HR, 01-06-2004, nr. 01889/03

Verdachte is door het Gerechtshof te Arnhem wegens 'overtreding van artikel 6 van de Wegenverkeerswet 1994, terwijl het een ongeval betreft waardoor een ander lichamelijk letsel wordt toegebracht', veroordeeld tot een geldboete van € 1.000,-, subsidiair 20 dagen hechtenis en een ontzegging van de bevoegdheid om motorrijtuigen te besturen voor de duur van zes maanden, voorwaardelijk met een proeftijd van twee jaar.

Namens verdachte heeft mr. M.G. Jacobs, advocaat te Enschede, twee middelen van cassatie voorgesteld.

Het eerste middel bevat de klacht dat het tenlastegelegde ten onrechte is bewezenverklaard.

In de toelichting op het middel wordt op de eerste plaats geklaagd over het requisitoir van de Advocaat-Generaal. Zo wordt gesteld dat de opmerking van de Advocaat-Generaal bij het Hof dat "verdachte zegt dat er in medische zin geen sprake is geweest van een black-out" onbegrijpelijk is gezien het feit dat verdachte na het requisitoir juist stelt dat na het naar links sturen, de black-out volgde. Daarnaast wordt gesteld dat het de verdachte ontgaat waarom bij ontspannen rijden het risico van onoplettendheid groter zou zijn, zoals door de Advocaat-Generaal betoogd. Ten slotte wordt aangevoerd dat de Advocaat-Generaal ten onrechte meent uit de uiterlijke omstandigheden de innerlijke verwijtbaarheid, welke de verdachte steeds heeft betwist, te kunnen afleiden.

Ingevolge art. 78 RO kan beroep in cassatie alleen worden ingesteld tegen handelingen en beslissingen van rechters en niet tegen handelingen of beslissingen van het Openbaar Ministerie. In het middel wordt dit miskend.

Voorts bevat het middel de klacht dat het enkele feit van de aanrijding op de voor verdachte linker weghelft "niet voldoende is voor het bewijs van het ten laste gelegde evenzeer als daar niet uit afgeleid kan worden dat sprake is van concentratie- en oplettendheidsverlies, t.w. de elementen die bepalend zijn voor het vereiste schuldelement om tot de bewezen verklaring van het tenlastegelegde te kunnen komen."

Culpose verkeersdelicten zijn geen rustig bezit. Bij invoering van de Wegenverkeerswet 1994 is de tekst van het oude art. 36 WVW ingrijpend gewijzigd. Niettemin beoogde de wetgever met de tekstuele wijziging van het culpose verkeersmisdrijf - in de kern van de zaak gevormd door culpa en causaliteit - geen inhoudelijke verandering.1. Na invoering van genoemde wet zijn de op overtreding van art. 6 WVW 1994 gestelde vrijheidsstraffen bij Wet van 24 juni 1998, Stb. 3752. royaal verdubbeld.3. Reeds thans is opnieuw een wetsvoorstel aanhangig waarin wordt voorgesteld de op art. 6 WVW gestelde straffen wederom aanmerkelijk te verhogen. Bovendien wordt nu voorgesteld de op roekeloos gedrag gestelde strafmaxima nog eens extra te verhogen ten opzichte van het aan aanmerkelijk onvoorzichtig gedrag te verbinden strafmaximum.4.

Recent heeft vooral de afgrenzing tussen het voor doodslag vereiste (voorwaardelijk) opzet en de in art. 6 WVW 1994 verwoorde culpa de aandacht getrokken. Ik wijs op de discussie5. die de als "Porsche-arrest" bekende uitspraak van de Hoge Raad6. heeft losgemaakt. Deze uitspraak en enkele overeenkomstige uitspraken van rechters in feitelijke aanleg hebben een belangrijke rol gespeeld bij de verhoging van de strafmaxima bij de hiervoor genoemde Wet van 24 juni 1998, Stb. 375.7.

Ook de onderkant van de culpa - het al dan niet aanwezig zijn van "grove schuld" 8. - verdient de aandacht. Een recent overzicht van straftoemeting in het verkeer9. doet vermoeden dat er regionale verschillen zijn in de selectie van zaken die voor de rechter worden gebracht. Otte maakt gewag van een juridisch en gedragswetenschappelijk onderzoek waarbij werd gevonden dat in bijna de helft van de 120 onderzochte veroordelingen ter zake van art. 6 WVW 1994 een enkele verkeersovertreding voldoende was voor een veroordeling. Hij zag dit onderzoeksresultaat bevestigd in de onder door hem gesproken officieren van justitie overwegend levende opvatting dat een enkele verkeersovertreding voldoende is om te komen tot bewijs van de voor art. 6 WVW 1994 vereiste culpa en meldt dat zij deze opvatting zagen bevestigd in door rechters uitgesproken "gave" veroordelingen.10. Lensing11. daarentegen heeft uit zijn praktijk bij de berechting in eerste aanleg niet de indruk gekregen dat de enkele verkeersovertreding voor schuld in de zin van art. 6 WVW 1994 volstaat. De Jong12. leest de rechtspraak van de Hoge Raad zo dat er sprake is van een culpoos misdrijf wanneer een verkeersovertreding heeft geresulteerd in een voor een ander fataal ongeval. Hij meent dat deze rechtspraak is ingezet met het zogenaamde Verpleegster-arrest (HR 19 februari 1963, NJ 1963, 512). Van die door hem aldus verstane rechtspraak toont hij zich overigens een overtuigd tegenstander.13. Ook andere auteurs hebben gewaarschuwd voor deze uitholling van de schuld.14. De Hullu meldt dat bij sommige feitenrechters als beleidslijn wordt gehanteerd dat voor verkeersschuld zeker twee overtredingen van verkeersvoorschriften moeten zijn vastgesteld.15.

