HR, 22-05-2012, nr. 11/02623

Verdachte is bij arrest van 18 mei 2011 door het Gerechtshof te Arnhem wegens "doodslag" veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van twaalf jaren. Het Hof heeft daarnaast gelast dat verdachte ter beschikking wordt gesteld met bevel tot verpleging van overheidswege.

Namens verdachte hebben mr. B.P. de Boer en mr. T de Bont, beiden advocaat te Amsterdam, twee middelen van cassatie voorgesteld.

Het eerste middel klaagt dat het Hof, mede gelet op hetgeen daaromtrent door de verdediging ter terechtzitting is aangevoerd en aldaar door de deskundigen Van Renesse en Oudejans is verklaard, ten onrechte, althans (onvoldoende) begrijpelijk gemotiveerd de maatregel van terbeschikkingstelling (hierna: TBS) met dwangverpleging heeft opgelegd, nu een daartoe strekkend advies van een (medisch) deskundige ontbreekt en niet door een arts of medisch deskundige is vastgesteld dat sprake is van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens.

Het Hof heeft voor zover van belang de oplegging van de maatregel van terbeschikkingstelling met dwangverpleging als volgt gemotiveerd:

Uit een ambtsedig proces-verbaal d.d. 4 december 2006, opgemaakt door verbalisant [verbalisant 1] (p. 720 e.v.): Op donderdag 30 november 2006 hebben wij gereageerd op een melding, dat er om ongeveer 14.03 uur op het (trein)spoorvak tussen Kapelle en Kruiningen in de gemeente Remmerswaal een persoon zou lopen, gaande in de richting van Kruiningen. Daar aangekomen zagen wij inderdaad een persoon (hof: verdachte) lopen. Deze persoon regeerde niet op ons herhaalde aanroepen. Hij liep gewoon door. Ik, verbalisant, heb toen twee maal een hard fluitsignaal laten horen. Ook daar werd niet op gereageerd. Tijdens het benaderen van die persoon zagen wij, verbalisanten, dat die persoon zich op zijn knieën liet zakken en dat hij door het grind naast de spoorrails begon te kruipen. Wij zagen dat het om een man ging. Op mijn vraag wat hij aan het doen was, deelde de man mij mee dat hij op bedevaart was en naar Hoogerheide wilde. De man maakte op mij een afwezige indruk.

Gedrag na aanhouding

Informatie van de politie in het cellencomplex van 4 december 2006: Via de camerabewaking werd waargenomen dat betrokkene in zijn cel voortdurend in of tegen zichzelf zit te praten, waarbij hij regelmatig bizarre bewegingen maakt.

Uit het penitentiair dossier over verdachte, neergelegd in het briefrapport van 15 april 2011 van de psychiater de heer J.H. van Renesse en de psycholoog de heer J.M. Oudejans, zakelijk weergegeven:

Ik stel voorop dat in het kader van de vraag of een last tot terbeschikkingstelling als bedoeld in art. 37a Sr moet worden gegeven, het aan de rechter is die over de feiten oordeelt om vast te stellen of bij de verdachte ten tijde van het plegen van het feit gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens bestond. Die vaststelling is van feitelijke aard en kan in cassatie slechts op haar begrijpelijkheid worden getoetst. De rechter heeft daarin een eigen verantwoordelijkheid en is niet gebonden aan door deskundigen uitgebrachte adviezen.1. Het criterium betreffende de veiligheid in art. 37a en art. 37b Sr is een juridisch criterium; of de bescherming van deze veiligheid het opleggen van de vrijheidsbeneming in de vorm van dwangverpleging aan de verdachte noodzakelijk maakt, is in laatste instantie een juridische beslissing.2. Zonder vaststelling dat de verdachte ten tijde van het feit lijdende was aan gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis zijner geestvermogens ten tijde van het gepleegde feit, kan geen TBS worden opgelegd.3. Indien sprake is van een weigerende observandus, is ingevolge art. 37a, derde lid, Sr oplegging van TBS ook mogelijk zonder het in art. 37, tweede lid, Sr bedoelde multidisciplinaire deskundigenadvies.4. De regeling waarborgt dat indien de verdachte het vermogen heeft tactisch de keuze te maken om niet mee te werken aan gedragskundig onderzoek, hij het daarmee nog niet in zijn macht heeft de uitkomst van de rechterlijke beslissing over zijn toerekeningsvatbaarheid te bepalen.5.

