Hof 's-Gravenhage, 07-07-2011, nr. 22-002613-09

De verdachte is op [geboortedag] 1968 geboren in [geboorteplaats] (Rwanda) als zoon van E.M. en R.M. Op zeer jonge leeftijd is hij verhuisd naar Mugonero in de préfecture Kibuye in het westen van Rwanda. Hij heeft één broer (O.R.) en acht zussen [namen zussen]. Zijn vader was oorspronkelijk bourgmestre van Gisovu, maar na een auto-ongeluk waarbij hij gehandicapt is geraakt, is hij een (handels)onderneming in Mugonero gestart. Het gezin is Hutu.47.

De verdachte heeft de basisschool deels doorlopen op het Adventistencomplex van Mugonero en is daarna naar een internaat in Kigali gegaan voor zijn middelbare schoolopleiding. Na de middelbare school heeft hij drie jaar bouwkunde gestudeerd in Bari (Italië).

De verdachte is eind 1992 teruggekeerd naar Rwanda. Hij ging werken in de onderneming van zijn vader en verbleef daarvoor afwisselend in Mugonero en Kigali. De onderneming van E.M. in Mugonero was gelegen in de commune Rwamatamu, prefecture Kibuye, secteur Mahembe. Het marktplein — ‘centre commerciale’ — waar de winkel was gelegen werd ook Mugonero genoemd. De onderneming omvatte onder meer een winkel in het centrum van Mugonero, een koffie-exportonderneming in Kigali en koffie- en bananenplantages in de omgeving van Mugonero. In de winkel werden onder andere levensmiddelen, huisraad en bouwproducten verkocht. De verdachte bediende de klanten in de winkel in Mugonero, kocht de winkelvoorraad in en inspecteerde, samen met zijn vader, de diverse plantages in de omgeving.

De familie M. was welvarend.

Medio juli 1994 is de verdachte via Zaïre gevlucht naar Kenia. Zijn broer en een aantal zussen zijn in die periode ook naar het buitenland gevlucht. Op 20 september 1996 werd O.R in Nairobi (Kenia), in aanwezigheid van de verdachte, aangehouden op verdenking van betrokkenheid bij de genocide.

O.R werd op 21 mei 1999 door door het ICTR veroordeeld tot 25 jaar gevangenisstraf wegens genocide, welk vonnis in hoger beroep is bevestigd.48. Hij zit momenteel zijn straf uit in Mali. Eén van de zussen van de verdachte, een voormalig rechter in Kigali, is door de rechtbank van Gitarama (Rwanda) veroordeeld tot de doodstraf wegens misdrijven gepleegd tijdens de genocide. Deze straf is later omgezet in een levenslange gevangenisstraf. De ouders van de verdachte hebben in de gevangenis gezeten op beschuldiging van betrokkenheid bij de genocide. Zij zijn beiden vrijgelaten. Na zijn vrijlating is zijn vader overleden; de moeder van de verdachte heeft Rwanda verlaten.

Het hof stelt voorop dat degene die strafrechtelijk wordt vervolgd, door de vervolgende en rechtsprekende instanties voor onschuldig wordt gehouden, totdat — buiten redelijke twijfel — in rechte zijn schuld is komen vast te staan. Met andere woorden: voor het vaststellen van de individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid van de verdachte voor het aan hem tenlastegelegde en de consequenties van die aansprakelijkheid, zal wettig en overtuigend dienen komen vast te staan dat de verdachte het aan hem tenlastegelegde heeft gepleegd, dat het aldus bewezenverklaarde strafbaar is en de verdachte deswege strafbaar.

Het hof overweegt voorts dat als wettige bewijsmiddelen alleen worden erkend de in artikel 339 van het Wetboek van Strafvordering genoemde middelen en dat de bewijsminimumregels van de artikelen 341–344a van het Wetboek van Strafvordering van toepassing zijn. Zo mag de bewezenverklaring niet op verklaringen van slechts één getuige berusten. Uitgangspunt van het Nederlandse bewijsstelsel is voorts dat de rechter vrij is in de selectie en waardering van de (wettige) bewijsmiddelen.

De tenlastegelegde gebeurtenissen, indien bewezen, vonden plaats in een — niet westers — land dat in politiek, cultureel en sociaal-economisch opzicht weinig overeenkomsten vertoonde en vertoont met de Nederlandse samenleving en dat bovendien intern verscheurd was door ingrijpende met name politieke en etnische geschillen en (daarmee in dit geval gepaard gaande) gewapende conflicten, hetgeen een bijzondere wissel trekt op het onderzoek, zoals bijvoorbeeld ten aanzien van het opsporen van nog beschikbare getuigen, het geheugen van deze getuigen en het ter beschikking zijn van ander aanvullend bewijsmateriaal.

Ook zal het hof, voor zover mogelijk, dienen na te gaan of de mogelijke onbekendheid van de getuige met tijd-, ruimte- en afstandsbepaling en het (on-)vermogen zich te oriënteren aan de hand van kaarten, foto- en beeldmateriaal, alsmede de wijze waarop de getuige reageert op bepaalde vragen, van invloed kunnen zijn op de betrouwbaarheid van verklaringen.

In dit verband wijst het hof op de vaststelling van het ICTR dat een deel van de Rwandese getuigen niet erg vertrouwd is met plattegronden en landkaarten en dat sommige getuigen het moeilijk vonden datum, tijdsverloop, afstanden en ruimte zo specifiek neer te zetten. Ook het hof is van oordeel dat hiermee rekening moet worden gehouden, en dat er niet zonder meer nadelige conclusies ten aanzien van de betrouwbaarheid van de verklaringen van de getuigen aan moeten worden verbonden:49.

Getuigenverklaringen berusten in hoofdzaak op wat die getuigen zich herinneren. Een belangrijke vraag is daarom hoe betrouwbaar die herinneringen zijn.50. Herinneringen zijn immers nooit geheel accurate reproducties van originele ervaringen: ze zijn onvolledig omdat aandacht, stress, emoties en andere de waarneming beïnvloedende factoren een selectieve invloed hebben op wat wordt waargenomen. Ook het tijdsverloop heeft invloed op de (kwaliteit van de) herinnering. Het hof verwijst in dit verband naar ook door de rechtbank aangehaald onderzoek van Wessel en Wolters. Daarin wordt gesteld blijkt dat de meeste herinneringen van oprechte getuigen betrouwbaar zijn. Het komt echter voor dat herinneringen details bevatten die cruciaal zijn voor een juridische bewijsvoering, maar die onbelangrijk zijn voor de dagelijkse gang van zaken. Die herinneringen behoeven niet per se accuraat te zijn, hoe stellig de getuige ook is. Alleen al om die reden moeten getuigenverklaringen in het algemeen kritisch worden bekeken.51.

Het hof zal ook op deze omstandigheden en hun eventuele invloed op de betrouwbaarheid van een getuigenverklaring hierna nog nader ingaan.

Een ander punt van bijzondere overweging betreft de omstandigheid dat een enkele getuige die een verklaring in onderhavige zaak heeft afgelegd, ten tijde van de tenlastegelegde gebeurtenissen nog minderjarig was. (Rechts)psychologisch onderzoek heeft aangetoond dat het geheugen van kinderen in beginsel accuraat is en dat kinderen betrouwbaar kunnen vertellen over gebeurtenissen die enige jaren daarvoor hebben plaatsgevonden.60.

Er zijn derhalve geen redenen om a priori aan te nemen dat verklaringen van kinderen niet betrouwbaar zijn vanwege hun leeftijd, ook niet als zij spreken over gebeurtenissen die enige jaren eerder hebben plaatsgevonden. Wel dient, naar mate het om jongere leeftijd gaat, daarmee extra behoedzaam te worden omgegaan, gelet op de (on) mogelijkheid gebeurtenissen in hun juiste context in te schatten en de waarneming ervan op te slaan.61.

Ingevolge vaste jurisprudentie van de internationale ad hoc tribunalen alsmede in de literatuur dient voor de vaststelling van de identiteit van de verdachte het volgende toetsingskader te worden gehanteerd: kent de getuige de verdachte (de ooggetuige-herkenning), wat was de afstand tussen de getuige en de verdachte, hoe lang en vaak heeft de getuige de verdachte gezien, was het licht of donker, in hoeverre worden de waarnemingen onderbouwd door ander (getuigen)bewijs, zijn er andere factoren die de waarneming betrouwbaar of minder betrouwbaar maken. Hierbij moet aandacht worden besteed aan vragen als: kon de getuige het handelen, het wapen, de kleding of mededaders beschrijven, op welke afstand, in welk licht en werd de waarneming op de een of andere manier belemmerd (had hij een vrij gezichtsveld?).62. Al deze en andere aspecten hangen samen met de kwaliteit van de identificatie.

De omstandigheden waaronder door de getuige aan hem reeds bekende personen worden herkend, vragen om bijzondere aandacht. Het probleem met herkenningen onder moeilijke omstandigheden is immers dat zij niet met behulp van een gecontroleerde identificatieprocedure getoetst kunnen worden.63. Zoals hiervoor werd overwogen past hierbij de algemene kanttekening dat een deel van de Rwandese getuigen niet erg vertrouwd is met plattegronden, landkaarten en dat sommige getuigen het moeilijk vonden datum, tijdverloop, afstanden en ruimte zo specifiek neer te zetten. Hiermee moet eveneens rekening worden gehouden, zonder dat hieraan zonder meer nadelige conclusies ten aanzien van de betrouwbaarheid van de getuigen moeten worden verbonden.

Het enige dat naderhand kan worden vastgesteld is of de waargenomen persoon (de verdachte) inderdaad goed bekend was bij de getuige. Derhalve dienen de waarnemingsomstandigheden minder vragen op te roepen dan bij onbekende personen, waar men de twijfels altijd kan wegnemen met behulp van een formele identificatietest.

Visuele identificatie is bij uitstek gevoelig voor vergissingen en tal van de eerdergenoemde omstandigheden zijn van invloed op de kwaliteit van de waarneming en dienen daarom erg voorzichtig (‘with extreme caution’) te worden behandeld en enkel in samenhang met de overige hiervoor genoemde en voor de beoordeling van de herkenning van de verdachte relevante vragen.64.