Per 1 april 2004 treedt in werking de Aanwijzing artikel 6 wegenverkeerswet 1994.16. In deze Aanwijzing17. wordt als lichtste, onder art. 6 WVW 1994 te begrijpen vorm van schuld genoemd "aanmerkelijke verkeersfouten". Daarbij wordt gedacht "aan situaties waarin een fout gemaakt wordt die op grond van de maatschappelijke verantwoordelijkheid - in de literatuur 'Garantenstellung' genoemd - van de verkeersdeelnemer niet gemaakt had mogen worden. In deze gevallen is vaak sprake van het door de verkeersdeelnemer niet waarnemen van de andere weggebruiker of het niet hebben ingeschat van het eventuele risico dat zal ontstaan door een bepaalde handeling." Vervolgens wordt gesteld dat het geen voorrang verlenen aan een op een voorrangsweg rijdende, voor de voorrangsplichtige bestuurder waarneembare motorrijder, een voorbeeld van deze lichtste schuldvorm, een weliswaar op zichzelf voorstelbare fout is, maar dat deze niettemin tot vervolging dient te leiden omdat daarmee het veiligheidsbelang van de naleving van verkeersregels wordt onderstreept. Daarbij wordt er op gewezen dat juist vanwege de ernst van de gevolgen het achterwege laten van vervolging een klacht ex art. 12 Sv kan meebrengen alsmede dat "bedoelde fouten die iedereen kan maken" met inachtneming van alle betrokken belangen dienen te worden beoordeeld.

De vraag is welke positie deze Aanwijzing kiest in de hiervoor weergegeven discussie. Mijn indruk is dat de Aanwijzing in belangrijke mate neigt naar de gedachte dat de enkele verkeersfout de vereiste mate van schuld oplevert. In het voorbeeld van de motorrijder, een weggebruiker die door zijn beperkte waarneembaarheid nog wel eens over het hoofd wordt gezien, is kennelijk de enkele voorrangsfout voldoende. Daar staat echter tegenover dat volgens de Aanwijzing ook belangen van normhandhaving een rol spelen bij de vervolgingsbeslissing en deze afhankelijk van niet nader aangeduide omstandigheden - moet hier worden gedacht aan de gevolgen van het ongeval voor de verdachte of de omstandigheden waarin de fout is gemaakt ? - kennelijk ook negatief kan uitvallen. Voorts houdt de Aanwijzing (par. 7.4.3) de mogelijkheid open dat vanwege bewijsproblemen wordt afgezien van vervolging ter zake van art. 6 WVW 1994 maar vervolging voor art. 5 WVW 1994 wel mogelijk is. Dat zou er op wijzen dat volgens de Aanwijzing niet iedere verkeersfout die gevaar voor verkeer op de weg heeft teweeggebracht schuld in de zin van art. 6 WVW 1994 oplevert. Kortom, een helder uitgangspunt kiest de Aanwijzing in mijn ogen niet. Dit roept de vraag op of de Aanwijzing er in zal slagen de hiervoor genoemde regionale verschillen in vervolging en bestraffing substantieel terug te dringen.

Voor de opvatting dat de enkele verkeersovertreding voldoende is voor culpa in de zin van art. 6 WVW 1994 heb ik in de rechtspraak van de Hoge Raad geen steun kunnen vinden. Voor die opvatting kan uiteraard geen steun worden gevonden in rond 1970 gewezen arresten, waarin de Hoge Raad van oordeel was dat het bewijs van de culpa van (toen nog) art. 36 WVW niet voldoende was, hoewel in al die uitspraken onmiskenbaar was dat een verkeersovertreding was gepleegd: tegen goed rechts lopende voetganger aanrijden (HR 23 november 1965, NJ 1966, 293 "Waalwijkse autorijder"), plotseling rechts van de weg af raken (HR 9 mei 1967, NJ 1968, 349), rechts van de weg afraken en vervolgens naar links over de weg schieten (HR 25 juni 1968, VR 1968, 77), rijden over linker rijbaan terwijl een op die weg tegemoetkomend motorrijtuig zo dicht was genaderd dat botsing volgde (HR 22 april 1969, VR 1969, 120 "Sittardse inhaalmanoeuvre"), in een slip op de linker weghelft raken (HR 13 oktober 1970, NJ 1971, 31 "Haarlemse rechter"18.), tegen een rechts van de weg staande vrachtauto botsen (HR 9 november 1971, NJ 1972, 235 "Yde"). Met uitzondering van het eerste geval verwees de Hoge Raad in het kader van de toetsing of het bewezenverklaarde uit de bewijsmiddelen kon worden afgeleid steeds naar de bewezenverklaarde - forse - mate van schuld: "hoogst roekeloos, onvoorzichtig, onoplettend en onachtzaam" (HR 9 mei 1967, NJ 1968, 349), "hoogst onvoorzichtig, onoplettend en onachtzaam" (HR 25 juni 1968, VR 1968, 77), "hoogst roekeloos, onvoorzichtig en onoplettend" (HR 22 april 1969, VR 1969, 120 "Sittardse inhaalmanoeuvre"), "in ernstige mate onvoorzichtig heeft gereden" (HR 13 oktober 1970, NJ 1971, 31 "Haarlemse rechter"), of "hoogst onvoorzichtig" (HR 9 november 1971, NJ 1972, 235 "Yde"). In het geval van de Sittardse inhaalmanoeuvre werd er voorts op gewezen dat onopgehelderd bleef of anders handelen voor verdachte mogelijk was geweest.