De uitgebreide toelichting op het middel komt er naar de kern genomen op neer dat nu de deskundigen geen gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens bij verdachte hebben kunnen vaststellen, 's Hofs vaststelling dat daarvan wel sprake is, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting althans onbegrijpelijk is. Indien aldus is bedoeld te betogen dat de rechter geen TBS kan opleggen als niet door een specialist of deskundige is vastgesteld dat sprake is van gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens van de verdachte en niet is geadviseerd tot oplegging van TBS, faalt dat betoog gelet op hetgeen hiervoor is vooropgesteld. De aan het middel ten grondslag gelegde rechtsopvatting is in dat geval onjuist. Daaraan doet niet af dat er rechterlijke uitspraken zijn waarin is geoordeeld dat, bij gebreke van een vaststelling van de ontoerekeningsvatbaarheid van een verdachte door een deskundige, de rechter zich in die bedoelde zaken niet in staat heeft geacht om vast te stellen dat er sprake is van gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens. Gelet op de eigen verantwoordelijkheid van de feitenrechter bij de vaststelling van de toerekeningsvatbaarheid in een concrete zaak, staat het de rechter vrij om zich een oordeel te vormen of bij de verdachte ten tijde van het plegen van het feit gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens bestond.

Door de stellers van het middel wordt gewezen op een uitspraak van de Hoge Raad ten aanzien van de oplegging van de BOPZ-maatregel, waarin zou zijn geoordeeld dat, mede tegen de achtergrond van uit art. 5, eerste lid, EVRM voortvloeiende waarborgen tegen willekeurige vrijheidsbeneming, is vereist dat - behoudens in noodsituaties - door een specialist wordt vastgesteld dat de stoornis en het daardoor veroorzaakte gevaar van zodanige aard en ernst zijn dat vrijheidsbeneming gerechtvaardigd is.6. De Hoge Raad heeft in het aangehaalde arrest geoordeeld dat telkens per individueel geval op basis van een objectief medisch onderzoek moet worden beoordeeld of vrijheidsbeneming gerechtvaardigd is. In dat geval behoefde het van het oordeel van de geneeskundige en de sociaal psychiatrisch verpleegkundige afwijkende oordeel van de rechtbank nadere motivering. Dat wil niet zeggen dat door de rechter het oordeel van de medische specialist of van de gedragskundige aangaande de vaststelbaarheid van een stoornis bij de oplegging van de BOPZ-maatregel altijd gevolgd moet worden. De rechterlijke motiveringsplicht bij de oplegging van de BOPZ-maatregel heeft bovendien een andere context dan bij de oplegging van een TBS-maatregel. TBS is, anders dan de BOPZ-maatregel, een strafrechtelijke maatregel die nauw verbonden is met de veroordeling wegens een delict, en die, net als een straf, zijn rechtvaardiging in de eerste plaats vindt in de handhaving van de rechtsorde die is geschonden door het delict. Ten aanzien van de BOPZ-maatregel ontbreekt het vereiste dat de gevaarlijkheid van de psychisch gestoorde zich in een delict heeft verwerkelijkt. Gevolg daarvan is dat aan de vaststelling van de stoornis als voorwaarde voor de oplegging van de BOPZ-maatregel andere eisen gesteld kunnen worden.7. De vraag naar het bestaan van gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens in het kader van de mogelijke oplegging van de TBS-maatregel dient te worden beantwoord in direct verband met de vaststelling van strafrechtelijke toerekenbaarheid en - kort gezegd - gevaar voor de veiligheid, zoals omschreven in art. 37 en 37a, telkens eerste lid, Sr.8.

Voor zover ter ondersteuning van de stelling dat een stoornis moet worden vastgesteld door een deskundige, wordt verwezen naar art. 5, eerste lid onder e, EVRM en de daarop betrekking hebbende jurisprudentie van het EHRM, stuit het middel eveneens af op de hiervoor genoemde strafrechtelijke aard en/of functie van de TBS-maatregel. De vrijheidsbeneming die het gevolg is van de rechterlijke beslissing tot oplegging van de terbeschikkingstelling valt als gevolg daarvan niet slechts binnen de werkingssfeer van art. 5, eerste lid onder e, EVRM, maar tevens binnen die van art. 5, eerste lid onder a, EVRM.9. Dat betekent dat de vrijheidsbeneming als gevolg van de TBS-maatregel in de eerste plaats is verbonden met de veroordeling wegens een delict en het gevaar dat zich reeds heeft verwerkelijkt, en dat aan de voor oplegging daarvan vereiste psychische stoornis en het vaststellen daarvan andere eisen worden gesteld dan ten aanzien van de in het eerste lid onder e van art. 5 EVRM bedoelde (civielrechtelijke) vrijheidsbeneming die enkel is gebaseerd op die stoornis en het daaruit voortvloeiende gevaar voor de desbetreffende persoon en zijn omgeving.

