HR, 22-09-2023, nr. 22/02983

Na een inleiding richt het cassatiemiddel verschillende klachten tegen rov. 3.13 t/m 3.16 van het bestreden arrest. In de onderdelen 1.1 t/m 1.3 klaagt het middel over rov. 3.13 en 3.14, waarin het hof tot het oordeel is gekomen dat [eisers] niet voldoende gegevens hebben aangedragen om te kunnen vaststellen dat de door Samruk gehouden aandelen in KMGK bestemd zijn voor andere dan publieke doeleinden. Onderdeel 1.4 is gericht tegen rov. 3.15, waarin het hof heeft geoordeeld dat de immuniteit van executie geen schending oplevert van art. 6 EVRM en art. 1 Eerste Protocol.

Bij de bespreking van het middel stel ik voorop dat de Hoge Raad in zijn reeds aangehaalde arrest van 18 december 2020, voor zover thans van belang, het volgende heeft overwogen:

‘3.2.3 Het is in overeenstemming met de — op het respecteren van de soevereiniteit van vreemde staten gerichte — strekking van de immuniteit van executie om tot uitgangspunt te nemen dat eigendommen van vreemde staten niet vatbaar zijn voor beslag en executie tenzij en voor zover is vastgesteld dat deze een bestemming hebben die daarmee niet onverenigbaar is. Dit strookt met art. 19, onderdeel c, VN-Verdrag, dat op dit punt valt aan te merken als een regel van internationaal gewoonterecht. Het past voorts bij deze strekking van de immuniteit van executie dat vreemde staten niet gehouden zijn om gegevens aan te dragen waaruit volgt dat hun eigendommen een bestemming hebben die zich tegen beslag en executie verzet.

Met het hiervoor overwogene strookt dat de stelplicht en bewijslast met betrekking tot de vatbaarheid voor beslag en executie rusten op de schuldeiser die beslag legt of wil leggen op goederen van de vreemde staat en dat, ook indien de vreemde staat in rechte verstek laat gaan, steeds vastgesteld moet worden dat de desbetreffende goederen vatbaar zijn voor beslag. De schuldeiser zal derhalve steeds gegevens moeten aandragen aan de hand waarvan kan worden vastgesteld dat de goederen door de vreemde staat worden gebruikt of zijn bestemd voor, kort gezegd, andere dan publieke doeleinden.

De door het hof gehanteerde eis dat bepalend is of de onmiddellijke bestemming van de beslagen goederen een andere dan een publieke bestemming is, stemt niet overeen met de hiervoor in 3.2.3 weergegeven regels en geeft derhalve blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Die regels komen erop neer dat op grond van het volkenrecht voor goederen van een vreemde staat een presumptie van immuniteit van executie geldt, die alleen wijkt indien is vastgesteld dat de desbetreffende goederen door de vreemde staat worden gebruikt of zijn beoogd voor andere dan publieke doeleinden, en dat het op de weg ligt van de partij die zich beroept op een uitzondering op de immuniteit van executie, om gegevens aan te dragen aan de hand waarvan dat kan worden vastgesteld. Uit deze regels volgt dat immuniteit van executie niet is beperkt tot goederen waarvan de onmiddellijke bestemming een publieke is.

Voorts geeft het oordeel van het hof dat de bestemming van de door Samruk gehouden aandelen in KMGK een andere is dan een publieke bestemming, blijk van een onjuiste rechtsopvatting dan wel is dat oordeel ontoereikend gemotiveerd. In het licht van de omstandigheden die door Samruk en Kazachstan zijn aangevoerd bij de hiervoor in 3.2.2 genoemde stellingen — welke stellingen deels vaststaan (zie hiervoor in 2.1 onder (ii)) en deels door het hof niet zijn verworpen en waarvan de juistheid in cassatie dus uitgangspunt moet zijn — is zonder nadere motivering niet duidelijk waarom als vaststaand kan worden aangenomen dat de door Samruk gehouden aandelen in KMGK een andere bestemming hebben dan een publieke bestemming. Dat de opbrengsten uit de aandelen in KMGK bestemd zijn de nationale welvaart van Kazachstan te vergroten, wijst immers in beginsel erop dat deze een publieke bestemming hebben.

