1.6 De Hoge Raad

De Hoge Raad van Holland en Zeeland is in 1582 tijdens de Tachtigjarige Oorlog opgericht ter vervanging van de Grote Raad te Mechelen. De Smidt maakt er melding van dat het in de achttiende eeuw mogelijk was rechterlijke uitspraken uit het octrooigebied van de West-Indische Compagnie ter revisie voor te leggen aan de Staten-Generaal in Den Haag, die verzoeken daartoe in de regel voorlegden aan een Hof van Justitie, waarmee volgens De Smidt de Hoge Raad van Holland en Zeeland is bedoeld. Bij het begin van de Franse tijd in 1795 werd dit rechtscollege opgeheven.1

Het daaronder ressorterende Hof van Holland en Zeeland werd hoogste rechter. In 1802 werd het Nationaal Gerechtshof opgericht, dat in 1806 Hoog Nationaal Gerechtshof ging heten en in 1810 Keizerlijk Gerechtshof. Dit rechtscollege heeft in de periode 1802-1811 zaken uit de westelijke koloniën behandeld. Na de val van Napoleon kreeg het de naam Hoog Gerechtshof der Vereenigde Nederlanden en werd het, in afwachting van de (weder)instelling van de Hoge Raad, eerst bij koninklijk besluit en vervolgens bij wet belast met de behandeling van beroepen in West-Indische zaken.2 Vanaf 1828 had dit college echter geen bevoegdheid meer kennis te nemen van beroepen uit de kolonie Curaao, omdat die bevoegdheid werd toegekend aan het Gerechtshof in Suriname.3

In de Grondwet van 1815 (art. 173) werd voorzien in een opperste gerechtshof met de naam Hoge Raad der Nederlanden. Dit rechtscollege werd in 1838 ingesteld bij koninklijk besluit en begon zijn werkzaamheden op 1 oktober 1838.4

De Wet RO 1838 bepaalt dat de Hoge Raad in hoger beroep oordeelt over vonnissen van de Hoven van Justitie in de koloniën overeenkomstig door de Koning te maken bepalingen.5 Dit koloniaal appel had betrekking op zaken waarover de Hoven van Justitie in eerste aanleg oordeelden. Tot 1869 was er echter geen Hof van Justitie in de kolonie Curaao. Het Gerechtshof in Suriname nam als appelrechter kennis van zaken uit de kolonie Curaao, maar niet als eerste rechter. Er was dan ook tot 1869 geen hoger beroep op de Hoge Raad mogelijk van zaken uit de kolonie Curaao.

Art. 149 Regeringsreglement 1865 (dat zelf een wet is) bepaalt dat de rechtsmacht van de Hoge Raad in koloniale zaken, die tot dan toe ook wel geregeld was geweest bij koninklijk besluit, wordt geregeld bij de wet.6 Ter uitvoering hiervan werd in 1869 een wet van kracht, die bepaalde dat tegen in eerste aanleg gewezen uitspraken van het Hof van Justitie op Curaçao hoger beroep kon worden ingesteld bij de Hoge Raad.7 Vanaf 1869 was dus (weer) hoger beroep op de Hoge Raad mogelijk van zaken uit de kolonie Curaao. De wet van 1869 was bedoeld als een voorlopige regeling, maar is veertig jaar blijven gelden.8

In 1901 werd de mogelijkheid heropend de rechtsmacht van de Hoge Raad in koloniale zaken te regelen bij koninklijk besluit.9 De reden hiervoor was dat het hierdoor gemakkelijker zou worden wijzigingen aan te brengen, hetgeen de Tweede Kamer wenste om koloniaal appel te kunnen uitsluiten of beperken in Surinaamse onteigeningszaken.10 In 1909 volgde het voorziene koninklijk besluit. Hierin kwam echter geen uitsluiting of beperking in onteigeningszaken voor, maar wel werd een appelgrens van duizend gulden ingesteld.11 In 1914 werd hoger beroep in faillissementszaken uitgesloten.12 Na de herziening van 1919 van het Reglement RI trad het Hof van Justitie vrijwel niet meer op als eerste rechter13 met als gevolg dat koloniaal appel vrijwel niet meer voorkwam.14 Bij de invoering van de Cassatieregeling is het koloniaal appel voor de Nederlandse Antillen afgeschaft. Voor een tabel van de zeventien uitspraken die de Hoge Raad als appelrechter heeft gedaan in zaken uit de kolonie Curaçao en uit de Nederlandse Antillen, verwijs ik naar bijlage 1.15

