HR, 09-05-2000, nr. 113076

Partij(en)

1.

Het gerechtshof te Amsterdam heeft verzoeker op 6 maart 1998 veroordeeld tot een gevangenisstraf van tien jaar wegens de doodslag en het vervolgens wegmaken van het lijk met het oogmerk om het feit van het overlijden te verhelen. Bovendien heeft het hof de vordering van de benadeelde partij ten bedrage van fl. 11.567,72 toegewezen.

2.

Namens verzoeker heeft mr M. Moszkowicz Sr., advocaat te Maastricht, vier middelen van cassatie voorgesteld.

3.

Het eerste middel klaagt over de (wijze van) verwerping van het verweer dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk moet worden verklaard c.q. dat de verklaringen van verzoeker moeten worden uitgesloten van het bewijs. Gesteld wordt dat de wijze waarop verzoeker door de politie is verhoord, materieel gelijk zou zijn aan de zogenoemde ‘Zaanse verhoormethode.’

4.

Ter terechtzitting van het hof is het verweer gevoerd dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk moet worden verklaard omdat doelbewust en met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte, inbreuk is gemaakt op diens recht op een eerlijk proces. In het verlengde hiervan is ter terechtzitting aangevoerd dat de verkregen verklaringen van verdachte om dezelfde reden niet tot het bewijs mogen worden gebezigd.

Het hof heeft zeer uitvoerig op beide verweren gerespondeerd. Het hof begint met een aantal vaststellingen van feitelijke aard, en vervolgt met de weging daarvan. Als eindoordeel formuleert het hof:

“Hoewel er in de wijze waarop de verhoren in de onderwerpelijke zaak zijn georganiseerd en uitgevoerd, elementen aanwezig zijn die ook kunnen worden teruggevonden in de door de raadsman bedoelde ‘Zaanse verhoormethode’ kan, in aanmerking genomen hetgeen hiervoor omtrent een en ander aannemelijk is geworden, niet worden gezegd dat de in de onderwerpelijke zaak gevolgde werkwijze van verhoor materieel gelijk gesteld kan worden met die Zaanse verhoormethode.

Het hof heeft thans onder ogen te zien of de hiervoor vermelde onregelmatigheden in het verhoor van de verdachte zodanig zijn geweest dat zij, ieder voor zich danwel in onderling verband en samenhang beschouwd, dienen te leiden tot niet-ontvankelijkheid van de officier van justitie.

Het hof is van oordeel dat zulks niet het geval is, mede in aanmerking genomen dat het hof de onregelmatigheden heeft beoordeeld als incidenten en niet zijnde van zodanige aard dat gezegd moet worden dat daardoor met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte tekort is gedaan aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak.”

5.

De toelichting op het middel valt in vier klachten uiteen. Ik begin met de tweede klacht. Deze klacht richt zich tegen de vaststelling van het hof dat van de toegepaste verhoormethode niet kan worden gezegd dat deze materieel gelijk gesteld kan worden met de zogenoemde ‘Zaanse verhoor-methode.’

6.

Waarin onderscheidt de `Zaanse verhoormethode’ zich van de standaard verhoormethode? Voor het antwoord hierop maak ik gebruik van het “Advies van de Recherche Adviescommissie aan de Minister van Justitie over de rechtmatigheid en doelmatigheid van de ‘Zaanse Verhoormethode’” gedateerd 1 november 1996 (bijlage bij Aanhangsel van de Handelingen, II 1996-1997, nr. 279).

7.

Het verschilt in elk geval in de volgende opzichten:

“- het in alle gevallen gebruik maken van een speciaal ingerichte verhoorruimte, waarbij vanuit een andere kamer wordt meegekeken door middel van meerdere verborgen camera’s en waarbij de verhoorders rechts[t]reeks aanwijzingen worden gegeven; - het samenstellen van een verhoorteam bestaande uit verschillende types; - het met meer dan twee rechercheurs (soms vier tegelijk) verhoren; - met meerdere rechercheurs tegelijk rondom de verdachte gaan zitten (inschuiven); het laten herbeleven door de verdachte met voorwerpen, geuren of geluiden (denk aan familiefoto’s) die niet direct op het delict betrekking hebben.”