Het hof heeft vastgesteld dat bij geen van de verhoren door de Nationale Recherche van de getuigen die verklaarden tevens slachtoffer te zijn geweest, geestelijke steun en bijstand is verleend door een psycholoog en/of psychiater. Voorts is gebleken dat bij sommige verhoren door de rechter-commissaris in eerste aanleg een traumapsycholoog aanwezig is geweest om bijstand te verlenen aan de getuigen voor zover deze daaraan behoefte hadden en om de rechter-commissaris desgevraagd van advies te dienen.

Blijkens de van de verhoren door de rechter-commissaris opgemaakte processen-verbaal van bevindingen70. zijn nagenoeg alle in hoger beroep gehoorde getuigen die verklaarden tevens slachtoffer van het tenlastegelegde feitencomplex te zijn geweest, voorafgaand en in enkele gevallen tussentijds en na het verhoor door de rechter-commissaris bijgestaan door een psycholoog danwel een psychiater, gelet op mogelijke hertraumatisering van de getuigen. De getuige J.R. stelde geen prijs op een gesprek met de psychiater. Onduidelijk is verder of bij het verhoor door de rechter-commissaris van de getuige L.N. gebruik is gemaakt van de diensten van een psychiater of psycholoog. Dezelfde onduidelijkheid bestaat met betrekking tot de getuigen D.M., J.B. en M.M. Wel hebben deze drie getuigen voorafgaand aan hun verhoor gesproken met een expert van de Victims & Witness Assistance and Protection Unit van de National Prosecution Authority van Rwanda.

Voorts is ook een aantal andere getuigen in de gelegenheid gesteld om tijdens de onderbreking van verhoren te spreken met een expert van deze organisatie.

De rechter-commissaris heeft in verband met de wijze van verhoor van de in hoger beroep toegewezen getuigen gesproken met de Chief Witness & Victims Support Section van de Judicial and Legal Services Division of the Registry van het International Criminal Tribunal for Rwanda71.. Tevens heeft de rechter-commissaris gesprekken gevoerd met diverse personen en organisaties met als doel te kunnen bepalen of en zo ja hoe invulling zou kunnen worden gegeven aan de begeleiding van getuigen in het strafrechtelijk onderzoek teneinde negatieve effecten van een verhoor te ondervangen.

De rechter-commissaris heeft er tijdens het verhoor van de getuigen voor gekozen niet direct aan het begin van elk verhoor mede te delen dat de getuigen in de strafzaak tegen de verdachte worden gehoord en derhalve ook niet direct te vragen of zij ‘diens bloedverwanten of aangehuwden’ zijn.72.

Gebleken is voorts dat een aantal slachtoffer-getuigen tijdens het verhoor bij de rechter-commissaris (hevig) geëmotioneerd is geraakt waardoor er mogelijk sprake was van hertraumatisering van de gebeurtenissen (de getuigen M.M., I.M. en J.K.). Naar 's hofs oordeel is in dit verband illustratief de verklaring van de getuige I.M. die, na een langdurig en intensief verhoor, op vragen van de rechter-commissaris of hij kon uitleggen waarom hij bij eerdere gelegenheid bepaalde namen van daders niet heeft genoemd, als verklaring daarvoor geeft dat hij bij het zien van daders in verwarring is geraakt, dat hij nog in een trauma was en dat namen vergeten niet betekent dat hij de daders niet heeft gezien en dat om goed te kunnen slapen hij zijn best deed om hun namen te vergeten, omdat hij anders iedere nacht moet dromen.73.

De getuigen C.B. (aids, bronchitis en hoofdpijn), M.M. (verwondingen als gevolg van tenlastegelegde gebeurtenissen) en J.K. (zeer ernstig hoge bloeddruk) verkeerden voorts in een slechte gezondheid.

Blijkens de van de getuigenverhoren door de rechter-commissaris opgemaakte processen-verbaal van bevindingen heeft de advocaat-generaal een aantal keren bezwaar gemaakt tegen de wijze van verhoor van de getuige die o.a. gebrek aan relevantie zouden hebben (de getuige D.M.) te offensief en agressief (de getuige I.N) danwel verwarrend, nodeloos belastend en traumatiserend zou zijn (de getuige J.K.). Ook heeft de advocaat-generaal bezwaar gemaakt tegen de lengte van het verhoor (de getuige I.M.), tegen het onderwerp (verkrachting) van het verhoor (de getuige F.M.) en in een geval aangedrongen op het beëindigen van het verhoor wegens de mentale danwel medische situatie van de getuige (de getuige J.K.).

Het hof kan zich, blijkens de van die verhoren opgemaakte processen-verbaal, niet aan de indruk onttrekken dat in een aantal gevallen de getuige door de wijze van gedetailleerde vraagstelling en met name ook de lange duur van de verhoren in een aantal gevallen, naast optredende irritatie (de getuige I.M.) (ernstig) in verwarring is gebracht.

Het hof merkt daarbij op dat de kans, dat informatie die door getuigen aan het eind van een (langdurige) verklaring wordt gegeven betrouwbaar is, kleiner wordt (het zogeheten output order-effect).74. Met andere woorden: ondervragers die urenlang doorgaan met het verhoor kunnen aan het einde daarvan rekenen op gebrek aan accuraatheid omdat onjuiste elementen in de herinnering zullen zijn geslopen.

Het hof sluit niet uit dat zulks het geval is geweest bij het verhoor door de rechter-commissaris van de getuigen J.K., C.B. en A.N.

De getuige J.K. is in hoger beroep in totaal maar liefst 27 uur gehoord niettegenstaande het feit dat zij ernstige ziekteverschijnselen (ernstig verhoogde bloeddruk) vertoonde en aangaf aan hevige hoofdpijnen te lijden en moe was. Desondanks heeft de rechter-commissaris, na een korte pauze, haar verhoor vervolgd, waarna de getuige ineens is teruggekomen op een aantal essentiële onderdelen van deze en eerdere verklaringen.

De getuige C.B. is eveneens langdurig bij de rechter-commissaris gehoord. Zij verkeerde kennelijk niet alleen in slechte gezondheid, maar maakte bovendien op de rechter-commissaris een kwetsbare indruk en moest na het verhoor worden vervoerd naar het ziekenhuis75..

De getuige A.N. merkte tegenover de rechter-commissaris tegen het eind van een zeer langdurig en intensief verhoor op dat dit het ‘moeste verhoor’ was dat zij had meegemaakt.76.

Het hof zal hierop bij de bespreking van de afzonderlijke getuigen voor zover nodig nader ingaan.

De rechtbank heeft in haar vonnis overwogen dat er in de loop van het onderzoek grote druk is uitgeoefend op een aantal getuigen om niet naar waarheid te verklaren. De rechtbank heeft eveneens vastgesteld dat de familie van de verdachte bij de verdwijning van de getuigen Y.H. en D.N. betrokken is geweest. Hierdoor hebben de Nationale Recherche noch de rechter-commissaris deze getuigen (nader) kunnen horen. De rechtbank heeft voorts vastgesteld dat ook op andere getuigen druk is uitgeoefend door de familie en dat de verdachte hierover (in ieder geval achteraf) door zijn zuster is geïnformeerd. De rechtbank heeft voorts overwogen dat ook uit de verklaringen van andere getuigen in het dossier, zoals S.N., P.B. en U.N. blijkt dat sprake was van diepgewortelde angst voor de familie van de verdachte, met name voor diens broer O.R.

Naar het oordeel van het hof heeft de verdediging in hoger beroep geen feiten of omstandigheden naar voren gebracht, en ook overigens zijn het hof geen feiten en omstandigheden aannemelijk geworden, die tot andere vaststellingen zouden moeten leiden.

De verdediging heeft nog opgemerkt dat diverse getuigen contact hebben gehad met anderen voordat zij door de rechter-commissaris zijn gehoord en dat het niet valt uit te sluiten dat zij door de betrokkene(n) zijn beïnvloed omdat doel en strekking van het verhoor aan de getuige is uitgelegd. Ofschoon het hof de verdediging wil meegeven dat dit niet valt uit te sluiten, beschikt het hof anderzijds niet over concrete aanwijzingen die zulks (voldoende) aannemelijk maken.

Het hof zal hierop bij de bespreking van de afzonderlijke getuigen voor zover nodig nader ingaan.

Vele, maar niet alle getuigen die belastende verklaringen hebben afgelegd zijn Tutsi. Door de verdachte is wel gesuggereerd dat daarin een algemeen motief voor de (Tutsi-)getuigen zou zijn gelegen om een (onbetrouwbare) belastende verklaring af te leggen.

Het hof is van oordeel dat — temeer waar dergelijke verklaringen door andere belastende verklaringen worden ondersteund, waaronder verklaringen van (mede)daders behorend tot de Hutu's — in de etniciteit van de getuige niet zonder meer een reden gelegen is om die verklaringen als onbetrouwbaar terzijde te leggen. Bijzondere omstandigheden waarom dat anders zou moeten zijn niet aannemelijk geworden.

Van enig ander persoonlijk of financieel belang van getuigen, dat van invloed zou zijn op de betrouwbaarheid van hun verklaringen is het hof in het geheel niet gebleken.

Nagenoeg alle getuigen die in deze strafzaak bij de Nationale Recherche en de rechter-commissaris zijn gehoord, hebben verklaard dat zij de verdachte kenden. Enkele uitzonderingen daargelaten, heeft de verdachte steeds ontkend de desbetreffende getuige(n) te kennen.

