HR, 17-12-2010, nr. 09/01542

In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan1.:

In de onderhavige procedure vordert [eiser] — in essentie en op hoofdlijnen samengevat — dat [verweerder] het hekwerk terugplaatst op zijn oude plek, dus circa drie meter richting zijn eigen perceel [a-straat 2], alsmede een verklaring voor recht dat hij, [eiser], eigenaar is van de bewuste strook grond van circa drie meter waarover [verweerder] het hek heeft geplaatst.

[eiser] heeft daartoe in eerste aanleg gesteld: primair dat het hek, zoals dat er oorspronkelijk stond, precies op de erfscheiding was geplaatst, zodat [verweerder] zonder recht of titel bezit genomen heeft van de strook grond, subsidiair dat hij, [eiser], de eigendom van de strook grond heeft verkregen door verkrijgende verjaring ex art. 3:306 jo. 3:105 BW, en meer subsidiair dat hij eigendom van de strook heeft verkregen op grond van verkrijgende verjaring ex art. 3:99 BW. In reconventie heeft [verweerder] op grond van art. 5:49 BW de helft van de door hem voor het nieuwe hek gemaakte kosten gevorderd van [eiser].

Bij vonnis van 12 oktober 2005 heeft de rechtbank Groningen in conventie de juistheid van het primair gestelde in het midden gelaten. De subsidiaire grondslag heeft zij gehonoreerd, op grond waarvan zij het door [eiser] gevorderde heeft toegewezen. De reconventionele vordering is door de rechtbank afgewezen.

[Verweerder] is van dit vonnis in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof Leeuwarden.

Bij (eerste) tussenarrest van 18 april 2007 heeft het hof ter beoordeling van de primaire grondslag van de vordering van [eiser] een kadastrale uitmeting van de erfscheiding tussen de percelen gelast. Deze heeft plaatsgevonden op 29 juni 2007.

Bij (tweede) tussenarrest van 19 december 2007 heeft het hof geoordeeld dat de primaire grondslag van de vordering van [eiser] geen stand houdt, omdat uit de kadastrale uitmeting is gebleken dat de erfafscheiding tussen de percelen zich bevindt op de plek waarnaar [verweerder] het hek verplaatst had, dus circa drie meter richting [a-straat 1]. Ook de meer subsidiaire grondslag (de verkrijgende verjaring ex art. 3:99 BW) is door het hof verworpen, op grond dat [betrokkene 3] naar het oordeel van het hof bij aanvang van haar — veronderstellenderwijs aangenomen — bezit in 1978 (toen het hek voorbij de kadastrale grens op [a-straat 2] werd geplaatst) niet te goeder trouw was. Deze grondslagen en oordelen zijn in cassatie niet meer aan de orde.

Met betrekking tot de — in cassatie centraal staande — subsidiaire grondslag, het beroep op verkrijging ex art. 3:306 jo. 3:105 BW, heeft het hof in zijn tussenarrest van 19 december 2007 als volgt overwogen:

Het hof heeft vervolgens [eiser] toegelaten tot het leveren van tegenbewijs tegen het voorlopig oordeel van het hof dat [betrokkene 3] op 29 september 1995 (bij gelegenheid van de overdracht van het perceel [a-straat 2] door [betrokkene 1] aan [betrokkene 2]) de aanspraken van de eigenaar van perceel [a-straat 2] op de strook grond heeft erkend.

Bij eindarrest van 6 januari 2009 heeft het hof geoordeeld dat [eiser] niet in het hem opgedragen (tegen)bewijs is geslaagd (rov. 8) en overwogen:

Hieruit heeft het hof afgeleid dat de strook grond steeds eigendom is gebleven van de eigenaar van het perceel [a-straat 2], derhalve thans van [verweerder] (rov. 10).

Het hof heeft het vonnis van de rechtbank vernietigd en, opnieuw rechtdoende, de vorderingen in conventie van [eiser] alsnog afgewezen en de reconventionele vordering van [verweerder] toegewezen.

Tegen het eindarrest van het hof heeft [eiser] tijdig3. beroep in cassatie ingesteld. [Verweerder] heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Ieder van partijen heeft haar standpunten schriftelijk laten toelichten, waarna [eiser] heeft gerepliceerd. [Verweerder] heeft afgezien van dupliek.

In de cassatiedagvaarding zijn vijf middelen te onderscheiden. Middel I, dat is gericht tegen rov. 9 van het eindarrest, bevat de kernklacht dat het hof ten onrechte art. 3:319 BW buiten toepassing heeft gelaten. De middelen II tot en met V, die zijn gericht tegen rov. 10 t/m 14 van het eindarrest, bouwen hierop voort en bevatten geen zelfstandige klachten.