8.

In de onderhavige zaak is - in de volgorde van deze opsomming - sprake geweest van: a. een speciale verhoorruimte die in het vizier van een videocamera lag die verhoren heeft opgenomen, welke door de niet-verhorende rechercheurs werden gevolgd en waarvan er vijf ook door een psycholoog werden gevolgd die tevens eerdere verhoren tezamen met het koppel niet-verhorende rechercheurs heeft bekeken en naar aanleiding daarvan adviezen heeft gegeven voor de richting van de ondervraging; b. het koppel verhorende rechercheurs heeft tijdens de verhoren voornamelijk tegenover en op korte afstand van verzoeker gezeten; c. aan verzoeker zijn foto’s van het slachtoffer en haar verwondingen getoond, waarbij seksuele insinuaties zijn gemaakt.

9.

In het bijzonder drie kritische kanttekeningen bij de praktijk hebben de RAC doen adviseren met de `Zaanse verhoormethode’ te stoppen: de herbeleving van het delict (onder meer door foto’s); de herbeleving door voorwerpen, geluiden en geuren die niet meteen op het delict betrekking hebben en het duiden van non-verbaal gedrag (o.c. p. 13). De minister heeft zich hierbij aangesloten (Antwoord van de minister van Justitie, Aanhangsel 1996-97, p. 567 (nr. 279).

10.

Gezien de belangrijke verschillen van de onderhavige verhoorcyclus met de Zaanse verhoormethode geeft het oordeel van het hof, dat de in de onderhavige zaak gevolgde werkwijze van verhoor materieel niet gelijk kan worden gesteld met de Zaanse verhoormethode, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is het niet onbegrijpelijk (cf. HR 13 mei 1997, NJ 1998, 152, rov. 6.4 en 6.6 m.nt. Sch). Deze klacht faalt derhalve.

11.

De eerste klacht uit de toelichting op het middel, richt zich tegen het oordeel van het hof dat twee aspecten van het verhoor niet onrechtmatig zouden zijn: verhorende rechercheurs hebben nabij het hoofd van de verdachte schietende bewegingen gemaakt, en de verdachte is voorgehouden dat de rechtbank voor waar zal aannemen wat tegen hem pleit waarbij de politiële werkwijze aldus zou zijn: ‘Wij gaan knippen en plakken.’

12.

Hierover heeft het hof het volgende overwogen:

“De onder (c) en (j) vermelde handelwijzen (schietende bewegingen, resp. `knippen en plakken,’ NJ) acht het hof weliswaar niet getuigen van goed rechercheren, maar overigens niet zodanig dat gezegd moet worden dat de verhorende rechercheurs daardoor onrechtmatig hebben gehandeld. Bijzondere omstandigheden die tot een ander oordeel moeten leiden, zijn niet aannemelijk geworden.”

13.

De door het hof geconstateerde gang van zaken is naar mijn oordeel inderdaad onrechtmatig (zie Melai-Groenhuijsen, aant. 9-10 op art. 29 en daar vermelde literatuur). Het maken van schietende bewegingen nabij het hoofd van een verdachte, dat kan worden opgevat als het bedreigen van een verdachte tijdens zijn verhoor met zijn executie, en het bedreigen althans suggereren met/van een gefabriceerd proces-verbaal om de zittingsrechter te misleiden getuigt niet alleen niet van goed rechercheren (een huiveringwekkend gebrek aan professionaliteit), maar ook van ieder ontbreken van respect voor de strafvorderlijke positie van de verhoorde persoon: een verdachte. “The right not to incriminate oneself, in particular, presupposes that the prosecution in a criminal case seek to prove their case against the accused without resort to evidence obtained through methods of coercion or oppression in defiance of the will of the accused” (EHRM 17 december 1996, NJ 1997, 699). Ik meen hier een van de goede uitspraken van commissaris Blaauw te kunnen citeren: het gaat bij een verhoor niet om het verkrijgen van een bekentenis, maar om de opheldering van de waarheid.

14.