Het hof heeft geconstateerd dat het merendeel van de getuigen bij de Nationale Recherche en/of tegenover de rechter-commissaris heeft verklaard dat zij de verdachte reeds vóór de tenlastegelegde gebeurtenissen uit 1994 persoonlijk kenden. Een enkele getuige verklaarde dat anderen hem bij gelegenheid hebben aangewezen. De meeste getuigen verklaarden meer in het bijzonder, kort gezegd, dat de verdachte de zoon is van de handelaar E.M. die een winkel had aan de markt van Mugonero en dat zij daar, soms al van jongs af aan, regelmatig spullen kochten of verkochten en dat de verdachte in die winkel hielp. Veel getuigen kenden hem ook als de (jongere) broer van O.R., de andere zoon van E.M. Aannemelijk is geworden dat (de familie van de) verdachte in Mugonero dermate bekend was bij de dorpsgenoten, dat het feit dat de verdachte heeft gesteld de getuigen niet te kennen op zichzelf geen afbreuk doet aan de betrouwbaarheid van de herkenning van de verdachte door die getuigen.

Voorts zijn er getuigen die hebben verklaard dat zij bij de verdachte op school hebben gezeten, dat de verdachte bevriend was met buren en dat de verdachte de vriend was van de dochter van pasteur M.G. Dit laatste heeft de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep desgevraagd bevestigd. Verschillende getuigen geven voorts een beschrijving van de verdachte.

Getuigen verklaarden tevens dat zij de verdachte later weer tijdens (één van) de aan hem tenlastegelegde gebeurtenissen hebben gezien en herkend. Het hof is, met de rechtbank, van oordeel dat het een feit van algemene bekendheid betreft dat het voor de kwaliteit van de (oog-)getuigenwaarneming van belang is of er sprake is van herkenning door een bekende of van identificatie van een onbekende. De herkenning van een bekende is onder goede omstandigheden aanzienlijk betrouwbaarder dan de identificatie van een onbekende.

Naar het oordeel van het hof is tevens van invloed of de getuigen tijdens de waarneming de verdachte ‘en face’ hebben gezien, omdat dit de kwaliteit van de herkenning ten goede komt. Daarbij komt dat, met uitzondering van de getuige W.B., het ras van de getuigen en van de verdachte overeenkomt waardoor de kans op accurate herkenning groter is dan wanneer beide rassen verschillen.77.

Het hof zal hierop bij de bespreking van de afzonderlijke getuigen voor zover nodig nader ingaan.

Het hof merkt hierbij op dat er — gelet op de bekendheid van de verdachte bij het overgrote deel van de getuigen die verklaarden hem te hebben herkend — geen aanleiding was om in het kader van het onderzoek over te gaan tot een foto-confrontatie.

Op grond van bovenstaande vastgestelde feiten en omstandigheden — ook in samenhang beschouwd — is naar het oordeel van het hof buiten redelijke twijfel komen vast te staan dat de verdachte in enkele weken tijd, in april 1994, anders dan hij heeft beweerd, betrokken is geweest bij elk van de tenlastegelegde feiten, zoals nader bewezenverklaard.

Het hof merkt daarbij op dat tegenover de vele belastende getuigenverklaringen die het hof (mede) voor het bewijs van verdachtes betrokkenheid bij de tenlastegelegde feiten heeft gebezigd, de verdachte in hoger beroep geen enkele — voldoende onderbouwde — ontlastende verklaring (of alibi) heeft gesteld terwijl dit, gelet op zijn categorische ontkenning van die betrokkenheid, minstgenomen voor de hand zou hebben gelegen.

Op grond van bovenstaande feiten en omstandigheden kan naar het oordeel van het hof voorts worden vastgesteld dat de verdachte de feiten telkens tezamen en in vereniging met anderen heeft gepleegd. Volgens vaste (Nederlandse) jurisprudentie is daarvan — kort gezegd — sprake als de verschillende daders hebben gehandeld in een bewuste en nauwe samenwerking. Indien daarvan sprake is doet niet beslissend terzake welke feitelijke handelingen door de verdachte, dan wel door (één van) zijn mededaders zijn gepleegd. Ter ondersteuning van het bewijs, dat er tussen de (mede)daders sprake was van een nauwe en bewuste samenwerking verwijst het hof allereerst naar hetgeen hiervoor is overwogen met betrekking tot de motieven van de daders die — kort gezegd — buiten iedere twijfel waren gelegen in de opzet om anderen, met name Tutsi's, te doden in het kader van het interne gewapende conflict. Uit de door het hof gebezigde (onderdelen van) getuigenverklaringen kan niet anders worden afgeleid dan dat zowel de verdachte als diens mededaders de dood of vernedering van de slachtoffers beoogden. Mede gelet op de, zoals uit de gehanteerde bewijsmiddelen blijkt, vooraanstaande of op cruciale momenten kennelijk beslissende rol van de verdachte, acht het hof — ook indien feitelijke geweldshandelingen niet door de verdachte zelf zijn gepleegd — bewezen dat de verdachte minstgenomen als medepleger van die handelingen moet worden aangemerkt.

De volgende (slachtoffer)getuigen hebben in hun door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen de verdachte aangewezen als één van de daders van de tenlastegelegde moord op de inzittenden van de ambulance op 13 april 1994 in Mugonero in Rwanda.

J.N.

De getuige J.N. heeft verklaringen afgelegd bij de Nationale Recherche op respectievelijk 31 juli 2006 en (telefonisch) 24 november 2006, alsmede tegenover de rechter-commissaris op 13 november 2006. Bij de rechter-commissaris heeft hij verklaard bij zijn eerdere verklaringen te blijven.

Die verklaringen komen in de kern, kort gezegd, neer op het volgende. Als chauffeur van de ambulance van het Centre de Santé in Kibingo, niet ver van Mugonero, heeft hij een aantal Tutsi's vervoerd die hij kende omdat zij daar verbleven. Doel was die inzittenden in veiligheid te brengen voor de aanvallen die er op Tutsi's plaatsvonden. De getuige noemt de namen van de moeders D., de vrouw van G.M., en B., de vrouw van A.M. en zegt dat zij werden vergezeld door hun kleine kinderen. Verder verklaart hij over een — naar hij zegt — ongeveer 7-jarig meisje uit Kilimbi, dochter van G. en nichtje van een non, genaamd L.A. Bij de slagboom in Mugonero moest de ambulance stoppen, waren er militairen die riepen dat hij Inkotanyi vervoerde en dat de kakkerlakken moesten worden afgemaakt.

Op deze wezenlijke onderdelen heeft de getuige steeds consistent verklaard en vindt zijn verklaring voldoende steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Het hof acht zijn verklaring over de gebeurtenissen op 13 april 1994, ondanks het grote tijdsverloop, betrouwbaar. Van enige bijzondere omstandigheid waarom dat anders zou moeten zijn is het hof niet gebleken.

B.U.

Het hof stelt vast dat met de omschrijving door de getuige J.N. van het 7-jarig meisje uit Kilimbi slechts de getuige B.U. kan zijn bedoeld: zij was toen weliswaar bijna 12 jaar oud, maar heeft zelf verklaard over de gebeurtenissen met de ambulance en zij verklaart tot de inzittenden te hebben behoord. De getuige B.U. is tweemaal verhoord. De eerste keer door de Nationale Recherche op 10 november 2006 en daarna, op 24 januari 2010, door de rechter-commissaris.

De getuige noemt ook de namen van D. en B. met hun kleine kinderen, die zij kende, en ook de naam van de chauffeur, die zij ook kende. Zij is bovendien de dochter van G. en zij heeft een tante, een non, genaamd L.A. aan wie zij het hele verhaal later heeft verteld (de de auditu verklaring van deze L.A. heeft het hof als steunbewijs eveneens opgenomen in de bewijsmiddelen, nu het hof niet gebleken is van enige aanleiding om aan de betrouwbaarheid van die verklaring te twijfelen).

De verklaringen die door de getuige B.U. zijn afgelegd acht het hof consistent. De getuige B.U. ondersteunt de verklaring van de chauffeur ten aanzien van plaats en tijdstip van de gebeurtenissen, van de inzittenden en van de gang van zaken bij de slagboom in Mugonero. Zij heeft gezien dat D. en haar kinderen daar doodgeslagen zijn. Zelf is zij ontkomen. Dat er inzittenden van de ambulance daar zijn gedood wordt door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen bevestigd terwijl er ook twee getuigen zijn die verklaren dat zij daar de lijken hebben begraven ‘op de veemarkt’ (de hierna te bespreken getuigen Y.H. en D. N.).

De getuige is stellig over de rol van de verdachte: zij acht hem (mede) verantwoordelijk voor het lot van de inzittenden van de ambulance: hij heeft gezegd hen te vermoorden en geen pardon gegeven. Ook verklaart zij dat zij hem heeft gezien bij het vermoorden van de inzittenden. Het hof heeft er zich rekenschap van gegeven dat op dat punt — zoals ook de verdediging heeft betoogd — onvoldoende duidelijk is geworden in hoeverre de ‘herkenning’ van de verdachte door de getuige betrouwbaar is, met name gelet op de omstandigheid dat de getuige de verdachte niet eerder kende en zijn naam aan haar bekend is geworden ‘van horen zeggen’. Voorts is onduidelijk gebleven wanneer zij de verdachte heeft geïdentificeerd en onder welke omstandigheden. Nu evenwel haar verklaring over de rol van de verdachte door een aantal andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen wordt ondersteund acht het hof ook die onderdelen van de verklaring van deze getuige, als steunbewijs, voldoende betrouwbaar.

Het hof heeft zich er voorts rekenschap van gegeven dat de getuige nog geen 12 jaar oud was in april 1994. Ook hier heeft het hof evenwel geen bijzondere omstandigheden aannemelijk geacht op grond waarvan de herinnering aan de feiten als onvoldoende accuraat zou moeten worden beoordeeld, terwijl er geen reden is om a priori in de jonge leeftijd van bijna 12 jaar aanleiding te zien de verklaring buiten beschouwing te laten. Het hof gebruikt dan ook die onderdelen van haar verklaring, die ook steun vinden in andere bewijsmiddelen, voor het bewijs.

Y.H.