Ook recentere rechtspraak laat echter gevallen zien waarin de Hoge Raad het bewijs van de culpa niet toereikend acht hoewel onmiskenbaar vaststaat dat een verkeersovertreding is gepleegd: In HR 18 oktober 1988, VR 1990, 37 reed verdachte met een overbeladen vrachtauto met een ondeugdelijke bedrijfsrem en liet hij de weg niet vrij voor een voor hem van rechts komende bestuurder. In die omstandigheden tezamen lag volgens de tenlastelegging verdachtes onvoorzichtigheid. Ter zitting beriep verdachte zich er op dat hij niet kon weten dat de remmen van de vrachtauto niet deugden omdat hij niet eerder op de bewuste vrachtwagen had gereden en niet kon inschatten of de vrachtwagen overbeladen was. De toenmalige Procureur-Generaal Remmelink was van oordeel dat het Hof dit verweer onbesproken had kunnen laten omdat het Hof blijkens verdachtes onder de bewijsmiddelen opgenomen verklaring dat hij er op had gerekend dat de bestuurder die voor hem van rechts kwam voor hem de doorgang zou vrijlaten, verdachtes onvoorzichtigheid met name had gezien in het "voorrang nemen" en de overbelading en de staat van de remmen dus kennelijk als van ondergeschikt belang had beschouwd. De Hoge Raad oordeelde echter dat het Hof dit verweer niet onbesproken had mogen laten. Daaruit valt op te maken dat het bewijs van de schuld niet geleverd geacht zou kunnen worden als het verweer zou opgaan. Dit is des te opmerkelijker omdat uit het arrest niet valt op te maken welke rol overbelading en gebrekkige remmen bij de totstandkoming van het ongeval hebben gespeeld. HR 16 november 1999, VR 2000, 35 betrof een geval waarbij verdachte op een voetgangersoversteekplaats binnen de bebouwde kom, rijdend op de linker rijstrook van twee rijstroken voor verkeer in dezelfde richting met een hogere snelheid dan de ter plaatse toegestane snelheid van 50 km/u, te weten tenminste 60 km/u, een voetganger had geschept. Hij beriep zich erop dat de voetganger op een holletje de voetgangersoversteekplaats was opgelopen en dat het zicht op de voetgangersoversteekplaats voor hem werd belemmerd door een voor hem rijdende vrachtwagen en een rechts voor hem rijdende personenauto. Het Hof had dit verweer niet onbesproken mogen laten omdat het had dienen na te gaan of ondanks de gestelde feiten, zoal juist, diende te worden gesproken van de bewezenverklaarde aanmerkelijke verwaarlozing van de geboden voorzichtigheid.

Voorts laat de recente rechtspraak gevallen zien waarin het bewijs van de culpa in cassatie toereikend werd geacht, doch waarin uit de bewijsmiddelen niet alleen blijkt van een - fatale - verkeersovertreding, maar ook van feiten en omstandigheden waaruit valt af te leiden dat verdachte de overtreding in de hand heeft gewerkt dan wel de overtreding heeft begaan op een wijze of onder omstandigheden die een extra verwijt meebrengen. Ik noem HR 14 april 1998, VR 1998, 152 (onder invloed van alcohol rechts van de weg lopende voetganger aanrijden), HR 22 mei 2001, LJN ZD2734 (inhalen doch, hoewel plaatselijk bekend, niet merken dat weg met vier rijstroken overgaat in weg met voor verkeer in iedere richting één rijstrook), HR 3 juli 2001, NJ 2001, 531, VR 2002, 11 (inhalen met overschrijding van de ter plaatse geldende maximumsnelheid en vervolgens in een bocht de macht over het stuur verliezen), HR 30 oktober 2001, LJN AD4606 (rijdend onder invloed op verkeerde weghelft raken), HR 24 september 2002, LJN AE4223 (rijdend onder invloed na inhaalmanoeuvre op linker weghelft blijven rijden), HR 17 september 2002, NJ 2002, 549, VR 2002, 212 (met hoge snelheid achteruitrijdend op fietser botsen19.), HR 20 mei 2003, LJN AF 6257 (sneller rijden dan ter plaatse was toegestaan op nat wegdek en vervolgens in bocht naar rechts van de weg raken), HR 21 oktober 2003, LJN AL3407 (bij linksafslaan op tegemoetkomende bromfietser botsen terwijl op wegdek oversteekplaats voor (brom)fietsers was gemarkeerd, het zicht op tegemoetkomend verkeer werd belemmerd door een container c.a. en verdachte de weg waar hij linksafslaand inreed niet mocht inrijden) en HR 24 februari 2004, LJN AO1874 (zonder stoppen stapvoets een voorrangskruising oprijden terwijl verdachte op de voorrangsweg een motorrijder zag aankomen). 20. Bijzondere aandacht verdient in het onderhavige verband HR 27 februari 2001, VR 2002, 156. In deze zaak was verdachte wegens dood en zwaar lichamelijk letsel door schuld veroordeeld, omdat hij rijdend van de linker naar de rechter rijstrook om een voor hem rijdend naar de linker rijstrook gaand voertuig rechts in te halen achterop een op een rechts van de weg met pech stilstaande personenauto was gebotst, en dat alles met een snelheid, die aanzienlijk hoger was dan ter plaatse geoorloofd. In een nadere bewijsoverweging woog het Hof mee dat het wegdek vochtig was, dat verdachte ter plaatse goed bekend was en dat de weg als zeer gevaarlijk bekend stond. Deze feiten kwamen echter niet voor in de door het Hof gebezigde bewijsmiddelen. Volgens mijn ambtgenoot Wortel was dat geen probleem omdat ook zonder die, in de nadere bewijsoverweging genoemde, feiten voldoende bewijs voor het bewezenverklaarde zeer onvoorzichtige rijden aanwezig was. Verdachte had zijn snelheid immers onmiskenbaar niet zodanig geregeld dat hij zijn voertuig tijdig, dat wil zeggen binnen de afstand waarover hij de weg kon overzien, tot stilstand kon brengen. De Hoge Raad koos deze weg, passend bij de gedachte dat met de enkele verkeersovertreding de culpa gegeven is, niet, zelfs niet hoewel uit de bewijsmiddelen bleek van de verzwarende omstandigheid van een grove snelheidsovertreding. Daarentegen stelde de Hoge Raad minder hoge eisen dan gebruikelijk aan de in de nadere bewijsoverweging opgenomen feiten: voortaan behoefden die feiten niet te blijken uit de inhoud van de in de uitspraak opgenomen bewijsmiddelen maar was voldoende dat in die nadere bewijsoverweging was aangegeven aan welke van het dossier deel uitmakende wettige bewijsmiddelen die feiten waren ontleend.

