Geen ambtshalve toepassing van verjaring/afstand van verjaring

Art. 3:322 BW bepaalt met zoveel woorden dat de rechter niet ambtshalve het middel van verjaring mag toepassen. Hij mag dit ook niet doen, wanneer uit de ten processe vaststaande feiten blijkt dat de voor verjaring geldende vereisten aanwezig zijn. Volgens de wetsgeschiedenis houdt dit verband met het karakter van de bevrijdende verjaring als een instelling waardoor wel de rechtsvordering teniet gaat, maar desalniettemin een natuurlijke verbintenis overblijft. Er wordt wel gesproken van een wilsrecht van de schuldenaar: de rechter dient het aan de schuldenaar over te laten of deze zich op verjaring wil beroepen.1

Het verbod om ambtshalve een verweer toe te passen, dus zonder dat een partij dat verweer voert, vloeit ook al voort uit art. 24 Rv.2 Het is op grond van die bepaling – en het daarin vervatte verbod aan de rechter om de feitelijke grondslag van een vordering, verzoek of verweer aan te vullen – aan partijen om zich op (de rechtsgevolgen van) een verweer te beroepen en daartoe de feitelijke grondslag te stellen. Dat is voor het verjaringsverweer nog eens uitdrukkelijk in art. 3:322 lid 1 BW bepaald. De schuldenaar zal dus uitdrukkelijk een beroep op verjaring moeten doen. Overeenkomstig de hoofdregel van art. 150 Rv rust de stelplicht (en de bewijslast) ten aanzien van de rechtsfeiten die vereist zijn om te kunnen concluderen dat sprake is van verjaring op de schuldenaar.3

Dit neemt niet weg dat de rechter gehouden blijft om op grond van art. 25 Rv ambtshalve de rechtsgronden aan te vullen. Als de door de gedaagde partij aangevoerde rechtsfeiten en het gewenste rechtsgevolg het honoreren van een verweer kunnen rechtvaardigen op een door de rechter bij te brengen rechtsgrond, is de rechter in beginsel gehouden om die rechtsgrond ambtshalve aan te vullen. Voor ambtshalve aanvulling van rechtsgronden is noodzakelijk dat een partij aan haar vordering of verweer zodanige feitelijke stellingen ten grondslag legt dat deze de toewijzing van het beoogde rechtsgevolg kunnen rechtvaardigen op de door de rechter bij te brengen rechtsgrond, maar ook dat voor zowel de rechter als de wederpartij voldoende duidelijk is dat de desbetreffende feitelijke stellingen mede in dat (juridische) verband ten grondslag worden gelegd aan de vordering of het verweer.4 In de woorden van de Hoge Raad: het staat de rechter niet vrij zijn beslissing te baseren op rechtsgronden die weliswaar zouden kunnen worden afgeleid uit in het geding gebleken feiten en omstandigheden, maar die door de desbetreffende partij niet aan haar vordering of verweer zijn ten grondslag gelegd.5 Of voldoende duidelijk is dat bepaalde feiten en omstandigheden aan een vordering of verweer ten grondslag zijn gelegd, betreft een kwestie van uitleg van de gedingstukken.

Dit geldt bij verjaring in beginsel niet anders dan bij welk ander verweer dan ook. Als uit de door gedaagde gestelde feiten blijkt dat de voor verjaring gestelde vereisten aanwezig zijn én voor zowel de rechter als de wederpartij voldoende duidelijk is dat de desbetreffende feitelijke stellingen mede in het verband van een beroep op verjaring ten grondslag zijn gelegd aan een daartoe strekkend verweer, dan heeft de rechter in beginsel ambtshalve de rechtsgronden aan te vullen en dus de taak om ambtshalve de juiste rechtsregel (verjaring) op de desbetreffende rechtsfeiten toe te passen. Hierbij past nog wel een nuancering. In het arrest Buyck/van den Ameele heeft de Hoge Raad het volgende overwogen:6

Met andere woorden: het is volgens de Hoge Raad, anders dan in zijn algemeenheid uit art. 25 Rv voortvloeit, bij een beroep op een verjaringsverweer niet voldoende als uit de door de schuldenaar gestelde feiten blijkt dat de voor verjaring gestelde vereisten aanwezig zijn én voor zowel de rechter als de wederpartij voldoende duidelijk is dat de desbetreffende feitelijke stellingen mede in het verband van een beroep op verjaring ten grondslag zijn gelegd. De schuldenaar moet nog iets explicieter zijn en in beginsel de verjaringsregel waarop hij een beroep doet ook uitdrukkelijk noemen. Op dit uitgangspunt zijn wel weer uitzonderingen denkbaar. Een algemeen beroep op verjaring, zonder daarbij een bepaald wetsartikel te noemen of anderszins aan te duiden welke verjaring de betrokken partij op het oog heeft, kan volgens de Hoge Raad toch voldoende zijn wanneer in de gegeven omstandigheden ook zonder nadere uitleg duidelijk is welke verjaring voor toepassing in aanmerking komt.