De getuige Y.H., een Hutu, is op 29 juli 2006 en op 9 augustus 2006 door de Nationale Recherche gehoord. De getuige verklaarde, kort samengevat, dat hij de verdachte goed kent. De verdachte heeft desgevraagd ook verklaard Y.H. te kennen. Zij woonden in Mugonero bij elkaar in de buurt. De getuige verklaart uit eigen wetenschap. Er zijn verschillende details die de verklaring van andere getuigen ondersteunen: dat de chauffeur van de ambulance moest stoppen bij de slagboom, dat in de ambulance mensen uit Kibingo zaten en dat de chauffeur J.N. was. Ook kende de getuige een van de inzittenden: de vrouw van ‘ G.M.’ wat overeenkomt met de verklaring van de chauffeur. Ook weet hij dat een kind het heeft overleefd. Hij verklaart belastend voor de verdachte: de verdachte zou de slagboom hebben neergezet, de ambulance daar hebben tegengehouden, de inzittenden hebben gezegd uit te stappen en de Interahamwe opdracht hebben gegeven die mensen te vermoorden. De getuige beschrijft hoe mensen met knuppels en machetes zijn doodgemaakt. Hij heeft zelf de lichamen op de veemarkt begraven. Dat deed hij samen met onder andere de getuige D.N., die dat bevestigt.

Het hof acht de verklaringen van de getuige niet alleen consistent, maar ook betrouwbaar nu die verklaringen op essentiële onderdelen steun vinden in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Daaraan doet niet af dat de getuige niet door de rechter-commissaris is gehoord, omdat de getuige thans niet meer traceerbaar is.

D. N.

De Hutu-getuige D.N. is gehoord door de Nationale Recherche op 7 augustus 2006. Zijn verklaring houdt in de kern, kort gezegd, het volgende in. De getuige bevestigt dat de slagboom in Mugonero is geplaatst door de verdachte. Hij verklaart ook over de verdachte als ‘ baas van de Interahamwe’.

Het incident met de inzittenden van de ambulance heeft deze getuige deels zelf gezien en zijn verklaring ondersteunt andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen op de volgende punten: de mensen werden vermoord met machetes, de verdachte had een opdrachtgevende rol en samen met anderen, waaronder Y.H., heeft de getuige geholpen de lichamen te begraven bij de veemarkt.

De verklaring van deze getuige vindt steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Het hof acht die verklaring derhalve in zoverre betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs. De suggesties die daarover door de verdediging zijn gedaan (met name inconsistenties op onderdelen, mogelijk eigen betrokkenheid bij het doden van de slachtoffers) acht het hof, zo al aannemelijk, van onvoldoende betekenis. Aan de bruikbaarheid voor het bewijs van door anderen ondersteunde onderdelen van zijn verklaring doet evenmin af dat ook deze getuige niet door de rechter-commissaris is gehoord, omdat de getuige thans niet meer traceerbaar is.

C.B.

De getuige C.B., een Hutu-vrouw, is op 14 en 15 april 2010 door de rechter-commissaris gehoord. De bijzondere omstandigheden van het verhoor (de lange duur, de slechte gezondheid van de getuige en haar verwardheid ten aanzien van verschillende besproken onderwerpen) nopen tot buitengewone terughoudendheid bij het gebruik van haar verklaring tot het bewijs.

Dat neemt niet weg dat het hof van oordeel is dat tot steunbewijs kan bijdragen dat zij weet wie de verdachte is en dat zij de slagboom in Mugonero kent. Ook acht het hof voldoende betrouwbaar haar mededeling dat zij kinderlijken bij de ambulance heeft gezien en dat Y.H. en D.N. daar toen ook waren, nu deze onderdelen van haar verklaring ook steun vinden in andere door het hof voor het bewijs gebezigde bewijsmiddelen.

Weliswaar kan niet geheel worden uitgesloten dat — zoals door de verdediging gesteld — haar verklaringen zouden zijn besmet door contaminatie met andere getuigen (verklaringen) maar het hof acht onvoldoende aannemelijk dat de betrouwbaarheid van de hiervoor genoemde passages daardoor in het geding zou zijn.

R.Mu

De getuige R.Mu. heeft een verklaring afgelegd tegenover de Nationale Recherche, op 22 maart 2007. Ook zij verklaart over de ambulance met chauffeur J.N. en over het vermoorden van inzittenden van de ambulance. Voorts verklaart zij over het aanwezig zijn van de slagboom bij de markt in Mugonero, waar zij destijds vlakbij woonde en waar zij de verdachte vaak zegt te hebben gezien.

Het hof acht haar verklaring op die onderdelen voldoende betrouwbaar, zodat het hof die onderdelen, die ook door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen worden bevestigd, als (steun) bewijs zal gebruiken.

JP.N.

De getuige JP.N. heeft op 17 januari 2007 en 20 maart 2007 bij de Nationale Recherche een verklaring afgelegd. Voorts heeft hij op 18 oktober 2007 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. Deze verklaring komt in de kern, kort gezegd op het volgende neer. De getuige kent de verdachte goed. Hij bevestigt op een aantal onderdelen de hiervoor weergegeven verklaringen van andere getuigen: hij heeft in Mugonero de ambulance uit Kibingo gezien, waarvan J.N. de chauffeur was; hij zag dat de inzittenden, waaronder kinderen, bij elkaar werden gezet; hij heeft gezien dat een jongetje met een knuppel werd geslagen en hij heeft, zo verklaart hij tegen de rechter-commissaris, lijken gezien van de inzittenden van de ambulance.

De opvolgende verklaringen van de getuige zijn op deze onderdelen consistent. Voorts vindt de verklaring die de getuige tegenover de rechter-commissaris heeft afgelegd steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Het hof acht die verklaring derhalve voldoende betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs.

De navolgende (slachtoffer)getuigen hebben in hun door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen de verdachte aangewezen als één van de aanvallers van het Adventistencomplex van Mugonero op 16 april 1994.

M.M.

De getuige M.M., een Tutsi, heeft op 8 en 9 februari 2010 tegenover de rechter-commissaris belastend over de verdachte verklaard. De kern van haar verklaring is, kort gezegd, dat zij naar het Adventistencomplex was gevlucht en dat zij de verdachte 's ochtends aan het begin van de aanval heeft gezien en dat hij één van de aanvallers met een vuurwapen was. De getuige kende de verdachte. Zij heeft hem eerder bij zijn ouders gezien. Haar broer werkte voor de vader van de verdachte. Zij verklaart voorts dat zij heeft gezien dat de verdachte in de aanval voorop liep en dat hij met een geweer heeft geschoten op vluchtelingen. Zij stond toen voor de kerk, vlakbij ESI. De schieters stonden vlakbij een klein huis, dat zij Uwiteka noemden. Zij was getuige van de dood van haar broer Munonozi. Hij werd eerst neergeschoten en daarna gesneden met traditionele wapens. Over de dood van Munonozi wordt eveneens verklaard door de getuigen V.U., I.S. en E.K.. De aanvallers zijn volgens de getuige binnen de kerk gekomen en hebben gezegd dat de in de kerk aanwezige Tutsi-vrouwen die waren getrouwd met Hutu-mannen, naar buiten moesten gaan. Daarna begonnen de aanvallers eerst te schieten en degenen die machetes hadden hebben de vluchtelingen afgemaakt. Heel veel mensen zijn gedood, aldus de getuige. De getuige is naar het ziekenhuis gegaan en heeft zich daar verstopt.

Het hof acht deze verklaring voldoende betrouwbaar en derhalve bruikbaar voor het bewijs. De verklaring van de getuige komt op essentiële onderdelen, zoals over de dood van Munonozi en de namen van aanvallers, overeen met de verklaringen van andere voor het bewijs gebruikte getuigen. Bovendien stemt de verklaring op hoofdlijnen overeen met de verklaring die de getuige eerder bij de Nationale Recherche op 11 november 2009 heeft afgelegd.

I.S.

De getuige I.S. heeft op 17 en 19 april 2010 een verklaring afgelegd tegenover de rechter-commissaris. De kern van zijn verklaring is, kort gezegd, dat hij zich op het Adventistencomppex bevond op 16 april 1994 en dat hij de verdachte heeft gezien bij het begin van de aanval. De getuige, een Tutsi, verklaart dat er is gevochten vlakbij de de Association. De verdachte was één van de aanvallers. Hij had een vuurwapen en schoot daarmee op de vluchtelingen. De getuige kende de verdachte al voor de oorlog. Hij zag hem op de markt en bij zijn ouders en heeft hem tijdens de aanval herkend. Hij heeft gezien hoe vier mensen werden gedood in de buurt van de Association, waaronder Munonozi en Donat. Over Munonozi verklaarde hij in het bijzonder dat die werd geschoten en een paar minuten later gehakt.

De getuige is vervolgens naar de kerk gevlucht, waar de aanvallers eveneens vluchtelingen hebben gedood. Voordat de kerk werd aangevallen heeft hij gehoord dat Sikubwabo tegen de Tutsi vrouwen die met Hutu's getrouwd waren heeft gezegd de kerk uit te gaan. Dit komt overeen met de waarneming van de getuigen M.M., I.M., en L.N.e. Vervolgens is er door de aanvallers door de tralies van de ramen van de kerk naar binnen geschoten en is er met granaten en traangas gegooid. Velen zijn daarbij om het leven gekomen. De getuige heeft de verdachte ook gezien bij de kerk. Hij heeft hem zien schieten.

Het hof is van oordeel dat de verklaring van deze getuige over de aanwezigheid en betrokkenheid van de verdachte bij de tenlastegelegde aanval in ruim voldoende mate steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Over verdachtes betrokkenheid bij de aanval op de kerk wordt eveneens verklaard door de getuige I.M.. Het hof acht de verklaring van I.S. derhalve voldoende betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs. Over verdachtes aanwezigheid bij het begin van de aanval, de dood van Munonozi en Donat, het schieten door de verdachte en de toespraak in de kerk door Sikubwabo, wordt eveneens verklaard door andere getuigen. Daarbij komt dat de getuige eerder op 5 november 2009 bij de Nationale Recherche in hoofdlijnen gelijkluidend heeft verklaard. Beide verklaringen zijn op die onderdelen consistent.

