening zijn verworpen, laat volgens de klacht geen andere gevolgtrekking toe dan dat de voormelde kosten niet in redelijkheid zijn gemaakt, althans dat de hoogte van deze kosten niet redelijk is.

Artikel 50 lid 1 Ow houdt in dat de kosten van het proces ten laste van de onteigenende partij komen, met dien verstande dat, ingeval aan de verweerder (...) die het aan hem ten processe gedane aanbod niet heeft aanvaard, niet méér wordt toegewezen dan hem werd aangeboden, de rechtbank de verweerder kan veroordelen tot betaling van de kosten van het geding of van een door haar naar billijkheid te bepalen gedeelte van die kosten. Het vierde lid bepaalt dat onder de 'kosten van het geding' mede zijn begrepen: kosten van rechtsbijstand of andere bijstand die naar het oordeel van de rechtbank redelijkerwijs door de verweerder(s) zijn gemaakt25.. In dit cassatiegeding is buiten discussie dat art. 50, lid 1 en lid 4, Ow ook de kosten omvat van rechtsbijstand en bijstand door deskundigen, verleend vóór de procedure26.. Tijdens de parlementaire behandeling van het voorgestelde art. 50 Ow is hierover opgemerkt:

Doordat, sinds de herziening van de Onteigeningswet in 1972, mogelijkheden bestaan om een onteigening vervroegd uit te spreken28., kan in die gevallen worden gesproken van een geding in twee fasen: in de eerste fase wordt beslist over de vordering tot onteigening, in de tweede fase over de schadeloosstelling. Anders dan een schadestaatprocedure, die pleegt te worden beschouwd als een afzonderlijke vervolgprocedure29., geldt het onteigeningsgeding ondanks deze fasering als één en dezelfde procedure. Over de proceskosten in de hoofdzaak wordt doorgaans eerst in het eindvonnis een beslissing gegeven, dus nadat ook de tweede fase is afgerond. Omdat het om één geding gaat, ligt het voor de hand, artikel 50 Ow toe te passen op de kosten van gehele procedure in eerste aanleg (in casu: over de beide fasen van het onteigeningsgeding). Dat is hetgeen de rechtbank in deze zaak heeft gedaan.

Blijkens de schriftelijke toelichting is de omstandigheid dat rechtbanken uiteenlopend hebben geoordeeld over het antwoord op deze vraag, voor de Staat aanleiding om deze kwestie ter beoordeling aan de Hoge Raad voor te leggen30..

De tekst van art. 50 lid 1 Ow31. veronderstelt dat de rechtbank een beslissing heeft genomen over de schadeloosstelling, die hoger of lager uitvalt dan (of gelijk is aan) het aanbod dat de onteigenende partij in de inleidende dagvaarding aan de te onteigenen partij heeft gedaan. Indien de rechtbank niet aan een beslissing over de schadeloosstelling toekomt - bijvoorbeeld omdat de inleidende dagvaarding nietig wordt verklaard, de vordering tot onteigening niet-ontvankelijk wordt verklaard of deze wordt afgewezen -, past de rechtbank de gewone regels omtrent de proceskosten toe (art. 237 Rv)32.. Dit betekent dat de gedaagde partij in dat geval alleen de forfaitair bepaalde proceskosten vergoed krijgt, die niet per se gelijk behoeven te zijn aan de in werkelijkheid door hem gemaakte proceskosten.

De uitleg die de Staat aan art. 50 Ow geeft, houdt in dat wanneer alle verweren tegen de vordering tot onteigening (in de eerste fase van de procedure) worden verworpen, waarna de onteigening wordt uitgesproken en (in de tweede fase) alsnog een schadeloosstelling door de rechtbank wordt vastgesteld, de maatstaf van art. 50 Ow uitsluitend wordt toegepast op de (processuele en preprocessuele) kosten die samenhangen met de vaststelling van de schade; niet op de proceskosten, gemaakt in de eerste fase van het geding. Deze klacht komt mij gegrond voor. De bestreden proceskostenbeslissing is weliswaar in overeenstemming met de tekst van art. 50 lid 1 Ow, maar leidt tot een onevenwichtigheid in het stelsel: de gedaagde die in de eerste fase in het ongelijk is gesteld met zijn verweer tegen de vordering tot onteigening zou een volledige vergoeding van zijn proceskosten krijgen, terwijl een gedaagde die in de eerste fase in het gelijk is gesteld (met als gevolg de nietigverklaring van de dagvaarding, de niet-ontvankelijkverklaring of de ontzegging van de vordering tot onteigening) met een forfaitaire proceskostenvergoeding genoegen zou moeten nemen. De slotsom is dat onderdeel 2.1 slaagt.