Het voorgaande brengt mij tot de conclusie dat de rechtspraak van de Hoge Raad geen basis biedt voor de juistheid van de stelling dat de enkele verkeersovertreding voldoende is voor het bewijs van de voor een culpoos delict vereiste aanmerkelijke mate van schuld. Niettemin zijn er drie uitspraken aan te wijzen die bespreking verlangen omdat deze op het eerste gezicht voor die opvatting mogelijk enig houvast zouden kunnen bieden.

HR 8 december 1981, VR 1982, 24 betrof zeer onvoorzichtig en onoplettend rijden, hierin bestaande dat verdachte een bij een voetgangersoversteekplaats staand rood verkeerslicht negeerde waardoor een aanrijding ontstond met een voetgangster die voor verdachte, die reed op de linker rijstrook van de rechter weghelft, van links naar rechts op die voetgangersoversteekplaats overstak. Het middel klaagde dat het Hof de grondslag van de tenlastelegging had verlaten door, zoals was tenlastegelegd, niet ook bewezen te verklaren dat verdachte reed met een snelheid van 45 km/u en dat hij met onverminderde snelheid was doorgereden. Het middel faalde omdat het Hof genoemde omstandigheden niet als onmisbare bestanddelen van de tenlastelegging had behoeven te beschouwen. Over het bewijs van de culpa liet de Hoge Raad zich niet uit. In aanmerking genomen dat over het bewijs niet werd geklaagd en de feitelijke situatie heel wel zo geweest kan zijn dat verdachte niet alleen door het rode verkeerslicht, maar ook door de aanwezigheid van de voetgangersoversteekplaats en de voetganger er attent op had moeten zijn dat hij zijn snelheid moest verminderen om een aanrijding met de voetganger te voorkomen, zie ik in deze uitspraak niet een aanwijzing dat ook de enkele overtreding voor culpa voldoende is. Bovendien, er was sprake van twee overtredingen: negeren van een rood verkeerslicht en negeren van de plicht een op een voetgangersoversteekplaats overstekende voetganger voor te laten gaan (art. 100 lid1 RVV oud, welke bepaling bovendien nog de verplichting voor bestuurders inhield een voetgangersoversteekplaats voorzichtig te naderen).

In HR 13 januari 1987, VR 1988, 2 bestond verdachtes onvoorzichtigheid en onoplettendheid hierin dat verdachte met de door hem bestuurde personenauto op de voor het tegemoetkomende verkeer bestemde weghelft was gekomen. Volgens verdachte reed hij achter een auto die remde en remde hij ook bij. De bewijsmiddelen hielden voorts in dat verdachte met zijn auto rechts van de weg afraakte en vervolgens op de linker weghelft op een tegenligger botste en dat er geen defect was opgetreden aan de spoorstangkogel van verdachtes voertuig. De middelen klaagden niet over ontoereikendheid van het bewijs. De Hoge Raad zag geen reden tot ambtshalve ingrijpen. Gezien de terughoudendheid waarmee de Hoge Raad ook toen al de bevoegdheid tot ambtshalve vernietigen hanteerde in gevallen waarin de vraag speelde of het bewijs toereikend was21., meen ik dat ook uit deze zaak niet valt af te leiden dat de enkele overtreding voor culpa voldoende is.

Aan HR 26 februari 2002, LJN AD8889 lag als culpose gedraging ten grondslag dat verdachte met het linker voorwiel van zijn voertuig tot 40 cm op de linker weghelft was geraakt terwijl een tegenligger verdachte zo dicht was genaderd dat een botsing niet kon uitblijven. Noch medisch noch technisch onderzoek bracht enige oorzaak voor verdachtes wijze van rijden aan het licht. Mijn ambtgenoot Wortel wijst er in zijn conclusie op dat het berijden van de voor het tegemoetkomend verkeer bestemde rijstrook ten gevolge waarvan een ongeval ontstaat van zo ernstige aard is dat aanmerkelijke onvoorzichtigheid kan worden vastgesteld. De Hoge Raad doet de zaak af op de voet van art. 81 RO. Daardoor geeft ook deze zaak geen heldere vingerwijzing in de richting van de opvatting dat een enkele verkeersovertreding voor de culpa van art. 6 WVW 1994 voldoende is. Bovendien is van belang - zoals overigens ook in de hiervoor genoemde zaken - dat de Hoge Raad slechts marginaal toetst of de bewezenverklaring uit de gebezigde bewijsmiddelen kan worden afgeleid.

Uit het voorgaande volgt dat laatstgenoemde drie uitspraken mij geen reden geven terug te komen op de hiervoor door mij getrokken conclusie dat in de rechtspraak van de Hoge Raad niet ligt opgesloten dat de enkele verkeersovertreding voor bewijs van de schuld als bedoeld in art. 6 WVW 1994 voldoende is. Daarbij merk ik nog op dat een andere opvatting mij ook moeilijk verenigbaar lijkt met het strakke beleid ten aanzien van het bewijs van het opzet, evenals culpa een subjectief bestanddeel, dat is ingezet met het hiervoor reeds genoemde Porsche-arrest22. en dat onlangs nog tot uitdrukking is gekomen in de zogenaamde HIV-arresten.23.