Dat de getuige in zijn statement van 25 september 2001 in het strafrechtelijk onderzoek tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana, de naam van de verdachte niet heeft genoemd doet aan het vorenstaande niet af, nu niet alleen de focus van dit onderzoek op andere verdachten was gericht, maar bovendien de context van de bevraging het hof niet duidelijk is geworden.

I.M.

De getuige I.M. een Tutsi, heeft op 4, 6 en 7 december 2010 een erklaring afgelegd tegenover de rechter-commissaris. Zijn verklaring komt er in de kern op neer, kort gezegd, dat hij de verdachte en andere aanvallers met geweren heeft herkend bij het begin van de aanval. Hij kende de verdachte. Hij deed voor zijn oma boodschappen en kwam dan in de winkel van de familie van de verdachte en sprak dan wel eens met hem. De getuige zag de verdachte op de dag van de aanval op de plaats waar thans de Memorial staat. De verdachte droeg een vuurwapen en vanaf het moment dat hij hem zag schoot de verdachte op mensen. De getuige noemt de verdachte een van de leiders. De aanvallers schoten door het hoofd en door de borst en de getuige zag mensen op de grond vallen en dood gaan. De getuige is vervolgens naar de kerk gegaan.

De getuige verklaarde voorts dat de verdachte betrokken was bij de aanval op de kerk op het complex, die vol met vluchtelingen zat. Sikubwabo zei volgens de getuige dat de aanwezige Hutu's de kerk mochten verlaten. Dit wordt eveneens door de getuigen I.S., M.M. en L.N verklaard. Toen de kerk werd aangevallen werden door de aanvallers granaten naar binnen gegooid, werd de kerk ingeschoten en er kwamen aanvallers de kerk binnen met traditionele wapens. De getuige heeft gezien dat de verdachte in de kerk heeft geschoten.

Het hof acht de verklaring van de getuige voldoende betrouwbaar. De verklaring is in overeenstemming met andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen, onder meer over de rol van de verdachte en de plek waar hij stond bij het begin van de aanval. Ook ondersteunen de verklaringen van I.S., V.U. en S.N. de betrokkenheid van de verdachte bij de aanval op de kerk. De opeenvolgende verklaringen van de getuige zijn op essentiële onderdelen bovendien consistent. Eerder heeft deze getuige op 10 november 2009 een verklaring afgelegd bij de Nationale Recherche. Hij heeft toen min of meer gelijkluidend verklaard over verdachtes betrokkenheid en rol bij het begin van de aanval en over zijn aanwezig was bij de moordpartij in de kerk.

Dat de getuige in zijn eerdere op 15 november 1999 tegenover onderzoekers van het ICTR (als beschermde) getuige afgelegde witness statement, alsmede in zijn trial testimony van 3, 4 en 5 oktober 2001 in het proces tegen Elizaphan en Gerard Ntakirutimana de naam van de verdachte niet heeft genoemd doet hieraan, gelet op overeenstemming met ander bewijs op essentiële onderdelen, niet af te minder nu de omstandigheden waaronder de getuige zijn witness statement heeft afgelegd niet inzichtelijk zijn geworden en die verklaring, blijkens het beschikbare transcript, niet vermeldt welke (exacte) vragen door de onderzoekers aan de getuige zijn gesteld. Uit de beschikbare trial testimonies blijkt voorts niet dat de getuige is gevraagd een uitputtende opsomming te geven van alle aanvallers die hij die dag heeft gezien, nog los ervan dat het desbetreffende strafrechtelijk onderzoek was gericht tegen andere verdachten.

Voorts is gebleken is dat deze getuige, ondanks protest daartegen door het openbaar ministerie, bij de rechter-commissaris langdurig is ondervraagd. Het hof acht het niet onaannemelijk dat de getuige nog steeds getraumatiseerd is door hetgeen hij heeft meegemaakt tijdens de aanval op het Adventistencomplex en ter voorkoming van hertraumatisering de herinnering aan bepaalde gebeurtenissen (tijdelijk) heeft weggedrukt. Het hof vindt hiervoor steun in de verklaring van de getuige die, na een langdurig en intensief verhoor, op vragen van de rechter-commissaris of hij kon uitleggen waarom hij bij eerdere gelegenheid bepaalde namen van daders niet heeft genoemd, als verklaring daarvoor geeft dat hij bij het zien van daders in verwarring is geraakt, dat hij nog in een trauma was en dat namen vergeten niet betekent dat hij de daders niet heeft gezien en dat om goed te kunnen slapen hij zijn best deed om hun namen te vergeten, omdat hij anders iedere nacht moet dromen.124. Het hof acht dit een aannemelijke verklaring voor de door de rechter-commissaris geconstateerde kennelijke inconsistentie en ziet daarin, gelet op het vorenoverwogene, geen aanleiding de getuigenverklaring voor het bewijs buiten beschouwing te laten.

Ook het feit dat de getuige ten tijde van de aanval in april 1994 minderjarig was (15 jaar) doet aan het oordeel van het hof niet af aan de betrouwbaarheid van zijn verklaringen in de onderhavige strafzaak. Het hof heeft geen bijzondere omstandigheden aannemelijk geacht op grond waarvan de herinnering aan de feiten als onvoldoende accuraat zou moeten worden beoordeeld uitsluitend omdat die herinneringen betrekking hebben op ervaringen van een vijftienjarige. Het hof zal dan ook die onderdelen van zijn verklaring voor het bewijs gebruiken, die ook steun vinden in andere bewijsmiddelen.

M.B.

De getuige M.B. heeft op 8, 9 en 10 juni 2010 een belastende verklaring afgelegd bij de rechter-commissaris in hoger beroep. De verklaring van de getuige, een Tutsi, komt er in de kern op neer, zakelijk weergegeven, dat hij de verdachte bij het begin van de aanval heeft zien schieten op Tutsi vluchtelingen. Hij heeft de verdachte een paar mensen zien doodschieten. De getuige is stellig in zijn verklaring dat hij zich in die waarneming niet heeft vergist. De getuige kende de verdachte al eerder en heeft hem bij het begin van de aanval weer herkend. Hij heeft gezien dat de verdachte Donat heeft neergeschoten. De getuige stond toen bij de Uwiteka. Donat is vervolgens afgemaakt met een machete. De verklaring van de getuige M.B. vindt steun in de verklaringen van andere getuigen, waaronder A.N., I.N. en V.U. die eveneens over de dood van Donat hebben verklaard. Volgens de getuige heeft de verdachte tijdens de aanval aanwijzingen en opdrachten aan andere aanvallers gegeven. Dit wordt ook door de getuige S.N. verklaard. Ook andere getuigen noemden de verdachte een leider.

De getuige is tevens op 7 november 2009 door de Nationale Recherche gehoord. Het hof is van oordeel dat beide door de getuige opeenvolgend afgelegde verklaringen consistent zijn en op talloze voor het bewijs relevante onderdelen, waaronder de rol van de verdachte bij het begin van de aanval, steun vinden in de verklaringen van andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

Dat de getuige tenslotte in zijn eerdere op 5 maart 2007 tegenover de Canadese autoriteiten afgelegde witness statement in de zaak tegen de van oorlogsmisdrijven verdachte Jacques Mungwarere de naam van de verdachte niet heeft genoemd, doet naar het oordeel van het hof aan het vorenstaande niet af, in het bijzonder niet omdat het onderzoek in die zaak niet specifiek was gericht op de (schuld van de) verdachte.

Dat de getuige tenslotte in zijn verhoor bij de Nationale Recherche niet erg accuraat is geweest over de afstand tussen hem en de verdachte bij het begin van de aanval, doet naar het oordeel van het hof evenmin af aan de betrouwbaarheid van zijn latere verklaringen bij de rechter-commissaris. Zoals in hoofdstuk 9.1 werd overwogen, moet er allereerst rekening mee worden gehouden dat sommige Rwandese getuigen niet erg vertrouwd zijn met het exact aangeven van afstanden, zonder dat daarmee nadelige conclusies aan de betrouwbaarheid van de getuige moeten worden verbonden. Bovendien komt zijn schatting bij de rechter-commissaris van de afstand tussen hem en de aanvallers bij het begin van de aanval, overeen met de werkelijke afstand.

Gelet op al deze omstandigheden kan de verklaringen van de getuige tegenover de rechter-commissaris zonder meer worden gebruikt tot bewijs in deze zaak.

I.N.

De getuige I.N., een Tutsi, is in hoger beroep op 16 en 17 november 2010 door de rechter-commissaris gehoord. De verklaring komt er, kort gezegd, in de kern op neer dat de verdachte één van de aanvallers was van het Adventistencomplex. De getuige zag hem bij het begin van de aanval samen met andere aanvallers. Hij herkende de verdachte, die hij al vóór 1994 kende. De getuige stond vlakbij de Association. De verdachte had een vuurwapen en schoot daarmee op de vluchtelingen. De getuige heeft eveneens gezien dat vier mensen, waaronder Munonozi en Donat, werden gedood in de buurt van de Association. Munonozi werd neergeschoten en een paar minuten later gehakt. De getuige is naar het ziekenhuis gevlucht en daar heeft hij de verdachte wederom gezien.

De verklaring over het begin van de aanval, verdachtes rol daarbij en over de dood van Munonozi en Donat, vindt steun in verklaringen van andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen. Het hof acht de verklaring in zoverre betrouwbaar en bruikbaar tot bewijs, te meer nu dit onderdeel van verklaring overeenkomt met de eerder door de getuige afgelegde verklaring bij de Nationale Recherche.