Van het recht om een beroep te doen op verjaring kan afstand worden gedaan. Dat kan pas nadat de verjaringstermijn is verstreken. De afstand van recht vindt plaats doordat de schuldenaar een daartoe strekkende verklaring aflegt, die de schuldeiser heeft bereikt. De verklaring is vormvrij en kan uitdrukkelijk of stilzwijgend geschieden (art. 3:37 lid 1 BW).

De schuldeiser die zich erop beroept dat de schuldenaar afstand van verjaring heeft gedaan, zal dat doorgaans doen bij wege van (bevrijdend) verweer tegen het door de schuldenaar gevoerde verjaringsverweer. Overeenkomstig de hoofdregel van art. 150 Rv zal de schuldeiser moeten stellen en bij voldoende betwisting moeten bewijzen dat de schuldenaar een daartoe strekkende verklaring heeft gedaan.

In de omstandigheid dat de schuldeiser stelt dat de schuldenaar afstand van verjaring heeft gedaan ligt reeds besloten dat de daartoe gestelde verklaring de schuldeiser heeft bereikt. Dat zal in zijn algemeenheid geen verder bewijs behoeven. Dat kan anders zijn als de schuldenaar stelt dat hij de verklaring heeft ingetrokken voordat die verklaring de schuldeiser had bereikt. In dat geval rusten op de schuldenaar de stelplicht en de bewijslast dat de intrekking de schuldeiser eerder dan (of gelijktijdig met) de ingetrokken afstand van verjaring heeft bereikt.7

Ook voor afstand van verjaring geldt (zoals bij andere vormen van afstand van recht) als uitgangspunt dat vereist is dat een rechthebbende de bevoegdheid kent waarvan hij afstand doet.8 De rechthebbende moet immers de wil hebben om van het recht afstand te doen en daartoe is kennis van dat recht een eerste vereiste; afstand van recht impliceert kennis van het recht.

Pleitbaar is dat als de schuldenaar – voldoende gemotiveerd – aanvoert dat hij zich niet bewust was van het bestaan van de bevoegdheid om een beroep op verjaring te doen op het moment dat hij de verklaring die als een afstand van verjaring wordt opgevoerd aflegde, dit moet worden aangemerkt als een betwisting van de door de schuldeiser gestelde afstand van verjaring. De stelplicht en bewijslast dat niettemin sprake is van afstand van verjaring, en van een daarop gerichte wil, blijven dan op de schuldeiser rusten. Het is immers de schuldeiser die zich beroept op de rechtsgevolgen van de door hem gestelde rechtshandeling, en voor het bestaan van die rechtshandeling zijn ingevolge art. 3:33 BW zowel wil als verklaring een noodzakelijk vereiste.9 Zonder daartoe strekkende wil komt in beginsel geen rechtshandeling tot stand.10 Als die voorwaarde niet is vervuld, is dus geen sprake van afstand van verjaring. Vanuit die optiek rusten de stelplicht en de bewijslast van de wil tot het doen van afstand van recht en de daartoe vereiste wetenschap van de bevoegdheid om van het recht afstand te doen ingevolge de hoofdregel van art. 150 Rv op de schuldeiser die stelt dat de schuldenaar afstand van het verjaringsrecht heeft gedaan. Daarbij rust op de schuldeiser die zich op de verklaring waarbij afstand van het verjaringsrecht zou zijn gedaan beroept een, wat ik noem, sluimerende stelplicht ten aanzien van het bestaan van een met die verklaring overeenstemmende wil. Zolang de schuldenaar er geen punt van maakt, zal de rechter een met de verklaring overeenstemmende wil in de stellingen inlezen, ook al heeft de schuldeiser niet uitdrukkelijk gesteld dat daarvan sprake is. Maar als de schuldenaar aanvoert dat de wil ontbrak (en dus betwist dat sprake is van een rechtshandeling strekkende tot het doen van afstand van recht), wordt de stelplicht ‘gewekt’ en zal de schuldeiser in beginsel alsnog de feiten en omstandigheden moeten stellen en zo nodig bewijzen waaruit volgt dat die wil wel aanwezig was. Gelet op de omstandigheid dat de feiten die in dat geval gesteld en bewezen moeten worden zich toch veeleer in het domein van de schuldenaar zullen bevinden, mogen aan deze stelplicht geen hoge eisen worden gesteld. Die omstandigheid zou zelfs mede een argument kunnen zijn om een bewijsvermoeden te hanteren dat wil en verklaring met elkaar overeenstemden. Tegen dat bewijsvermoeden mag de schuldenaar dan tegenbewijs leveren, door feiten en omstandigheden aannemelijk te maken waaruit volgt dat de verklaring niet op een daarmee overeenstemmende wil berustte.11