Aannemend dat het rechtens onjuist is geweest, [eiser] een volledige vergoeding toe te kennen van de door hem gemaakte kosten van bijstand in de beide fasen van het onteigeningsgeding, blijft de vraag, hoe de proceskostenbeslissing dan wel behoort te luiden.

Een oplossing kan zijn, met betrekking tot de proceskosten in de eerste fase van het onteigeningsgeding in eerste aanleg art. 237 Rv toe te passen en met betrekking tot de kosten in de tweede fase (vaststelling schadeloosstelling) art. 50 Ow toe te passen. Tegen deze oplossing valt evenwel in te brengen dat een combinatie waarin binnen één instantie van het geding twee proceskostenregimes moeten worden aangewend (art. 237 Rv33. en art. 50 Ow), in de praktijk tot verwarring kan leiden.

Om deze reden zou ik willen adviseren, in de gevallen waarin de rechtbank toekomt aan een uitspraak over de schadeloosstelling, alleen art. 50 Ow toe te passen, evenwel met dien verstande dat de kosten die verband houden met het verweer tegen de onteigening zelf worden gecompenseerd in dier voege dat elke partij de eigen kosten draagt34.. Aldus wordt voorkómen dat de Staat wordt veroordeeld in de kosten van verdediging tegen een rechtmatig genomen besluit tot een onteigening, maar blijft het stelsel van art. 50 Ow, dat beoogt te vermijden dat een toegekende schadeloosstelling wordt 'opgesoupeerd' als gevolg van een proceskostenveroordeling ten nadele van de onteigende, zoveel mogelijk behouden. Mijns inziens zou de Hoge Raad, zo nodig na partijen in de gelegenheid te hebben gesteld opgaaf van deze kosten te doen, de zaak zelf kunnen afdoen.

Met betrekking tot de resterende middelonderdelen: Aan de vergoeding van de kosten van rechtsbijstand en van bijstand door andere deskundigen wordt geen nadere eis gesteld dan dat het naar het oordeel van de rechtbank redelijk is dat zij zijn gemaakt en dat de hoogte ervan binnen de grenzen van de redelijkheid blijft. Daarbij komt aan de rechter een grote mate van vrijheid toe, terwijl artikel 50 lid 4 Ow door de daarin gebezigde bewoordingen hem in belangrijke mate van zijn motiveringsplicht ontheft35.. Anders dan onderdeel 2.2 stelt, heeft de rechtbank deze dubbele redelijkheidstoets toegepast: de rechtbank heeft uitdrukkelijk geoordeeld dat de kosten in redelijkheid zijn gemaakt. Zij heeft voorts overwogen dat de Staat onvoldoende zijn stelling heeft onderbouwd dat de gemaakte kosten buitensporig zijn. De rechtsklacht van onderdeel 2.2 faalt daarom.

De Staat heeft als verweer gevoerd dat [eiser] in de eerste fase van het onteigeningsgeding in het ongelijk is gesteld. Bij aanvaarding van de in alinea 3.14 naar voren gebrachte opvatting, heeft de Staat geen belang meer bij de motiveringsklacht van onderdeel 2.3. Op die grond kan de klacht worden verworpen. In het andere geval, dus indien de Hoge Raad van belang zou achten wie ten aanzien van de eerste fase van het onteigeningsgeding in eerste aanleg heeft te gelden als 'de in het ongelijk gestelde partij', behoudt de Staat belang bij deze klacht: in dat geval heeft de rechtbank miskend dat voornoemd verweer ook relevant is in het kader van de aan te leggen dubbele redelijkheidstoets. Zonder nadere redengeving, welke ontbreekt, laat de omstandigheid dat alle verweren tegen de onteigeningstitel zijn verworpen, geen andere gevolgtrekking toe dan dat de proceskosten in de eerste fase van dit onteigeningsgeding nodeloos zijn gemaakt, in elk geval niet in redelijkheid zijn gemaakt.

De conclusie strekt tot verwerping van het principaal cassatieberoep en op het incidenteel cassatieberoep: tot vernietiging van het bestreden vonnis van 22 juni 2011, doch uitsluitend wat betreft de beslissing over de kosten van rechtsbijstand (het salaris van de advocaat van [eiser]) in eerste aanleg.

Voorts strekt de conclusie ertoe dat de Hoge Raad de zaak in zoverre zelf afdoet, door het door de rechtbank vastgestelde bedrag van € 23.660,17 te splitsen in een bedrag dat overeenkomt met de kosten van rechtsbijstand tussen de aanvang van het geding en het vonnis van 24 september 2008 en anderzijds een bedrag dat overeenkomt met de kosten van rechtsbijstand in eerste aanleg vanaf het vonnis van 24 september 2008 en de Staat in deze laatste kosten te veroordelen, met compensatie van de proceskosten voor het overige.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

a. - g.