Eerder heeft de getuige ook tegenover de Canadese autoriteiten in het onderzoek tegen Jacques Mungawere op respectievelijk 5 maart 2007 en 23 september 2009 een witness statement afgelegd. Hij noemt in die verklaring eveneens de naam van de verdachte als één van de aanvallers. Anderzijds heeft het hof geconstateerd dat de getuige wisselend heeft verklaard over de plaats waar zijn vrouw en kinderen zijn gedood en wie voor hun dood verantwoordelijk was. Tegenover de Canadese onderzoekers heeft de getuige verklaard dat hij niet kon vertellen wie zijn vrouw en kinderen hebben gedood. Voorts heeft hij verklaard dat zij in de kerk om het leven zijn gekomen. Tegenover de rechter-commissaris houdt hij de verdachte verantwoordelijk voor hun dood en verklaart hij dat zij nooit in de kerk zijn geweest en zijn overleden in het ziekenhuis. Ofschoon de getuige dit laatste ook in zijn verhoor bij de Nationale Recherche op 9 november 2009 heeft verklaard, is minstgenomen sprake van een opmerkelijke tegenstrijdigheid. Nu dit onderdeel van de verklaring geen steun vindt in andere bewijsmiddelen ziet het hof aanleiding dit (inconsistente) gedeelte van de verklaring voor het bewijs buiten beschouwing te laten.

A.N.

De getuige A.N. heeft tegenover de rechter-commissaris op 17 en 18 juni 2010 eveneens belastend over de verdachte verklaard. Ook deze getuige verklaart, kort gezegd, dat zij de verdachte heeft gezien bij het begin van de aanval op het Adventistencomplex, toen hij met andere aanvallers vanuit de richting van de Association, langs een klein huis, genaamd Uwiteka, kwam lopen. Zij kende de verdachte van eerdere ontmoetingen. Toen de aanval begon stond zij voor de kerk van ESI en zij heeft, naast de verdachte, veel aanvallers gezien. Zij kon de aanvallers goed zien. De verdachte droeg een geweer en hij schoot op Tutsi's. Dat heeft zij met eigen ogen gezien. Ook heeft zij gezien dat Donat neerviel. De dood van Donat vindt voorts steun in de verklaringen van de getuigen D.G., V.U., JD.U en M.B.

Het hof acht de verklaring van de getuige in zoverrre betrouwbaar en consistent. Niet alleen is de verklaring bij de rechter-commissaris in overeenstemming met hetgeen andere getuigen hebben verklaard, maar bovendien heeft de getuige in de kern gelijkluidend verklaard bij de Nationale Recherche op 7 november 2009. Zij noemt ook daar de verdachte als een van de aanvallers. Zij heeft daarbij duidelijke beperkingen aangebracht in wie zij wel en niet heeft gezien.

Dat de getuige in haar verklaring op 6 maart 2007 tegenover de Canadese autoriteiten in de zaak tegen Jacques Mungawere de naam van de verdachte niet heeft genoemd als één van de aanvallers doet hieraan naar het oordeel van het hof niet af. Bij de rechter-commissaris geeft zij ter verklaring hiervan aan dat zij namen is vergeten en dat zij ook de naam van de verdachte was vergeten. Het hof acht dit een aannemelijke verklaring mede gelet erop dat het onderzoek in die zaak niet was gericht op de persoon van de verdachte en het gelet op het groot aantal aanvallers die bij de aanval op het Adventistencomplex betrokken waren en het zeer lange tijdsverloop.

J.K.

De getuige J.K., een Tutsi, heeft op 17, 18 en 19 november 2010, alsmede op 7 december 2010 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. De getuige heeft verklaard dat zij de verdachte kende van de winkel van zijn vader en van zijn bezoekjes aan zijn vriendin, de dochter van pasteur M.G. De getuige heeft voorts uitvoerig en indringend verklaard over wat met haar en andere vluchtelingen is gebeurd in het ziekenhuis. De getuige verklaart dat zij kort na het begin van de aanval naar de chirurgie van het ziekenhuis gevlucht waar ze zich heeft verstopt. De aanvallers hebben op de in het ziekenhuis aanwezige vluchtelingen geschoten en zij gooiden granaten naar binnen. Nadien is zij naar een toiletruimte gegaan waar zij was met een aantal andere vrouwen. Vijf vrouwen zijn daar gedood met de speer van een aanvaller. De verklaring over het in en rond het ziekenhuis door de aanvallers gebruikte geweld, vindt steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en komt bovendien overeen met haar eerdere bij de Nationale Recherche op 12 november 2009 afgelegde verklaring en is naar het oordeel van het hof, in zoverre, betrouwbaar en bruikbaar voor het bewijs.

Opmerkelijk is dat deze getuige tegenover de rechter-commissaris de naam van de verdachte niet noemt als één van de aanvallers van het Adventistencomplex, terwijl zij dat in haar eerdere verhoor bij de Nationale Recherche nog wel heeft gedaan. Als verklaring voor deze discrepantie, geeft de getuige tegenover de rechter-commissaris aan dat de Nederlandse politie haar niet goed heeft begrepen. Ook verklaart zij dat andere door haar eerder genoemde aanvallers, waaronder O.R., niet heeft gezien tijdens de aanval. Wel zou ze van anderen hebben gehoord dat hij en anderen aanwezig zijn geweest.

Het hof heeft geconstateerd dat de getuige J.K. zéér langdurig en intensief door de rechter-commissaris is verhoord, niettegenstaande het feit dat zij getraumatiseerd was en ernstige ziekteverschijnselen (ernstig verhoogde bloeddruk) vertoonde en tijdens de laatste verhoordag aan de rechter-commissaris aangaf dat zij zich niet goed voelde en hoofdpijn had en bovendien erg moe was. Desondanks is de rechter-commissaris, na een korte pauze, doorgegaan met haar verhoor, waarna de getuige plotseling is teruggekomen op een aantal essentiële onderdelen van haar eerdere verklaring(en), waaronder over de betrokkenheid van een aantal specifiek genoemde aanvallers. Zoals het hof reeds heeft overwogen, is de kans dat informatie die door getuigen aan het eind van een lang en intensief verhoor wordt gegeven betrouwbaar is, kleiner wordt naarmate het verhoor langer duurt. Het hof sluit bepaald niet uit dat daar in dit geval bijkomt dat de getuige als gevolg van haar mentale en fysieke conditie, na vier lange dagen van verhoor ‘van het verhoor af wilde zijn’ en afsluitend heeft verklaard dat zij zich heeft vergist en dat zij de verdachte en anderen, waaronder O.R., niet op 16 april 1994 heeft gezien maar de dag erna.

De getuige heeft bij de Nationale Recherche en in haar trial testimony van 1 oktober 2001 in de zaak in de zaak tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana de naam van O.R. immers wel genoemd als één van de aanvallers op 16 april: ‘but I saw many other attackers. These were not the only attackers I saw’.

Het hof is, het vorenstaande overziend, desalniettemin van oordeel dat de eerdere verklaring van de getuige over verdachtes betrokkenheid bij de aanval op het Adventistencomplex voor het bewijs buiten beschouwing dient te worden gelaten.

D.G.

De getuige D.G. heeft op 24 en 26 juli 2010 een verklaring afgelegd bij de rechter-commissaris en eerder, op 9 november 2009, is de getuige gehoord door de Nationale Recherche. De getuige heeft tegenover de rechter-commissaris gedetailleerd verklaard over de aanval op het Adventistencomplex. Bij het begin van de aanval stond hijzelf vlakbij de Association. Hij heeft gezien dat Donat Hategekimana voor het bureau van de Association is gedood in het begin van de aanval. De dood van Donat in de directe omgeving van de Association vindt bevestiging in diverse andere door het hof voor het bewijs gebruikte getuigenverklaringen. Dit geldt eveneens voor tal van details over de aanval die door de getuige in zijn verklaringen worden genoemd. Bovendien zijn die onderdelen van de verklaring van D.G. in overeenstemming met zijn eerdere verklaring bij de Nationale Recherche. Het hof acht de verklaringen in zoverre voldoende betrouwbaar om ze, in algemeen ondersteunende zin, te laten meewegen voor het bewijs. Dat hij wisselend heeft verklaard omtrent de aanwezigheid van de verdachte tijdens de aanval, maakt dit niet anders.

L.N.

Het vorenoverwogene geldt evenzeer voor de verklaring van de getuige L.N. Deze getuige heeft op 22 april 2010 alsmede op 18 en 19 mei 2010 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. Deze verklaring komt er in de kern op neer, zakelijk weergegeven, dat zij op de dag van de aanval met haar man en kinderen en vele andere vluchtelingen verbleef in de kerk van het Adventistencomplex. De meerderheid van de aanwezigen waren vrouwen en kinderen. Voordat de aanvallers de kerk inkwamen hebben ze gezegd dat alle Hutu's naar buiten moesten komen. Zij kon naar buiten kijken en zag dat de aanvallers met heel veel waren. Er is een granaat de kerk ingegooid en de vluchtelingen werden beschoten en gehakt met machetes. Ook werden er knuppels gebruikt. De getuige verklaart dat zij de verdachte tijdens de aanval niet heeft gezien. Wel heeft zij van mensen gehoord dat hij daar ook was.

Het hof is van oordeel dat de waarneming van de getuige over wat zich in de kerk heeft afgespeeld tijdens de aanval, voldoende steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebruikte getuigenverklaringen en derhalve betrouwbaar is. Ook het feit dat de getuige de verdachte niet zelf heeft herkend tijdens de aanval, doet niets aan de verklaringen van andere getuigen dat hij daar was af.

De voorts door het hof voor het bewijs gebruikte getuigen M.Bi, JD.U., V. U., E.K. en S.N., hebben, in eerste aanleg, tegenover de rechter-commissaris een voor de verdachte belastende verklaring afgelegd. Alle getuigen verklaarden in de kern, kort gezegd, dat de verdachte bij de aanval aanwezig was en dat hij in de loop van de dag onder meer bij de kerk en/of bij het ziekenhuis vluchtelingen aanviel.

M. Bi.

De getuige M.Bi. heeft op respectievelijk 17 oktober 2007 en op 18 december 2008 2007 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. Hij verklaarde, kort samengevat, dat hij de verdachte kende vanaf zijn jonge jaren en hem vóór 16 april heeft gezien en dat hij hem op de dag van de aanval samen met anderen heeft zien schieten op vluchtelingen bij de ESI. De getuige bevond zich toen vóór de ESI. Er zijn toen volgens de getuige veel mensen doodgeschoten, waaronder Munonozi. Over het begin van de aanval en de dood van Munonozi wordt eveneens verklaard door de getuigen M.M., I.S., I.N. en JD.U.. De getuige is vervolgens het ziekenhuis ingevlucht waar hij zich onder de lijken heeft verstopt. In het ziekenhuis heeft hij de verdachte gezien en horen spreken. Dat de verdachte aanwezig was bij het ziekenhuis vindt voorts steun in de verklaring van de getuige I.N.