Doorgaans wordt evenwel aangenomen dat als de rechthebbende zich op het ontbreken van wil (of de kenbaarheid daarvan) beroept, hij dit in beginsel zal moeten bewijzen.12 Aan die gedachte ligt kennelijk de visie ten grondslag dat het betoog van de schuldenaar dat sprake is van het ontbreken van een met de verklaring overeenstemmende wil moet worden aangemerkt als een beroep op een nietigheid of vernietigingsgrond (vergelijk art. 3:34 BW voor het geval van een discrepantie tussen wil en verklaring als gevolg van een geestelijke stoornis).13 Een dergelijk beroep betreft dan een bevrijdend of zelfstandig verweer.14 Daarvan uitgaande brengt de hoofdregel van art. 150 Rv met zich dat de schuldenaar die op deze nietigheid of vernietigingsgrond een beroep doet de daartoe noodzakelijke feiten moet stellen en bij voldoende betwisting bewijzen. De schuldenaar zal dan dus moeten stellen en bewijzen dat van een met de verklaring overeenstemmende wil geen sprake was. Deze wijze van verdeling van stelplicht en bewijslast kan ook worden verdedigd vanuit de gedachte dat het normaaltypisch is dat een afgelegde verklaring overeenstemt met een daartoe strekkende wil en dat de schuldenaar die zich beroept op een afwijkende situatie daarvan dan ook de stelplicht en bewijslast draagt.15

Overigens zal de vraag of de rechthebbende de bevoegdheid kende waarvan hij afstand zou hebben gedaan en of zijn wil overeenstemde met die verklaring, zich veelal oplossen in de vraag of de schuldeiser – ongeacht de wil van de schuldenaar – mocht vertrouwen dat de verklaring strekte tot het doen van afstand van verjaring. Ook indien komt vast te staan dat de verklaring strekkende tot afstand van verjaring niet op een daarop gerichte wil van de schuldenaar berust, kan op grond van art. 3:35 BW het ontbreken van een zodanige wil immers niet worden tegengeworpen aan de schuldeiser die een verklaring of gedraging van de schuldenaar, overeenkomstig de zin die hij daaraan onder de gegeven omstandigheden redelijkerwijze mocht toekennen, als een verklaring, strekkende tot afstand van verjaring, heeft opgevat. In dat geval is niet vereist dat de schuldenaar zijn bevoegdheid om verjaring in te roepen, daadwerkelijk heeft gekend. Wel is in dat geval vereist dat de schuldeiser heeft begrepen en onder de gegeven omstandigheden ook redelijkerwijze heeft mogen begrijpen dat de schuldenaar zich die bevoegdheid bewust was. Van de feiten en omstandigheden die tot die conclusie kunnen leiden, draagt de schuldeiser de stelplicht en de bewijslast.16 Praktisch gesproken zal het daarom in het hier bedoelde geval zelden of nooit komen tot het leveren van bewijs door de schuldeiser van de aanwezigheid van een (met zijn verklaring overeenstemmende) wil van de schuldenaar, maar vrijwel steeds tot bewijslevering van feiten en omstandigheden op grond waarvan de schuldeiser heeft mogen begrijpen dat de schuldenaar met zijn verklaring afstand deed van de verjaring.

Nadat afstand van verjaring is gedaan, begint een nieuwe verjaringstermijn te lopen.17 Ten aanzien van de lengte daarvan is art. 3:319 lid 2 BW van overeenkomstige toepassing (MvA I, Parl. Gesch. InvW 3, p. 1415): de nieuwe verjaringstermijn is gelijk aan de oorspronkelijke maar niet langer dan vijf jaren.18 Het ligt voor de hand dat ook hier, gelijk aan het in art. 3:319 BW bedoelde geval,19 de rechter ambtshalve in aanmerking moet nemen dat na de afstand van verjaring een nieuwe verjaringstermijn is gaan lopen.20 Het is aan de schuldeiser om te stellen en zo nodig te bewijzen dat vervolgens ook ten aanzien van de nieuwe verjaringstermijn (na het verstrijken daarvan) afstand van verjaring is gedaan.