Reeds vóór de Tweede Wereldoorlog is overwogen voor de kolonie Curaçao cassatieberoep op de Hoge Raad open te stellen.16 Na de Tweede Wereldoorlog is er door de wetgevende organen en in de literatuur nog lang geaarzeld over de wenselijkheid daarvan.17

Een groot aantal Curaçaose advocaten (toen praktizijns geheten) bepleitte bij rekest van 29 november 1947 de openstelling van cassatieberoep op de Hoge Raad. Namens de Vereniging van Praktizijns werd in 1950 opnieuw de aandacht daarvoor gevraagd. De Gouverneur en de Staten van de Nederlandse Antillen daarentegen antwoordden niet op een Nederlandse adviesaanvraag dienaangaande van 17 juni 1948. Op 18 april 1951 werd de eerste Antilliaanse regering gevormd onder leiding van M.F. da Costa Gomez van de Nationale Volkspartij. In augustus 1953 berichtte deze regering dat zij het vraagstuk van het cassatieberoep wegens de daaraan verbonden moeilijkheden voorlopig wilde laten rusten. Op 8 december 1954 trad een nieuwe regering aan onder leiding van E. Jonckheer van de Democratische Partij. In beide regeringen was W.F.M. Lampe van de Arubaanse Volkspartij minister van justitie. De nieuwe regering bracht een gunstig advies uit dat op 31 mei 1955 in Nederland werd ontvangen.18 Vervolgens drong de Antilliaanse regering herhaaldelijk aan op spoedige invoering van een Cassatieregeling.19

In Nederland werd in 1948 een herziene Grondwet ingevoerd ter voorbereiding van een gewijzigde rechtsverhouding tussen Nederland, Suriname en de Nederlandse Antillen. In 1950 werd een Interimregeling voor de Nederlandse Antillen ingevoerd.20 De memorie van toelichting daarbij vermeldt dat het in de bedoeling ligt in Antilliaanse zaken cassatie bij de Hoge Raad mogelijk te maken. In 1954 trad het Statuut in werking, waarin is bepaald dat de rechtsmacht van de Hoge Raad ten aanzien van rechtszaken in de Nederlandse Antillen wordt geregeld bij rijkswet (art. 23). Hetzelfde is bepaald in de Staatsregeling van de Nederlandse Antillen (art. 110). De Staatsregeling van Aruba bevat een dergelijke bepaling niet21 Op 1 maart 1965 trad als rijkswet de Cassatieregeling in werking.22 In de memorie van toelichting daarbij worden als voornaamste voordelen genoemd dat de justitiabelen in de Nederlandse Antillen meer rechtswaarborgen verkrijgen en dat concordantie van rechtspraak wordt bevorderd. Om te vermijden dat de regeling nodeloos ingewikkeld wordt en om de taakverzwaring van de Hoge Raad te beperken sluit de regeling aan bij die van cassatie in Nederlandse zaken.

Art. 23 lid 2 Statuut biedt de regeringen van de Nederlandse Antillen en Aruba de mogelijkheid te verzoeken dat bij rijkswet de mogelijkheid wordt geopend dat aan de Hoge Raad een lid, een buitengewoon lid of een adviserend lid wordt toegevoegd. Eerder is voorgesteld dat ook de samenstelling van de Hoge Raad bij rijkswet zou worden geregeld.23 Hiervan is niets terechtgekomen.

In de jaren zeventig tot begin negentig is tamelijk veel aandacht besteed aan de vraag wat er met de cassatierechtspraak zou moeten gebeuren bij de toen binnen afzienbare termijn verwachte onafhankelijkheid van de Nederlandse Antillen en Aruba.24 Bij de huidige besprekingen van de staatkundige toekomst lijkt het cassatieberoep op de Hoge Raad nauwelijks ter sprake te komen.

Hoewel rechtspraak in beginsel een landsaangelegenheid is, is aan de Nederlandse Antillen en Aruba nooit werkelijke autonomie toegekend ten aanzien van de vraag welke rechtsmacht de Hoge Raad over die landen heeft. Deze rechtsmacht moet sinds de invoering van het Statuut worden geregeld bij rijkswet. Ingevolge art. 15-19 Statuut hebben de Nederlandse Antillen en Aruba wel invloed op de totstandkoming van een rijkswet, maar uiteindelijk is de stem van Nederland doorslaggevend. De autonomie van de landen op het gebied van de rechtsmacht van de Hoge Raad is nog verminderd door art. 1 lid 1 Cassatieregeling, want daaruit volgt dat voorzover de cassatierechtspraak niet is geregeld in de Cassatieregeling zelf, de interne wetgeving van Nederland geldt. Die Nederlandse wetgeving geldt voor een zeer belangrijk deel van de regeling van de cassatierechtspraak.25