Ter verdere beoordeling van het beroep op immuniteit van executie zal na verwijzing mede moeten worden onderzocht of de beslagen goederen (de aandelen van Samruk in KMGK) moeten worden aangemerkt als ‘property’ (‘eigendommen’) van de staat Kazachstan in de zin van art. 19, onderdeel c, VN-Verdrag, dat op dit punt valt aan te merken als een regel van internationaal gewoonterecht.’ [voetnoten in het citaat weggelaten, A-G]

Uit dit arrest volgt dat de Hoge Raad van oordeel is dat immuniteit van executie niet is beperkt tot goederen waarvan de onmiddellijke bestemming een publieke is. Volgens de Hoge Raad wijkt de presumptie van immuniteit van executie alleen indien is vastgesteld dat de desbetreffende goederen door de vreemde staat ‘worden gebruikt’ of ‘zijn beoogd’ voor andere dan publieke doeleinden. Het is vaste rechtspraak dat het op de weg ligt van de partij die zich beroept op een uitzondering op de immuniteit van executie om gegevens aan te dragen aan de hand waarvan zo’n uitzondering kan worden vastgesteld.6.Immuniteit van executie geldt dus ook voor goederen die zijn bestemd of zijn beoogd voor publieke doeleinden.7.Uit rov. 3.2.5 volgt bovendien dat de Hoge Raad van oordeel is dat middelen die bestemd zijn om de nationale welvaart van een land te vergroten in beginsel een publieke bestemming hebben en derhalve in beginsel niet vatbaar zijn voor uitwinning.8.

Onderdeel 1.1 klaagt dat het hof bij zijn beoordeling van de vraag of de aandelen van Samruk in KMGK voorwerp zijn van immuniteit van executie niet aan de juiste maatstaf heeft getoetst en daardoor blijk heeft gegeven van een onjuiste opvatting. Volgens [eisers] behoorde het hof de maatstaf van art. 19, onderdeel c, VN-Verdrag uit te leggen volgens de regels van het Weens Verdragenverdrag en/of de vaststelling van internationaal gewoonterecht, welke maatstaf volgens [eisers] , verkort weergegeven, dan op het volgende neerkomt dat (a) de rechter dient vast te stellen of de betrokken goederen in gebruik zijn of bestemd zijn om te worden gebruikt voor de uitoefening van commerciële activiteiten, (b) de met en/of door het betreffende goed verrichte, door hun privaatrechtelijke aard en/of marktdeelname gekarakteriseerde, activiteiten bepalend zijn, (c) deze activiteiten en de al dan niet commerciële aard ervan dienen te worden bepaald naar de status quo ten tijde van de beslaglegging en binnen het territoir van de forumstaat, wat met het criterium (b) met zich brengt dat een (bestemming voor een) mogelijk toekomstig gebruik buiten het territoir van de forumstaat buiten beschouwing dient te blijven en in elk geval geen (doorslaggevende) betekenis mag toekomen aan de uiteindelijke bestemming van de betreffende goederen. Het onderdeel betoogt dat voor het antwoord op de vraag of de aandelen van Samruk in KMGK voorwerp zijn van immuniteit van executie, geen doorslaggevende betekenis toekomt aan het doel van Samruk, ook niet in samenhang met de, mede door een wettelijk vervreemdingsverbod verzekerde, zeggenschap van Kazachstan over Samruk. Daarvoor is het naar objectieve maatstaven vast te stellen gebruik van het beslagobject voor commerciële activiteiten en niet de subjectieve gebruiksintentie van de eigenaar bepalend, aldus het onderdeel.

Het onderdeel miskent dat het hof de juiste maatstaf heeft gehanteerd, zoals deze door de Hoge Raad is geformuleerd in het arrest van 18 december 2020. Het onderdeel poogt de Hoge Raad aan te sporen terug te komen van zijn oordeel in het arrest van 18 december 2020 door alsnog te beslissen dat immuniteit van executie beperkt zou moeten zijn tot goederen waarvan de onmiddellijke bestemming een publieke is. Deze opvatting is door de Hoge Raad uitdrukkelijk verworpen. Onderdeel 1.1 faalt dus.