Ook aan de wetgeving kan een argument worden ontleend dat bedoelde schuld niet gelijk kan worden gesteld met de enkele verkeersovertreding. Volgens de Memorie van toelichting op het voorstel tot "Wijziging van het Wetboek van Strafrecht en de Wegenverkeerswet 1994, in verband met de herijking van een aantal wettelijke strafmaxima" wordt gesteld dat voor culpose delicten aanpassingen worden voorgesteld in de strafmaxima om

Met de verhoging van de strafmaxima voor culpose delicten wordt beoogd de afstand tussen de strafmaxima op overtredingen - voor verkeersovertredingen twee maanden hechtenis - en de strafmaxima op culpose misdrijven te vergroten. In de literatuur zijn diverse voorstellen gedaan om te voorzien in delicten met een hoger strafmaximum in geval van het plegen van verkeersovertredingen dan wel opzettelijk in gevaar brengen van de veiligheid op de weg met dood of zwaar lichamelijk letsel als gevolg.26. De wetgever kiest echter een andere weg. Hij houdt vast aan dood of zwaar lichamelijk letsel door schuld, tot uiting komend in aanmerkelijk onvoorzichtig gedrag. In die gevallen - en dus kennelijk niet in geval van overtredingen met dood of letsel als gevolg - ziet hij reden te komen tot een aanzienlijke verhoging van de maximumstraf. Tegen deze achtergrond valt moeilijk te verdedigen dat via de achterdeur van het culpose delict de door het gevolg gekwalificeerde overtreding in wezen toch wordt binnengehaald. Daarom pleit de opvatting van de wetgever tegen een gelijkstelling van culpa met de enkele verkeersovertreding.27.

Bij de totstandkoming van het Wetboek van Strafrecht heeft de wetgever zich niet gewaagd aan een omschrijving van de in culpose misdrijven als bestanddeel opgenomen schuld. Van schuld wordt gemeld dat het de zuivere tegenstelling is van opzet aan de ene zijde, toeval aan de andere zijde. "Gebrek aan het noodige nadenken, aan de noodige kennis of aan het noodige beleid, ziedaar het wezen van alle schuld." Niet iedere schuld is voldoende. Het zou moeten gaan om grove schuld.28.

Om de culpa op soortgelijke wijze in te vullen als het opzet is in de literatuur de kern van de schuld wel gezocht in het ontbreken van een bepaald besef waarover de dader wel had kunnen beschikken, een vorm van vermijdbare dwaling dus29., die ten aanzien van het gevolg van gedrag ook wel wordt omschreven in termen van voorzienbaarheid.30. Daarmee is de beschrijving van de culpa niet compleet. Want de wet richt zich tot die gevallen van niet weten of niet voorzien waarin weten of voorzien plicht is.31. Culpa omvat - in termen toegesneden op culpose gevolgsdelicten - alleen de gevallen waarin de dader niet alleen over beter inzicht in aard en gevolgen van zijn handelen of nalaten kon beschikken maar daarover ook behoorde te beschikken. Voor delicten waarbij de schuld is gerelateerd aan enig gevolg komt daar nog een derde element bij. Het ongeoorloofde gebrek aan inzicht is rechtens alleen relevant wanneer dit tot uiting komt in gedrag dat niet beantwoordt aan maatstaven van uiterlijke zorgvuldigheid.32. Pas wanneer gedrag niet voldoet aan die maatstaven kan van het gevolg van iemands handelen worden gezegd dat het aan diens schuld te wijten is.

Ook in ander opzicht speelt gedragen in strijd met de vereiste zorgvuldigheid een rol. Negeert een bestuurder het rode verkeerslicht of verleent hij geen voorrang, dan levert dit - vooropgesteld dat hij dit niet opzettelijk doet - een sterke aanwijzing33. op dat hij vermijdbaar heeft gedwaald ten aanzien van een omstandigheid waarmee hij juist niet onbekend had mogen zijn. Op deze wijze kan de innerlijke onoplettendheid of onachtzaamheid van de dader worden afgeleid uit zijn uiterlijk gedrag.34. Niettemin zijn er legio factoren denkbaar die aan een behoorlijke waarneming van die omstandigheid in de weg kunnen staan. Het rode verkeerslicht kan voor de bestuurder - die ter plaatse niet bekend is - schuil zijn gegaan achter een geparkeerde vrachtauto, het kan zijn dat de bestuurder door enig plotseling opgekomen lichamelijk gebrek niet tot behoorlijk waarnemen in staat was. Zo heeft zich in de rechtspraak het geval voorgedaan van de basketballspeler, die tijdens een wedstrijd een klap tegen zijn slaap had gekregen en daardoor ten tijde van een door hem veroorzaakt ongeval voor hemzelf onmerkbaar "afwezig" was geweest (en wel zodanig dat hij een volstrekt onverklaarbare route had gevolgd). De Rechtbank was van oordeel dat hij daardoor ten tijde van het ongeval verkeerde in verontschuldigbare onmacht en achtte daarom de tenlastegelegde culpa niet bewezen.35.

Is culpa in de hiervoor beschreven zin vastgesteld, dan komt de vraag aan de orde of deze wel van zodanige ernst is dat deze de vereiste aanmerkelijke mate36. van schuld - een min of meer grove of aanmerkelijke onachtzaamheid37. - oplevert. De beantwoording van deze vraag wordt bij gebreke van enige te hanteren maatstaf in de praktijk als buitengewoon lastig ervaren en laat ook heel verschillende uitkomsten zien.38.

De verleiding is groot om de mate van schuld te relateren aan het gevolg van de vastgestelde onoplettendheid of onvoorzichtigheid, zo in de trant van: als de gevolgen van het foute gedrag zo groot zijn dan moet wel van grove schuld sprake zijn. Daardoor wordt echter miskend dat de ervaring leert dat ook een enkel moment van onoplettendheid of een kleine onzorgvuldigheid kan leiden tot ruïneuze gevolgen. Bovendien maakt een dergelijke redenering een culpoos delict ten onrechte tot een door het gevolg gekwalificeerd delict. 39.