Nu deze klacht gegrond is, is de vraag wat de consequentie daarvan is. Het hof heeft het volgende overwogen:

“In de omstandigheid dat - zoals hiervoor onder het hoofdje ‘De ontvankelijkheid van de officier van justitie’ is vastgesteld - bij de verhoren in het opsporingsonderzoek jegens de verdachte diverse onregelmatigheden zijn begaan, vindt het hof aanleiding de in beginsel passend geachte gevangenisstraf (tien jaren en zes maanden) enigszins te matigen."

15.

Onder de `onregelmatigheden’ die door het hof zijn vastgesteld figureren verschillende door het hof als onrechtmatig betitelde handelingen (f en h, e en i, g). Dit kan niet anders verstaan worden dan dat het hof het begrip onregelmatigheden als een genusbegrip bezigt, waaronder in ieder geval de onrechtmatigheden (als species) vallen. De gevallen onder (c) en (j) worden door het hof niet onrechtmatig genoemd, maar - in mijn woorden - onprofessioneel. Dat zijn ook onregel-matigheden, maar anders van aard. Alle onregelmatigheden tezamen brachten het hof feitelijk tot het oordeel dat in casu van incidenten sprake was, die niet van zodanige aard zijn dat gezegd kan worden dat met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte tekort is gedaan aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak. (Cf. HR 13 mei 1997, NJ 1998, 152 rov. 6.5.; HR 19 december 1995, 1996, NJ 249 rov. 5.2.) De omstandigheid dat twee van de in de strafmaat verdisconteerde handelingen van de politie niet slechts - zoals het hof van oordeel was - onprofessioneel, maar onrechtmatig moeten worden genoemd brengt nog niet met zich mee dat daardoor de ernst van dat handelen zodanig toeneemt dat het resultaat van de door het hof gemaakte algehele afweging (`ieder voor zich dan wel in onderling verband en samenhang beschouwd’) onbegrijpelijk of ontoereikend wordt. Het gaat immers om de inhoud van het gelaakte optreden en niet om het incidentele etiket er op. (Zie verder HR 22 september 1998, NJ 1999, 104.) Deze gegronde klacht is vruchteloos.

16.

De derde klacht die de toelichting op het middel bevat, richt zich tegen het oordeel van het hof over de inzet van een psycholoog. Het oordeel van het hof, dat de inzet van een psycholoog niet onrechtmatig was, zou onbegrijpelijk zijn.

17.

Ter terechtzitting is aangevoerd dat de gebezigde verhoormethode onrechtmatig zou zijn, onder meer omdat de verhorende rechercheurs daarbij werden geadviseerd door een psycholoog die hen aangaf langs welke weg aan de verdachte zo effectief mogelijk een bekentenis kon worden ontlokt (pleitnotitie, blz. 5).

18.

Over de inzet van de psycholoog overweegt het hof onder meer als volgt (arrest, blz. 6):

“Na verloop van tijd, te weten toen de verdachte ‘hetzelfde patroon’ vertoonde (het hof begrijpt: toen de verdachte geen vragen meer beantwoordde en in die houding volhardde), is door de teamleiding een psycholoog ingeschakeld om de verhorende rechercheurs adviezen te geven over de wijze en inrichting van ondervraging.

In aanmerking genomen dat de verdachte vanaf 18 augustus 1996 tot en met 21 augustus 1996 geen vragen meer heeft beantwoord, gaat het hof ervan uit dat de psycholoog in die periode bij de verhoren is betrokken. De psycholoog heeft in de reeds genoemde, van de verhoorkamer gescheiden ruimte ongeveer vijf verhoren met behulp van de monitor gevolgd en beluisterd, zulks samen met het niet-verhorende koppel rechercheurs, en heeft ook de video-opnamen van eerdere verhoren bekeken.