Onderdeel 1.2 klaagt dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, althans dat het oordeel van het hof onbegrijpelijk is in het licht van de stellingen van [eisers] Volgens het onderdeel heeft het hof niet onder ogen gezien of het houden van aandelen in KMGK een privaatrechtelijk karakter heeft en of Samruk daarmee op gelijke voet als private partijen participeert in de markt, en/of geheel voorbij is gegaan aan alle stellingen van [eisers] met de strekking dat de feitelijke activiteiten van KMGK en van Samruk zelf erop duiden dat de beslagen aandelen in KMGK concreet worden gebruikt en bestemd zijn om te worden gebruikt voor commerciële doeleinden. Het onderdeel betoogt dat de omstandigheden dat Kazachstan de volledige zeggenschap heeft in Samruk, haar aandelen in Samruk voorwerp zijn van een wettelijk vervreemdingsverbod en Samruk het (brede, niet tot de aandelen in KMGK beperkte) doel heeft de welvaart van Kazachstan te vergroten, onverlet laten dat volgens het vaststaande privaatrechtelijk karakter van de aandelen en de met het houden van die aandelen gegeven marktdeelname op gelijke voet als andere private partijen, de aandelen een commercieel karakter hebben. In elk geval, zo betoogt het onderdeel tot slot, kon het hof niet, laat staan zonder nadere motivering, louter op grond van Samruks statutaire doel (en de mede door een wettelijk vervreemdingsverbod verzekerde zeggenschap van Kazachstan in Samruk) tot het oordeel komen dat de aandelen in KMGK een publiek, niet-commercieel karakter hebben.

Voor zover het onderdeel klaagt dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, bouwt deze klacht voort op onderdeel 1.1 en faalt de klacht om dezelfde reden.

Voor zover het onderdeel klaagt over de motivering, omdat het hof (essentiële) stellingen zou hebben gepasseerd, merk ik het volgende op. In het algemeen is van een voor cassatie vatbaar motiveringsgebrek sprake indien de feitenrechter heeft nagelaten een stelling van een van de partijen te behandelen die, indien juist, waarschijnlijk tot een andere beslissing omtrent toe- of afwijzing van de vordering zou hebben geleid.9.Volgens vaste rechtspraak behoeft de rechter niet op alle door de procespartijen ter ondersteuning van hun standpunt aangevoerde stellingen en argumenten in te gaan.10.Bovendien zal in kort geding, waarvoor minder strenge motiveringseisen gelden, een stelling minder snel als essentieel gelden.11.Niettemin moet een rechter ook in kort geding kenbaar ingaan op de wezenlijke aspecten van het debat van partijen.12.

In rov. 3.13 is het hof tot de slotsom gekomen dat de door Samruk gehouden staatsdeelnemingen, waaronder de in beslag genomen aandelen KMKG, een publieke bestemming hebben. In rov. 3.14 heeft het hof overwogen dat hierop de stelling van [eisers] afstuit, dat de opbrengsten van de aandelen in KMGK aan Samruk ten goede komen en door haar worden aangewend ter realisering van een commerciële activiteit. Uit het vervolg van rov. 3.14 blijkt dat het hof de stellingen van [eisers] niet heeft gepasseerd. Het hof heeft immers overwogen dat ook indien ervan wordt uitgegaan dat Samruk haar deelnemingen op een commerciële manier beheert en haar deelneming in KMGK is gericht op waarde-maximalisatie op de lange termijn, dit niet wegneemt dat het doel van Samruk in ieder geval ook is bij te dragen aan de economische ontwikkeling van Kazachstan en de nationale welvaart van dat land te vergroten. Voor zover het onderdeel nog klaagt dat het hof de stelling van [eisers] heeft gepasseerd dat de aankoop van de aandelen KMGK door Samruk is gefinancierd met een zakelijke lening van een bank, is geen sprake van een essentiële stelling. De wijze waarop de aandelen zijn gefinancierd, had immers niet tot een andere beslissing kunnen leiden ten aanzien van de bestemming van de opbrengsten uit de aandelen. Ook de motiveringsklacht van het onderdeel faalt dus.