Een ander element dat een rol speelt bij de begroting van de mate van schuld, is de omstandigheid dat onoplettendheid of onvoorzichtigheid zelden tot ernstige gevolgen pleegt te leiden.40. Onoplettendheid en onzorgvuldigheid zijn in het verkeer aan de orde van de dag maar leiden zelden tot een dodelijk ongeval. Volgens het Jaaroverzicht 2002 van het BureauVerkeershandhaving OM zijn te snel rijden en rijden door rood licht naast het negeren van de wettelijke alcohollimiet en de gordel- en helmdraagplicht de belangrijkste oorzaken van ongevallen in het verkeer. Daarom wordt de handhaving van verkeersregels met name gericht op het tegengaan van genoemde misdragingen. Onder de miljoenen op grond van de Lex Mulder41. opgelegde verkeersboetes die het CJIB jaarlijks verwerkt en die per definitie (zie art. 2 lid 2 WAHV) niet tot schade of erger hebben geleid zijn bijvoorbeeld (2002) bijna 340.000 gevallen van rijden door rood licht, en bijna zeven miljoen snelheidsovertredingen, waarvan ca. 18% (ruim 1,2 miljoen) 11 - 15 km/u te snel, ruim 9% (ruim 0,6 miljoen) 16-20 km/u te snel, en ruim 7,5 % (ruim 500.000) 21-40 km/u te snel. Voorts behandelde het CJIB in 2002 130.000 politietransacties ten aanzien van grove snelheidsovertredingen (> 40 km/u) die kennelijk ook niet tot ernstige gevolgen hebben geleid. Worden deze aantallen afgezet tegen het aantal personen dat thans jaarlijks gemiddeld bij een verkeersongeval om het leven komt, ca. 1000,42. en wordt voorts bedacht dat het hier gaat om aantallen geconstateerde overtredingen en niet om aantallen gepleegde overtredingen43., dan ligt de conclusie voor de hand dat er belangrijke aanwijzingen zijn dat het hoofdzakelijk een kwestie van - noodlottig - toeval is wanneer enige onoplettendheid of onvoorzichtigheid leidt tot dood of zwaar lichamelijk letsel.

Er zijn nog meer elementen die een weggebruiker, die onoplettend of onvoorzichtig is, niet in de hand heeft. De inrichting van de weg zoals middenbermbeveiliging, de constructie van voertuigen zoals kooiconstructies en kreukelzones, en door medeweggebruikers genomen beschermende maatregelen als autogordel en valhelm44. zijn in belangrijke mate bepalend voor de afloop van een ongeval en daarmee voor de vraag of een onoplettendheid of onvoorzichtigheid leidt tot dood of zwaar lichamelijk letsel. Verkeerslichten of rotondes kunnen ernstige voorrangsongevallen voorkomen45., dode hoek-spiegels kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het terugdringen van ernstige ongevallen door afslaand vrachtverkeer.46.

Bij de bepaling van de mate van schuld in geval van onoplettendheid of onvoorzichtigheid kan niet worden voorbijgegaan aan de eisen die van overheidswege aan verkeersdeelnemers worden gesteld. Wie op zijn achttiende jaar zijn rijbewijs heeft behaald wordt nimmer meer aan enige proeve van bekwaamheid onderworpen. Jongeren worden tot deelname aan het gemotoriseerd verkeer toegelaten ook al zijn zij onevenredig vaak bij ongevallen betrokken.47. Voor ouderen geldt hetzelfde.48. Hoewel bekend is dat met name complexe verkeerssituaties oudere verkeersdeelnemers tot het maken van fouten brengen, worden ook zij niet aan enige rijvaardigheidsproef onderworpen. In wezen worden dus aan bestuurders geen hoge eisen gesteld. Dit typeert de plaats die deelname aan het gemotoriseerde wegverkeer in de samenleving heeft verworven: het maakt deel uit van het normale levenspatroon en is niet voorbehouden aan personen die het besturen van motorvoertuigen als beroep hebben. Daarmee verliest het argument van de Garantenstellung ter onderstreping van de eisen die aan de gemotoriseerde weggebruiker worden gesteld enige glans. Uit een oogpunt van Garantenstellung kunnen tegen de hiervoor geschetste achtergrond aan die weggebruiker minder hoge eisen worden gesteld dan aan een machinist of een verpleegster, functionarissen die bij uitstek zijn opgeleid en aangesteld met het oog op een zorgvuldige vervulling van hun taak.

Ook het besef dat een bestuurder die een ernstig ongeval heeft veroorzaakt een fout heeft gemaakt die een willekeurige andere bestuurder evenzeer had kunnen maken49. speelt wel een rol bij de beantwoording van de vraag of sprake is van schuld in een mate die als aanmerkelijk kan worden gewaardeerd. Het besef van deze feilbaarheid en de ernst van de gevolgen die deze kan hebben heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat spoorwegmaatschappijen technische voorzieningen treffen om te voorkomen dat een trein door een rood sein rijdt, ook al worden treinen bestuurd door personen wier professie het is dit te voorkomen en van wie het gehoorzamen van een rood sein een uitgesproken essentieel onderdeel vormt van de wijze waarop zij hun functie dienen uit te oefenen.

Voorts mag hier niet ongenoemd blijven dat bestuurders die een ander door het maken van een verkeersfout zwaar lichamelijk letsel hebben toegebracht of die de dood van een ander hebben veroorzaakt, niet zelden zwaar gebukt gaan onder de gevolgen van hun gedrag en dat zij niets liever zouden willen dan dat deze waren voorkomen. Dat doet aarzelen omtrent de zin van vervolging en bestraffing50. hoewel deze heel wel kan worden gevonden in het publiekelijk demonstreren van het handhaven van de strafwet51. en de behoefte van slachtoffers en/of nabestaanden aan een onafhankelijk oordeel over hetgeen er fout is gegaan, in het publiekelijk vergelden van het leed dat hen is aangedaan, alsmede in de mogelijkheid voor slachtoffers als benadeelde partij een eenvoudig te bepalen deel van de schade te verhalen.