Bij de beoordeling van de middelen staat voorop dat [eiser] zich beroept op (eigendoms)verkrijging op de voet van art. 3:105 lid 1BW.4. Deze bepaling maakt deel uit van Boek 3 van het BW, Titel 4 (‘Verkrijging en verlies van goederen’), in het bijzonder Afdeling 3 (‘Verkrijging en verlies door verjaring’), en luidt:

Bij deze wijze van verkrijging, die doorgaans wordt aangeduid als ‘verkrijgende verjaring’, vindt de verkrijging door de bezitter derhalve plaats in directe aansluiting op de extinctieve verjaring van de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit. Op deze wijze wordt de anomalie voorkomen dat enerzijds de werkelijk rechthebbende zijn recht niet meer kan effectueren, terwijl anderzijds de bezitter voor zijn bescherming is aangewezen op bezitsacties. De bepaling berust op het beginsel dat na een zeker tijdsverloop het recht zich bij de feiten dient aan te sluiten en strekt ter bevordering van de rechtszekerheid.5. De verkrijging vindt plaats ten gunste van degene die het goed blijkt te bezitten op het tijdstip waarop de extinctieve verjaring van de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit wordt voltooid, ongeacht diens goede of kwade trouw, ongeacht de duur van zijn bezit en ongeacht de vraag of zijn bezit al dan niet onafgebroken is geweest.

De in art. 3:105 BW gelegde koppeling met de extinctieve verjaring van de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit voert naar Titel 11 van Boek 3 BW (‘Rechtsvorderingen’), in het bijzonder art. 3:306 BW. Op grond van deze bepaling geldt voor de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit een verjaringstermijn van twintig jaren. Deze begint met de aanvang van de dag, volgende op die waarop een niet-rechthebbende bezitter is geworden of de onmiddellijke opheffing gevorderd kon worden van de toestand waarvan diens bezit de voorzetting vormt (art. 3:314 lid 2 BW).

Op de voltooiing van de extinctieve verjaring zijn de in Titel 11 vervatte stuitingsregels van toepassing (art. 3:316–318 BW), waaronder de regel dat de verjaring van de rechtsvordering wordt gestuit door erkenning (art. 3:318 BW). De stuiting breekt een lopende verjaring af, maar heeft, in de woorden van Hartkamp, natuurlijk niet tot gevolg dat de rechtsvordering daarna onverjaarbaar wordt.6. Na de stuiting begint een nieuwe termijn te lopen. Zulks is bepaald in art. 3:319 BW, voor zover hier van belang luidende:

De wetgever heeft de nieuwe verjaringstermijn uit een oogpunt van rechtszekerheid gemaximeerd tot vijf jaar, met dien verstande dat de verjaring niet kan intreden op een eerder tijdstip dan waarop de oorspronkelijke — bijvoorbeeld twintigjarige — termijn zonder stuiting zou zijn verstreken.7.

In cassatie wordt niet opgekomen tegen 's hofs oordeel in rov. 9 dat de (veronderstelde) verjaring van de vordering tot revindicatie op 29 september 1995 als gevolg van erkenning is gestuit. Middel I is gericht tegen de in rov. 9 vervatte gevolgtrekking dat de stuiting meebrengt dat geen sprake is van verkrijgende verjaring ex art. 3:105 BW. Het klaagt in de kern dat het hof ten onrechte art. 3:319 BW niet heeft toegepast. Daartoe wordt aangevoerd dat

Het hof had met toepassing van art. 3:319 BW tot het oordeel moeten komen dat — na de stuiting op 29 september 1995 — vanaf 30 september 1995 een nieuwe verjaringstermijn is gaan lopen, welke op 30 september 2000 is geëindigd, zodat de [eiser] de strook grond reeds had verkregen voordat [verweerder] in 2003 het hek verzette, aldus, samengevat, het middel.

Ter adstructie van de stelling dat [eiser] een uitdrukkelijk beroep heeft gedaan op het bepaalde in art. 3:319 BW verwijst het middel naar de memorie na enquête zijdens [eiser] onder 11, alwaar het volgende is aangevoerd:

[Verweerder] heeft in zijn memorie na enquête niet op deze stelling gereageerd.