Onderdeel 1.3 klaagt dat het hof in elk geval geen doorslaggevende betekenis mocht toekennen aan de statutaire doelomschrijving van Samruk en (de feitelijke inrichting van) haar activiteiten negeren. Volgens het onderdeel is het oordeel van het hof in rov. 3.13 en 3.14 ontoereikend gemotiveerd tegenover verschillende door [eisers] aangevoerde stellingen, die nader in het onderdeel zijn vermeld.

Voor zover het onderdeel voortbouwt op voorgaande onderdelen, deelt het onderdeel het lot daarvan. Voor het overige merk ik op dat in cassatie onbestreden is de overweging van het hof in rov. 3.14 dat ‘het doel van Samruk in ieder geval ook is bij te dragen aan de economische ontwikkeling van Kazachstan en de nationale welvaart van dat land te vergroten’. In de schriftelijke toelichting voeren [eisers] aan dat de statutaire doelomschrijving van Samruk ‘wellicht een relevante omstandigheid (kan) zijn in de beoordeling van het hof, maar op zichzelf geen beslissende factor (kan) vormen voor de vraag of de aandelen worden gebruikt voor een commerciële activiteit in de zin van artikel 19(c) VN-Verdrag’.13.Daaruit blijkt dat [eisers] in cassatie slechts van oordeel zijn dat de statutaire doelomschrijving op zichzelf geen beslissende/doorslaggevende factor kan vormen.

Nu in cassatie vaststaat dat het doel van Samruk in elk geval – naast eventuele commerciële activiteiten van Samruk – volgens het hof ook is het vergroten van de nationale welvaart, staat in cassatie vast dat (de opbrengsten uit) de aandelen ook een publieke bestemming hebben. De Hoge Raad heeft immers in het arrest van 18 december 2020 geoordeeld dat de omstandigheid dat de opbrengsten uit de aandelen in KMGK bestemd zijn de nationale welvaart van Kazachstan te vergroten, er in beginsel op wijst dat deze opbrengsten een publieke bestemming hebben. Het onderdeel klaagt niet dat het hof een stelling van [eisers] heeft gepasseerd waarmee zij aannemelijk hebben gemaakt in hoeverre de beslagen goederen zijn bestemd voor andere dan publieke doeleinden. [eisers] hebben uitsluitend gesteld dat de opbrengsten uit de aandelen in het geheel zijn bestemd voor andere dan publieke doeleinden. In het geval dat een beslaglegger niet heeft gesteld en aannemelijk gemaakt welk deel van (de opbrengsten van) de goederen een niet-publieke, commerciële bestemming heeft, vallen de (opbrengsten van de) goederen in hun geheel onder de immuniteit van de vreemde staat, ook indien zij als zogenaamde ‘mixed funds’ zouden kunnen worden aangemerkt.14.Gelet op het voorgaande is het oordeel van het hof niet onjuist of onbegrijpelijk, zodat het onderdeel faalt.

Onderdeel 1.4 is gericht tegen rov. 3.15, waarin het hof heeft geoordeeld dat de immuniteit van executie geen schending oplevert van art. 6 EVRM en art. 1 Eerste Protocol. Het onderdeel betoogt, kort gezegd, (i) dat het hof heeft miskend dat het toekennen van immuniteit van executie met toepassing van een maatstaf die geen grond vindt in het internationaal publiekrecht, moet leiden tot het oordeel dat het recht op toegang tot de rechter zoals neergelegd in art. 6 EVRM (jo. art. 13) EVRM is geschonden en (ii) dat door immuniteit toe te kennen aan Samruk op een wijze die in strijd is met algemeen erkende regels van het internationaal publiekrecht, het hof eveneens het recht van [eisers] op ongestoord genot van hun eigendom uit art. 1 Eerste Protocol heeft geschonden.

Het onderdeel bouwt voort op de door [eisers] in voorgaande onderdelen tevergeefs verdedigde (onjuiste) maatstaf, en deelt het lot van voorgaande onderdelen.