Het voorgaande brengt mee dat in mijn ogen niet kan worden aanvaard dat de enkele verkeersovertreding toereikend is voor een veroordeling ter zake van dood of zwaar lichamelijk letsel door schuld. Zoals ik hiervoor heb uiteengezet proef ik deze benadering ook in de rechtspraak van de Hoge Raad die ik dan ook van harte onderschrijf. Het gaat niet aan iemand wegens een enkele verkeersfout waarvan de ernst van de gevolgen in overwegende mate buiten zijn macht liggen, te bestempelen tot iemand die de dood van een ander in zo vergaande mate op zijn geweten heeft dat hij als pleger van een misdrijf wordt veroordeeld.52.

De vraag rijst wanneer het maken van een verkeersfout met dood of zwaar lichamelijk letsel als gevolg wel tot schuld in de zin van art. 6 WVW 1994 kan leiden. Naar mijn mening dient het te gaan om een verkeersfout gemaakt onder - kort gezegd - verzwarende omstandigheden.53. Dan valt in de eerste plaats te denken aan omstandigheden waardoor de bestuurder zijn vermogen om op behoorlijke wijze aan het verkeer deel te nemen door eigen toedoen vermindert, bijvoorbeeld door alcoholgebruik of gebruik van medicijnen die de rijvaardigheid beïnvloeden. Daarnaast aan binnen de machtssfeer van de bestuurder liggende, voor hem kenbare omstandigheden die het naleven van verkeersregels bemoeilijken en waarvan van hem kan worden gevergd dat hij deze vermijdt. Het gaat dan om rijden met beslagen ruiten, met ondeugdelijke verlichting en dergelijke, kortom om gebrek aan voorzorg. Maar ook om zodanig rijgedrag dat het maken van fouten in de hand wordt gewerkt, zoals zonder stoppen een voorrangsweg oprijden, aanzienlijk sneller rijden dan ter plaatse is toegestaan of het rijgedrag niet afstemmen op weersomstandigheden of op de staat van het wegdek.

Ik keer nu terug tot de onderhavige zaak. Blijkens de gebezigde bewijsmiddelen heeft verdachte komend bij een zeer flauwe bocht naar links, naar links gestuurd, maar vervolgens niet meer naar rechts zodat zij op het weggedeelte voor het tegemoetkomende verkeer is terechtgekomen, waar zij frontaal met een tegemoetkomende personenauto in botsing is gekomen. Verdachte reed met een snelheid van 75 à 80 km/u, een snelheid die kennelijk de ter plaatse toegelaten maximumsnelheid niet te boven ging, terwijl de bewijsmiddelen ook geen aanwijzingen bevatten dat deze snelheid gezien het verloop van de weg te hoog was. Naar verdachtes door het Hof voor het bewijs gebezigde verklaring inhoudt, heeft zij met de bocht mee naar links gestuurd, heeft zij kennelijk "een soort blackout" gehad en niet meer naar rechts gestuurd waarna zij op de voor het tegemoetkomend verkeer bestemde weghelft is gekomen en daar de motorkap van een tegemoetkomende auto zag opdoemen op het moment dat een aanrijding niet meer was te voorkomen. Verdachte had naar eigen zeggen geen reden terecht te komen op de voor het tegemoetkomend verkeer bestemde weghelft.

Het Hof heeft op grond hiervan ten laste van verdachte bewezenverklaard dat:

De bewezenverklaring zoekt de gedraging waarin de bewezenverklaarde onoplettendheid en onachtzaamheid is gelegen in het in een bocht naar links op zodanige wijze naar links sturen dat verdachte op de weghelft voor het tegemoetkomend verkeer terecht kwam en dientengevolge op een op die weghelft tegemoetkomend motorrijtuig is gebotst, met andere woorden in het op de linker weghelft komen terwijl dat nu juist niet kan. Daarin ligt handelen in strijd met art. 3 lid 1 RVV1990 besloten. Voorts valt uit de bewijsmiddelen op te maken dat aan verdachtes aandacht is ontsnapt dat zij in de bocht naar links op de linker weghelft kwam. Daaruit valt de bewezenverklaarde onoplettendheid en onachtzaamheid zonder meer af te leiden. Zij heeft immers niet opgemerkt wat haar niet had mogen ontgaan. Niettemin doet de inhoud van de bewijsmiddelen de vraag rijzen of van een vermijdbare onoplettendheid of onachtzaamheid sprake was. Verdachte spreekt immers van een soort black-out. Nu het Hof dit element van verdachtes verklaring voor het bewijs heeft gebruikt moet dit kennelijk in die zin worden opgevat dat het Hof daarin een bevestiging van verdachtes onoplettendheid of onachtzaamheid heeft gezien.