Het Hof is er terecht vanuit gegaan dat de rechter niet is ontslagen van zijn verantwoordelijkheid om zelf te beoordelen of al dan niet sprake is van gebrekkige ontwikkeling van geestvermogens of psychische stoornis als bedoeld in art. 37a Sr in het geval de gedragsdeskundigen niet voldoende beargumenteerd een stoornis kunnen vaststellen. Het Hof heeft zich er rekenschap van gegeven dat de deskundigen geen stoornis hebben kunnen vaststellen, en heeft met verwijzing naar rapporten en verklaringen van deskundigen, verklaringen van de verdachte zelf, en verklaringen van getuigen omtrent het gedrag van verdachte voorafgaand aan het feit en na de aanhouding, uiteengezet waarom het wél tot het oordeel komt dat sprake is van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van geestvermogens als bedoeld in art. 37a Sr. Die vaststelling is aldus niet onbegrijpelijk en is toereikend gemotiveerd. Ik merk nog op dat de deskundigen niet hebben geoordeeld dat van stoornis of gebrekkige ontwikkeling van geestvermogens geen sprake is maar dat zij een dergelijke stoornis vanuit hun wetenschap niet verantwoord hebben kunnen vaststellen. Voor een verantwoorde juridische oordeelsvorming aangaande het bestaan een psychische stoornis als bedoeld in art. 37a Sr is niet vereist dat wordt ingegaan op alle overwegingen van de deskundigen die inzichtelijk maken waarom zij niet tot een gedragskundig verantwoord oordeel over de aanwezigheid van een psychische stoornis zijn gekomen.

De klacht dat het Hof slechts een waarschijnlijkheidsoordeel heeft gegeven berust mijns inziens op een verkeerde lezing van het arrest. Het Hof heeft met zijn overweging dat het in voldoende mate aannemelijk is dat bij verdachte tijdens het begaan van het feit een geestelijke stoornis of gebrekkige ontwikkeling van de geestvermogens bestond, tot uitdrukking gebracht dat het Hof oordeelt dat daarvan sprake is nu daarvoor volgens het Hof voldoende aanwijzingen bestaan. In zijn overweging ligt besloten dat medisch-wetenschappelijk gezien niet met zekerheid kan worden vastgesteld dat van een dergelijke stoornis in gedragskundige zin sprake is maar dat het Hof alle ter beschikking staande informatie in onderlinge samenhang bekeken, voldoende acht om in juridische zin te kunnen vaststellen dat sprake is van een stoornis als bedoeld in art. 37a Sr. Het Hof legt dus zijn eigen (niet-onbegrijpelijke) oordeel ten grondslag aan zijn vaststelling. Dat het Hof het bestaan van die stoornis vaststelt en niet slechts 'waarschijnlijk acht' volgt overigens ook uit de na de gewraakte overweging volgende passage waarin het Hof overweegt dat die stoornis zodanig is dat het vanuit veiligheidsoogpunt onverantwoord is om verdachte onbehandeld terug te laten keren in de maatschappij.

Dat het Hof geen keuze heeft gemaakt tussen gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens én niet precies aangeeft van welke stoornis dan sprake is, maakt 's Hofs oordeel evenmin onbegrijpelijk of ontoereikend gemotiveerd. De wettelijke voorwaarde voor de oplegging van de TBS-maatregel is dat sprake is van gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens. Het bestaan van één van beide is voldoende zodat niet van belang is of de vastgestelde psychische stoornis het gevolg is van gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens.

Het middel faalt.

Het tweede middel klaagt dat het Hof ten onrechte, althans onvoldoende (begrijpelijk) gemotiveerd heeft geoordeeld dat geen sprake is van schending van de redelijke termijn in enige fase van de vervolging.

De raadsman van verdachte heeft ter terechtzitting in hoger beroep aangevoerd dat de redelijke termijn in de cassatiefase was overschreden nu die procedure langer heeft geduurd dan de daarvoor geldende termijn van zestien maanden10. hetgeen zou moeten leiden tot strafvermindering, en voorts dat in de hoger beroepsprocedure de redelijke termijn eveneens was overschreden welke tot extra strafvermindering diende te leiden. Het bestreden arrest houdt daaromtrent in:

Nu de stelling dat de redelijke termijn in de procedure in hoger beroep is overschreden in het geheel niet is toegelicht of onderbouwd, heeft het Hof mijns inziens kunnen oordelen dat het niet was gehouden zijn beslissing daaromtrent nader te motiveren. In zoverre faalt het middel derhalve. Ten aanzien van de cassatiefase is echter aangegeven dat die procedure langer had geduurd dan de daarvoor geldende termijn van zestien maanden. Gelet daarop en nu uit de stukken van het geding kan worden afgeleid dat verdachte ten tijde van de aanzegging in cassatie met betrekking tot het eerste cassatieberoep en tijdens die eerste cassatieprocedure, in voorlopige hechtenis zat voor de onderhavige zaak, terwijl ingevolge vaste rechtspraak van de Hoge Raad in zaken waarin de verdachte zich in voorlopige hechtenis bevindt sprake is van overschrijding van de redelijke termijn indien niet binnen zestien maanden na het instellen van het cassatieberoep uitspraak is gedaan11., is 's Hofs oordeel in zoverre zonder nadere motivering, die ontbreekt, onbegrijpelijk. Mede in aanmerking genomen dat het gaat om een gestelde overschrijding van de redelijke termijn in de eerste cassatiefase, kan de Hoge Raad om doelmatigheidsredenen de zaak zelf af doen en de straf verminderen in de mate die de Hoge Raad passend acht.12.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot strafvermindering wegens overschrijding van de redelijke termijn in de eerste cassatieprocedure in de mate die de Hoge Raad passend acht, en tot verwerping van het beroep voor het overige.