Hij heeft de verhorende rechercheurs een aantal adviezen gegeven voor de ‘richting’ van de ondervraging en ook voor aan de verdachte te stellen vragen. Zo heeft hij () geadviseerd dieper in te gaan op bepaalde punten die in het verhoor aan de orde waren gekomen, de verdachte niet zo zeer als verdachte te zien maar meer als slachtoffer en om hem te vragen waarom hij - als hij de dader niet was - geen opening van zaken gaf of geen duidelijkheid verschafte. Tijdens lopende verhoren heeft de psycholoog geen contact gehad met het verhorende koppel rechercheurs. Tussen hem en de verhorende rechercheurs is niet besproken bij het verhoor in te spelen op de emoties van de verdachte door bijvoorbeeld zijn dochtertje, echtgenote of moeder te noemen of om (te proberen) een wig te drijven tussen de verdachte en zijn raadsman.”

1.

Dit optreden heeft het hof als niet-onrechtmatig gekwalificeerd.

2.

Uit hetgeen het hof vaststelt over het optreden van de psycholoog volgt niet dat de psycholoog de rechercheurs heeft gestuurd om de verdachte een bekentenis te ‘ontlokken.’ Bovendien is de inzet van een (gedrags)deskundige in het RAC Advies niet per definitie als onrechtmatig aangemerkt. Integendeel. De assistentie van een gedragsdeskundige noemt de RAC een van de bruikbare elementen welke een goede aanzet vormen voor het ontwikkelen van een nieuwe techniek voor verhoor in situaties waarvoor de standaardverhoormethode minder geschikt is (Advies, blz. 13 en 14). Dit oordeel werd door de minister van Justitie onderschreven (t.a.p.).

3.

Het oordeel van het hof dat het optreden en de inzet van een psycholoog niet onrechtmatig was, geeft het geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

4.

Ook deze klacht faalt.

5.

De vierde klacht die de toelichting op het middel bevat, betreft het niet responderen op het verweer dat verklaringen van de verdachte niet tot bewijs mogen worden gebezigd. De redenen voor bewijsuitsluiting zijn dezelfde als die welke het openbaar ministerie niet-ontvankelijk zouden maken.

6.

De toelichting op het middel voert terecht aan dat het hof niet uitdrukkelijk op dit verweer heeft beslist. Het oordeel van het hof ligt evenwel besloten in de volgende overweging:

“In de omstandigheid dat - zoals hiervoor onder het hoofdje ‘De ontvankelijkheid van de officier van justitie’ is vastgesteld - bij de verhoren in het opsporingsonderzoek jegens de verdachte diverse onregelmatigheden zijn begaan, vindt het hof aanleiding de in beginsel passend geachte gevangenisstraf (tien jaren en zes maanden) enigszins te matigen."

7.

Aldus past het hof art. 359a, eerste lid onder a, Sv toe dat ingevolge art. 415 Sv ook op de appèlprocedure van toepassing is. De geconstateerde onregelmatigheden leiden derhalve niet tot de bepleite bewijsuitsluiting maar tot het verlagen van de hoogte van de straf in verhouding tot de ernst van het verzuim. Daarmee geeft het hof te kennen dat de geconstateerde onregelmatigheden langs deze weg behoren te worden gecompenseerd. Dit oordeel geeft in het licht van het bepaalde in het tweede lid van art. 359a Sv geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk (cf. HR 20 oktober 1998, nr 108.710, Ebbinge, rov. 4.5).

8.

Overigens bezigt het hof slechts twee verklaringen van verzoeker tot bewijs. Beide verklaringen zijn afgelegd op 15 augustus 1996, de dag waarop verzoeker is aangehouden en dus de eerste dag waarop hij als verdachte is verhoord. In hetgeen het hof feitelijk heeft vastgesteld vind ik geen enkele aanwijzing dat de geconstateerde onregelmatigheden reeds toen plaatsvonden, zodat ook een eventueel causaal verband tussen die onregelmatigheden en de inhoud van de afgelegde en tot bewijs gebezigde verklaringen ontbreekt. Daarentegen zijn de onregelmatigheden vooral gevolgd op het langdurig stilzwijgen van verzoeker. Door verder geen verklaring van verzoeker, afgelegd tijdens de politieverhoren tot bewijs te bezigen heeft het hof in feite diens verklaringen van het bewijs uitgesloten (cf. nogmaals HR nr 108.710). Ook deze klacht van het middel faalt.

9.

Het middel faalt in al zijn onderdelen.

10.

Het tweede middel klaagt over de bewijsconstructie.