Toch blijft het de vraag oproepen of het gebruik van verdachtes verklaring waarin wordt gesproken van een black-out, niet strijdig is met de in de bewezenverklaarde onoplettendheid en onachtzaamheid besloten liggende vermijdbaarheid van die onachtzaamheid of onoplettendheid. Onder black-out wordt immers niet alleen een gebrek aan concentratie verstaan, maar ook een kortstondig verlies van bewustzijn of geheugen.54. Er is alle kans dat verdachte het begrip "black-out" in de laatste betekenissen heeft gebruikt. Het maakt immers deel uit van een verklaring die kennelijk strekt tot verontschuldiging. Zie ook HR 25 februari 1986, NJ 1986, 615 waarin de Hoge Raad in een beroep op een soort black-out door een spookrijder, die werd vervolgd ter zake van art. 25 WVW oud, een uitdrukkelijk voorgedragen verweer zag waarop de rechter gemotiveerd had moeten beslissen.55. Daarbij moet bedacht worden dat enige welwillende uitleg van verdachtes verklaring op zijn plaats is nu zij niet werd bijgestaan door een raadsman. Voorts is van belang dat de toedracht van het ongeval zoals het Hof deze heeft bewezenverklaard heel wel in verdachtes verklaring, opgevat in verontschuldigende zin, kan passen. Het opvallende is immers dat zij wel weet dat zij met de flauwe bocht mee naar links heeft gestuurd en dat zij er toen dus kennelijk nog "bij" was doch dat zij dit zo heeft gedaan dat zij zonder dat zij dit heeft gemerkt op de linker weghelft is uitgekomen en dan vervolgens wel een auto op zich ziet afkomen. Veeleer viel immers te verwachten dat zij die bocht te laat had opgemerkt en een te forse ruk aan het stuur naar links had gegeven waarop zij op de linker weghelft terecht kwam (de getuigeverklaringen geven voor die gang van zaken enig houvast) of rechts van de weg in de berm was geraakt en ter correctie een eveneens te forse ruk aan het stuur naar links had gegeven. Ten slotte verdient nog de aandacht dat het Hof niet voor het bewijs heeft gebezigd dat verdachte, zoals zij - naar zij ter terechtzitting van het Hof bevestigde - bij de politie heeft gezegd, vermoeid was van een golfwedstrijd van ongeveer drie uur die zij de middag van het ongeval had gespeeld. Zou het Hof verdachtes black-out als een haar toe te rekenen gebrek aan concentratie hebben gezien, dan is niet duidelijk waarom het deze vermoeidheid niet voor het bewijs heeft gebruikt. Kortom, enige bewijsoverweging waarin uiteengezet wordt hoe het Hof een en ander heeft gezien wordt hier node gemist en leidt er toe dat de bewijsvoering van het Hof niet zonder meer begrijpelijk is.

Voorts roept de inhoud van de door het Hof gebezigde bewijsmiddelen de vraag op waarin het Hof het aanmerkelijke van de in de vorm van onoplettendheid en onachtzaamheid bewezenverklaarde schuld heeft gezien. Het enkel in een moment van onoplettendheid op de linker weghelft komen is daartoe niet voldoende. De mate waarin en de wijze waarop verdachte op de linker weghelft heeft gereden zouden voor het aanmerkelijke van verdachtes schuld houvast kunnen bieden. Daaromtrent blijkt uit de bewijsmiddelen echter niets. Zo houden deze niets in over de breedte van de weg, hoe ver verdachte op de andere weghelft is gekomen (enkele centimeters, een halve meter of meer?) en over welke afstand zij over de linker weghelft heeft gereden.56. De voor het bewijs gebezigde verklaring van [getuige] dat verdachtes auto de voor hem rijdende auto frontaal raakte alsmede verdachtes verklaring dat zij plotseling een motorkap van een auto recht voor zich zag opdoemen geven daarvoor mijns inziens onvoldoende specifieke aanwijzingen, zeker niet nu het Hof niet heeft uitgewerkt hoe het dit heeft gezien. Daarom valt niet uit te sluiten dat het Hof het aanmerkelijke van de schuld heeft gezien in de ernst van de gevolgen van de door verdachte gepleegde overtreding.57. Zoals ik hiervoor onder nr. 22 heb uiteengezet is dat in mijn ogen niet juist.

De gedachte dat het in een zaak als de onderhavige toch moeilijk anders kan zijn dan dat er een situatietekening van de plaats van het ongeval zou zijn heeft mij er toe gebracht over de papieren muur te kijken. Een situatietekening heb ik niet aangetroffen, wel een viertal foto's, gemaakt kort na het ongeval. Deze foto's laten zien dat de botsing heeft plaatsgevonden op de voor verdachtes uiterste linker weghelft, in afwijking van verdachtes verklaring vèr van enige bocht, en geven mij daardoor een heel ander beeld van de toedracht van het ongeval dan ik uit de bewijsmiddelen had opgemaakt. Maar dit ter zijde.

Het voorgaande brengt mij tot de slotsom dat de bewezenverklaring onvoldoende met redenen is en dat het middel dus slaagt. Mocht de Hoge Raad mijn opvatting niet delen dan meen ik dat de zaak niettemin niet voor afdoening op de voet van art. 81 RO in aanmerking komt. Zoals ik hiervoor heb uiteengezet bestaat in de praktijk grote onzekerheid over de invulling van de voor art. 6 WVW 1994 vereiste merkelijke schuld. Eenheid in afdoening van art 6 WVW 1994-zaken, rechtseenheid dus, zou daarom in mijn ogen zijn gediend met een gemotiveerde uitspraak van de Hoge Raad.

Het tweede middel bevat de klacht dat het Hof de verwerping van het beroep op het ontbreken van alle schuld niet heeft gemotiveerd.

Verdachte heeft ter terechtzitting niet met zoveel woorden een beroep gedaan op afwezigheid van alle schuld. Wel heeft zij aangevoerd dat zij een black-out heeft gehad van drie seconden.

De verwerping van een beroep op afwezigheid van alle schuld bij een culpoos delict behoeft geen afzonderlijke en gemotiveerde verwerping. Een dergelijk verweer houdt immers een bestrijding in van de tenlastegelegde culpa.58. Strikt genomen faalt het middel.

Welwillende lezing van het middel brengt mee, dat het ook zo kan worden verstaan dat verdachtes beroep op een black-out een bestrijding inhoudt van de tenlastegelegde culpa, in het bijzonder van de daarin opgesloten vermijdbaarheid. Dan dient het zo te zijn dat de bewijsmiddelen de in het verweer genoemde mogelijkheid uitsluiten, omdat anders een met de bewezenverklaring onverenigbare mogelijkheid open blijft dat verdachtes onoplettendheid niet vermijdbaar was.59. Zoals ik hiervoor onder nr. 33 heb aangegeven voorzien de bewijsmiddelen hierin niet omdat deze enerzijds inhouden dat verdachte een soort black-out heeft gehad doch anderzijds niet duidelijk maken hoe deze black-out kan bijdragen aan het bewijs en evenmin waarom deze met de bewezenverklaring niet onverenigbaar is.

Het middel slaagt.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en verwijzing naar een aangrenzend Hof teneinde op het bestaande hoger beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.