Het hof is van oordeel dat deze verklaring consistent is, nu deze verklaring in hoofdlijnen en op onderdelen overeenkomt met zijn eerdere verklaring bij de Nationale Recherche op 28 maart 2007. Het hof merkt verder op dat de getuige op het moment dat hij de verdachte in het ziekenhuis zag volgens zijn verklaring onder lijken verstopt lag. Dit is een omstandigheid die de kwaliteit van de waarneming kan beïnvloeden. Gelet erop dat de verklaring over verdachtes aanwezigheid evenwel wordt ondersteund door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en de getuige bovendien heeft verklaard de verdachte te kennen, is het hof van oordeel dat de waarneming van de getuige M.Bi. bruikbaar is voor het bewijs.

In zijn witness statement van 13 augustus 2002 in de zaak Niyitegeka noemt de getuige de naam van de verdachte overigens niet in relatie tot de aanval van 16 april. De getuige heeft de naam van de verdachte evenmin genoemd in zijn trial testimony van 16 oktober 1997 in de zaak Kayishema en Ruzindana. Naar het oordeel van het hof doet dit evenwel niet aan de betrouwbaarheid van de verklaring bij de rechter-commissaris af, nu deze verklaring consistent is en in voldoende mate steun vindt in het overige door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen. Daarbij komt dat blijkens de specifieke aanklachten in de zaken tegen de ICTR-verdachten Kayishema, Ruzindana en Niyitegeka de aanval op het Adventistencomplex niet was tenlastegelegd.125.

JD.U.

De getuige JD.U. heeft tegenover de rechter-commissaris in eerste aanleg op respectievelijk 28, 29 en 31 maart 2008, 1 en 2 april 2008, alsmede op 27 en 28 januari 2009 een verklaring afgelegd over de gebeurtenissen van 16 april 1994. De verklaring komt in de kern, kort gezegd, op het volgende neer. In de ochtend van 16 april 1994 zag hij de verdachte, die hij al sinds zijn jonge jaren kende, lopen voor een groep mensen die gewapend waren met machetes. De verdachte schoot met een vuurwapen op vluchtelingen die iets hoger stonden en als zij gewond neervielen dan werden ze afgemaakt door mensen met machetes.

De getuige stond op dat moment in de richting van waar thans de Memorial staat. Ook heeft hij gezien dat Munonozi werd gedood. Over het begin van de aanval, het schieten door de verdachte op vluchtelingen en de dood van Munonozi op de plek die door de getuige wordt beschreven, is eveneens — in ondersteunende zin — door diverse andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigen verklaard.

Ook verklaren getuigen, wier verklaringen eveneens door het hof voor het bewijs worden gebezigd, dat de verdachte toen vóór een groep van aanvallers stond.

De getuige heeft in diverse opeenvolgende verklaringen consistent verklaard over de rol van de verdachte bij de aanval op het Adventistencomplex. Ook in zijn verklaring bij de Nationale Recherche op 12 december 2007 heeft hij de verdachte een leider genoemd, die opdracht gaf aan anderen en op vluchtelingen schoot tijdens de aanval. Ook in zijn eerdere verklaring van juni 2006 bij het Parquet Géneral en tijdens zijn verhoor bij de Canadese autoriteiten van 1 maart 2007 noemt de getuige de verdachte als één van de aanvallers van het Adventistencomplex. Tenslotte heeft hij de naam van de verdachte als leider van de aanval bij het ziekenhuis van Mugonero genoemd in zijn verklaring bij de gacaca in de periode van 2 tot 16 mei 2006.

Alleen in zijn eerdere statements van respectievelijk 1999 en 2002, afgelegd tijdens het onderzoek in de ICTR-strafzaak tegen Mika Muhimana, heeft de getuige de naam van de verdachte niet expliciet genoemd in relatie tot 16 april 1994. Dit doet naar het oordeel van het hof evenwel niet af aan de betrouwbaarheid van zijn nadien elders en in de onderhavige strafzaak afgelegde verklaringen ten aanzien van de betrokkenheid van de verdachte bij de aanval, te minder nu de witness statement in de zaak Muhimana ook niet uitsluit dat de verdachte één van de leiders van de aanval althans aanvallers was: ‘[…] the hospital was attacked by soldiers and Interahamwe led by Mika Muhimana, Ruzindana, Sikubwabo, Gerard Ntakirutimana, Nyiringango and many others.’

Ook in zijn trial testimonies uit 2001 in de ICTR-zaak Elizephan en Gérard Ntakirutimana noemt de getuige (die als HH heeft verklaard) niet expliciet de naam van de verdachte. Ook dit doet naar het oordeel van het hof niet af aan de betrouwbaarheid van zijn in de onderhavige strafzaak afgelegde verklaringen. Aannemelijk is geworden dat de focus van het onderzoek ter terechtzitting primair gericht was op de schuldvraag van beide verdachten Ntakirutimana en voorts is niet gebleken dat aan de getuige is gevraagd een uitputtende opsomming te geven van alle aanvallers van het Adventistencomplex.126. Voor zover er voorts sprake is van discrepanties, dan tasten zij de betrouwbaarheid van de verklaringen van de getuige JD.U. niet aan. Het hof baseert dit op de consistentie van de verklaringen van de getuige door de jaren heen. Zoals hiervoor is overwogen, komen die verklaringen bovendien op essentiële onderdelen overeen met de verklaringen van andere door het hof voor het bewijs gebruikte getuigen.

V.U.

De getuige V.U. heeft op 16 en 17 december 2006, op 19 januari 2007, op 17 december 2008, alsmede op 26 en 27 januari 2009 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd over de aanval op het Adventistencomplex. Deze verklaringen komen in de kern, kort gezegd, op het volgende neer. De getuige heeft de verdachte op 16 april 1994 gezien bij het begin van de aanval. Hij kende de verdachte. Hij deed boodschappen in de winkel van de verdachte en sprak hem dan vaak. De getuige stond toen de aanval begon bij de andere vluchtelingen. Dat was op de plek waar thans de Memorial staat.

Rechts voor hem was het gebouw van de Association. De getuige kon de verdachte goed zien vanaf de plek waar hij stond en hij zag dat de verdachte samen met anderen op vluchtelingen schoot. Deze waarneming van de getuige wordt voorts ondersteund door getuigen van wie het hof de verklaringen eveneens voor het bewijs bezigt.

De getuige heeft de verdachte later op de dag bij de aanval op de kerk gezien. De verdachte was bij een van de ramen en schoot naar binnen. Ook de getuigen I.M. en I.S. verklaarden dat de verdachte betrokken was bij de aanval op de kerk.

Naar het oordeel van het hof zijn de verklaringen van de getuige bij de rechter-commissaris voldoende betrouwbaar om te kunnen bijdragen tot het bewijs, te meer nu deze verklaring steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en bovendien overeenkomt met hetgeen de getuige over de positie en rol van de verdachte eerder in 2006 heeft verklaard bij de Nationale Recherche, op 28 juni 2006 bij het Parquet Général en in 2005 bij de gacaca: ‘Ik geef een verklaring die [naam verdachte] aanklacht. Hij was onder de mensen die anderen opdroegen om Tutsi's te vermoorden die bij het ziekenhuis te Mugonero waren gevlucht. […]’

Dat deze getuige in zijn trial testimonies van 1 oktober 2001 en 2 oktober 2001 in de zaak Elizaphan en Gérard Ntakirutimana de naam van de verdachte in relatie tot de aanval niet heeft genoemd doet daaraan niet af. Zoals het hof eerder heeft overwogen was de bevraging van een getuige bij of door het ICTR voornamelijk gericht op de persoon van de verdachte en de schuldvraag in een concrete strafzaak. Aan het feit dat in die strafzaak de naam van de onderhavige verdachte niet is genoemd, mag naar het oordeel van het hof geen (doorslaggevende) betekenis worden toegekend. Daar komt bij dat de Trail Chamber in de zaak Elizaphan en Gérard Ntakirutimana oordeelde dat de getuige V.U. ‘to be generally credible’ was.127.

Ook heeft V.U. bij het ICTR zowel een witness statements als trial testimonies in de zaak tegen de verdachte Niyitegeka afgelegd. In zijn witness statement van 25 oktober 1999 wordt de naam van de verdachte niet vermeld. In zijn trial testimony van 30 april 2004 heeft de getuige de naam van de verdachte evenmin genoemd. Hieraan zal het hof evenwel geen betekenis toekennen, nu aan Niyitegeka de aanval op het Adventistencomplex niet was tenlastegelegd.

In de verklaring afgelegd ten overstaan van de justitiële autoriteiten in de Verenigde Staten in de zaak van Enos Kagabe (2003) tenslotte, heeft de getuige de verdachte evenmin (expliciet) genoemd als een van de aanvallers van het Adventistencomplex. Hij heeft een aantal leiders van de aanval bij naam genoemd, maar verklaarde dat er, naast de door hem genoemde leiders van de aanval, waaronder Sikubwabo en Ruzindana, vele anderen (‘many others’) waren. Gelet op de inhoud van die verklaring, die de verdachte als één van de aanvallers niet uitsluit, wordt naar het oordeel van het hof geen afbreuk gedaan aan de betrouwbaarheid van de verklaringen over de betrokkenheid van de verdachte bij de tenlastegelegde aanval van 16 april 1994. Bovendien geeft de getuige hiervoor desgevraagd bij de rechter-commissaris als plausibele verklaring dat de namen die hij heeft genoemd de eerste waren die in zijn hoofd sprongen.

E.K.