Naar mijn mening is, anders dan [verweerder] doet betogen8., het (duidelijke) beroep van [eiser] op art. 3:319 BW niet tardief. Daarbij speelt mede een rol dat dit beroep fungeert als een verweer tegen een verweer. Immers, bij memorie van grieven heeft [verweerder], bij wijze van verweer tegen het (door de rechtbank gehonoreerde) beroep van [eiser] op het verstreken zijn van de in 1978 aangevangen twintigjarige verjaringstermijn, aangevoerd dat de verkrijging waarop [eiser] zich beroept als gevolg van erkenning op 29 september 1995 is gestuit (grief 2, MvG onder 13–18). Bij memorie van antwoord heeft [eiser] de gestelde erkenning betwist (MvA onder 19–21), waarin het hof aanleiding heeft gevonden voor een (tegen)bewijsopdracht. Na de getuigenverhoren heeft [eiser] in zijn memorie na enquête, voor het geval het hof mocht oordelen dat de erkenning — en dus de stuiting — bewezen is, op zijn beurt het verweer gevoerd dat nadien een nieuwe termijn is aangevangen en verstreken. De enkele omstandigheid dat deze stelling ook reeds bij wijze van subsidiair verweer had kunnen worden aangevoerd bij memorie van antwoord — als gevolg waarvan bewijslevering mogelijk niet zinvol zou zijn gebleken9. — brengt mijns inziens niet mee dat het hof, toetsend aan de eisen van een goede procesorde, gehouden was dit verweer buiten beschouwing te laten. [Verweerder] had in zijn memorie na enquête op deze stelling kunnen reageren. Indien het hof niettemin van oordeel is geweest dat de eisen van een goede procesorde zich tegen het in de beslissing betrekken van dit verweer verzetten, had dit uit zijn uitspraak moeten blijken.10. In zoverre is het middel naar mijn mening gegrond.

Indien over het vorenstaande anders zou moeten worden geoordeeld, dient zich de met het middel opgeworpen vraag (ii) aan of het hof gehouden was ambtshalve toepassing te geven aan art. 3:319 BW.

De in art. 3:105 BW voorgeschreven terugkoppeling naar de regeling der extinctieve verjaring van rechtsvorderingen in Titel 11 van Boek 3 zou op het eerste gezicht de indruk kunnen doen postvatten dat ambtshalve toepassing van art. 3:319 BW niet tot de mogelijkheden behoort. Op grond van art. 3:322 lid 1 BW mag de rechter niet ambtshalve het middel van verjaring toepassen, ook niet indien uit de ten processe vaststaande feiten blijkt dat de voor verjaring gestelde vereisten aanwezig zijn. Daaruit volgt dat de extinctieve verjaring niet van rechtswege werkt, maar dat de geadresseerde van de rechtsvordering er een beroep op moet doen.11.

In het kader van de regeling van de verkrijgende verjaring op de voet van art. 3:105 BW heeft de wetgever echter uitdrukkelijk niet in een pendant van art. 3:322 BW willen voorzien.12. Volgens de wetgever volgt uit de redactie van art. 3:105 BW dat de verkrijging plaatsvindt, onverschillig of op de extinctieve verjaring van de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit een beroep is gedaan.13. De verkrijging vindt derhalve van rechtswege plaats. De regels van verkrijgende verjaring zijn kennelijk van openbare orde en moeten door de rechter ambtshalve worden toegepast. Wanneer feiten vaststaan waaruit blijkt dat een goed door verjaring is verkregen, is de rechter gehouden van verkrijging uit te gaan.14. Waar de verkrijgende verjaring is geënt op extinctieve verjaring, brengt dit mijns inziens mee dat in het kader van de ambtshalve beoordeling van een potentiële verkrijgende verjaring op de voet van art. 3:105 BW de criteria voor extinctieve verjaring eveneens ambtshalve moeten worden toegepast.15.

Voor het onderhavige geval betekent het vorenstaande naar mijn mening dat het hof, de stuiting vaststellende, ambtshalve art. 3:319 BW had moeten toepassen. Ook in zoverre slaagt het middel.

De gegrondbevinding van de klacht in middel I brengt mee dat de voortbouwende middelen II tot en met V geen bespreking behoeven.

Het hof heeft, gelet op de stelling van [verweerder] dat [betrokkene 3] bij aanvang van de oorspronkelijke (vermeende) verjaringstermijn in 1978 niet bezitter maar houder was van de bewuste strook grond16., slechts veronderstellenderwijs aangenomen dat toen sprake is geweest van bezit en derhalve van een vanaf 1978 lopende verjaring van de rechtsvordering strekkende tot beëindiging van het bezit (tweede tussenarrest d.d. 19 december 2007, rov. 6 i.v.m. rov. 5). De vraag naar het bezit van [betrokkene 3] dient derhalve nog te worden beantwoord, zowel voor de periode vanaf 1978 (teneinde te kunnen beoordelen of sprake is geweest van een aangevangen extinctieve verjaring die op 29 september 1995 daadwerkelijk blijkt te zijn gestuit), als — in geval van een positief antwoord — voor de nieuwe verjaringsperiode vanaf 30 september 1995 tot 28 december 1995 (op welke laatste datum naar 's hofs onbestreden vaststelling17. [eiser] bezitter werd). Reeds om deze reden dient de zaak na vernietiging te worden verwezen.

De conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en verwijzing ter verdere afdoening.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

A-G