De getuige E.K. heeft op 22 en 23 januari 2007, 20 maart 2007 alsmede op 19 en 20 december 2008 een verklaring afgelegd bij de rechter-commissaris. De verklaring van de getuige met betrekking tot verdachtes betrokkenheid bij de aanval op het Adventistencomplex komt er, kort gezegd, in de kern op neer dat hij de verdachte, samen met andere aanvallers, in de vroege ochtend van de aanval heeft gezien. Hij noemt de verdachte, die hij persoonlijk kende, één van de leiders van de aanval. De verdachte droeg een geweer en hij heeft volgens de getuige mensen doodgeschoten. De getuige was bij de kerk en hij kon zien in welke richting de verdachte schoot. Hij schoot in de richting van het ziekenhuis en hij heeft gezien dat de verdachte Munonozi heeft geschoten en hem heeft geraakt. Hij heeft Munonozi zien neervallen. Hierover alsmede over de positie en rol van de verdachte hebben ook andere getuigen verklaard.

Het hof acht deze verklaring betrouwbaar, nu de waarneming van de getuige overeenkomt met die van andere getuigen, van wie de verklaringen door het hof voor het bewijs worden gebezigd. De verklaring dat hij de verdachte heeft zien schieten komt bovendien overeen met de verklaring die de getuige eerder heeft afgelegd bij de Nationale Recherche op 4 augustus 2006. Ook heeft de getuige verklaard over de verdachte en diens betrokkenheid bij de aanval op het Adventistencomplex bij de gacaca in 2006.

Daaraan doet in beginsel niet af dat de getuige de naam van de verdachte niet heeft genoemd in zijn eerdere verklaringen bij het Parquet Général in 2006, bij het ICTR in zijn trial testimonies van september 2001 in de zaak tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana, alsmede in zijn trial testimonies van november 1997 in de zaak tegen Kayishema en Ruzindana noch in zijn eerdere witness statements van 1996, 1999 en 2002. Zoals hiervoor reeds werd overwogen stonden de verdachten Kayishema en Ruzindana niet terecht voor betrokkenheid bij de aanval van het Adventistencomplex. Het hof kent derhalve geen bijzondere betekenis toe aan het niet noemen van de naam van de verdachte door de getuige in zijn verklaringen in die zaak. De getuige heeft voorts tegenover de rechter-commissaris desgevraagd aangegeven dat hem in de zaak tegen Elizaphan en Gérard Ntakirutimana door het ICTR is gevraagd aanvallers op te noemen. Hij noemde dan namen, maar niet alle namen. Hem is nooit gevraagd om alle aanvallers te noemen. Het hof is van oordeel dat dit een voldoende aannemelijke verklaring is voor het feit dat hij de naam van de verdachte niet heeft genoemd als een van de aanvallers van het Adventistencomplex. Daarbij komt dat de focus van het desbetreffende onderzoek ook niet lag bij de schuldvraag van de verdachte. Een en ander doet naar het oordeel van het hof niet af aan de uitvoerige en voldoende betrouwbaar geachte verklaringen die de getuige E.K. tegenover de rechter-commissaris heeft afgelegd.

S.N.

De getuige S.N. heeft op 14 en 15 november 2006, op 16 januari 2007 en op 16 en 17 december 2008 een verklaring afgelegd bij de rechter-commissaris. In die verklaringen heeft hij de verdachte, die hij al kende sinds de verdachte op de middelbare school zat, een leider genoemd die opdrachten aan anderen gaf. Hij heeft hem 's ochtends gezien met een vuurwapen, waarmee hij op Tutsi's schoot. De getuige was toen samen met andere Tutsi's voor de school van ESI bij het schoolplein. Hij hoorde tevens dat de verdachte opdrachten aan andere aanvallers gaf. Tegenover de rechter-commissaris heeft hij voorts verklaard dat hij vanaf de plek waar hij stond het ziekenhuis kon zien. De getuige heeft ook mensen zien vallen. Hij heeft de verdachte mensen dood zien schieten. Dat was bij de middelbare school, bij het terrein van het ziekenhuis en onder de bomen. Later die dag heeft hij de verdachte op mensen zien schieten bij het terrein van het ziekenhuis en bij de kerk.

Het hof acht deze verklaring in de kern betrouwbaar, omdat de waarnemingen van de getuige op deze punten steun vinden in de door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen van andere getuigen over de plek waar de getuige stond (de getuigen V.U. en JD.U.) en over verdachtes betrokkenheid en rol bij de aanval. Meerdere getuigen verklaren dat de verdachte voor de andere aanvallers stond en noemen hem één van de leiders. Bovendien is zijn verklaring, op hooflijnen, in overeenstemming met hetgeen hij eerder bij de Nationale Recherche in zijn verhoor van 27 juli 2006 heeft verklaard over de aanval en verdachtes aandeel daarin. Ook in zijn verklaring bij het Parquet Général van 29 juni 2006 heeft de getuige de verdachte genoemd als één van de aanvallers die schoot op de Tutsi's op het Adventistencomplex.

Deze getuige heeft ook in 2003 een verklaring afgelegd tegenover de justitiële autoriteiten van de Verenigde Staten in de zaak van Enos Kagaba. Met betrekking tot de aanval op het Adventistencomplex heeft hij Obed Ruzindana, Kagaba, Elizaphan en Gérard Ntakirutimana, en Charles Sikubwabo genoemd als leiders van de aanval. De naam van de verdachte komt in deze verklaring niet voor. In zijn diverse witness statements in 1995, 1999 en 2002 komt de naam van de verdachte evenmin voor. In een gacaca-verklaring die dateert van eind mei/begin juni 2005 heeft de getuige wel de naam van de verdachte genoemd als betrokkene bij de genocide maar niet in relatie tot de aanval op het Adventistencomplex.

De rechter-commissaris heeft de getuige gevraagd waarom hij eerst vanaf 2006 de verdachte heeft genoemd als één van de aanvallers. De getuige heeft hierop gezegd dat zijn antwoord afhing van hoe de vraag was gesteld en van het doel dat de vragensteller voor ogen had. ‘Soms wilde hij [de vragensteller] een specifieke naam weten. Dan noemde ik vijf mensen en zei hij ‘stop’ als hij de naam hoorde die hij wilde horen. Dan kunt u zijn naam bij de ene instantie vinden en bij de andere niet.’ Met betrekking tot de door de getuige opgestelde ‘list of killers in Mugonero Hospital and Church’ die als bijlage bij een witness statement was gevoegd en waarop negen namen van aanvallers staan, heeft hij opgemerkt dat hij niet meer weet wat de vraag is geweest. Hij heeft gezegd dat hij denkt dat hem de vraag is gesteld de namen op te schrijven en opnieuw verwezen naar het doel dat de vragensteller voor ogen stond. Over zijn verklaringen voor de autoriteiten van de Verenigde Staten heeft hij verder opgemerkt dat hij werd ondervraagd met het doel ‘bepaalde personen te onderzoeken’. Ook heeft hij aangegeven dat hoe langer hem vragen worden gesteld, hoe meer hij zich kan herinneren.

Het hof ziet hierin een voldoende plausibele verklaring voor het niet-noemen van de naam van de verdachte in eerdere hiervoor genoemde verklaringen. Daar komt bij dat aangenomen kan worden dat de focus in die onderzoeken was gericht op anderen dan de verdachte, waarbij de vragen vaak een open karakter hadden. De bewijswaarde van die verklaringen is naar het oordeel van het hof, zeker bezien in relatie tot de overigens consistente opeenvolgende verklaringen van de getuige in de onderhavige strafzaak, betrekkelijk. Het hof ziet dan ook geen aanleiding om de belastende onderdelen van de verklaringen van deze getuige zoals die bij de bij de rechter-commissaris zijn afgelegd, om die reden voor het bewijs buiten beschouwing te laten.

De navolgende slachtoffergetuigen hebben in hun door het hof voor het bewijs gebezigde, verklaringen de verdachte aangewezen als één van daders van de tenlastegelegde aanranding van de persoonlijke waardigheid en bedreiging van J.M., W.B. en hun zoontje F. op 27 april 1994 in Mugonero.

J.M.

De getuige J.M. heeft op 5 en 6 februari 2007 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. Eerder heeft zij op 2 augustus 2006 bij de nationale recherche verklaard.

De verklaringen van de getuige, afgelegd tegenover de rechter-commissaris houden in de kern, kort gezegd, het volgende in. De getuige is samen met haar man W.B. en hun pasgeboren zoontje gevlucht voor het geweld en werden tegengehouden bij de barrière van Mugonero. Deze barrière werd bewaakt door gewapende milities. De getuige mocht, als Tutsi, evenmin als haar zoontje verder reizen. De getuige verklaart dat zij uren zijn vastgehouden en ernstig zijn bedreigd, onder andere met de dood, en vernederd. Zij hebben daarbij voor hun leven moeten vrezen. Met de verdachte moest worden onderhandeld omtrent verdere vervolg van hun reis. De verdachte was volgens de getuige de baas. De milities luisterden naar hem en hij nam de beslissingen. De verdachte heeft ook een brief geschreven aan de burgemeester van Gishyita om hem te vragen om naar Mugonero te komen en in de zaak te beslissen.

Over de verdachte heeft de getuige verklaard dat zij hem kent als [voornaam verdachte, achternaam vader verdachte]]. Zij heeft verder gezegd dat zij via internet weet dat andere hem [achternaam verdachte] noemen. Zij kent de verdachte al heel lang, omdat zij met zijn zusters op school zat.

Het hof heeft de verklaringen van de getuigen in de onderhavige zaak terdege op hun betrouwbaarheid getoetst.

Daarbij verdient vermelding dat deze getuige al op 18 oktober 1996 een witness statement heeft afgelegd tegenover onderzoekers van het ICTR, waarin zij in een onderzoek tegen O.R. reeds heeft verklaard omtrent de barricade van Mugonero, de rol van verdachte daarbij en diens rol bij het tenlastegelegde feit. Deze verklaring is relatief kort na de tenlastegelegde gebeurtenis afgelegd. Daarnaast komt haar statement in hoofdlijnen overeen met de inhoud van haar (latere) meer gedetailleerde verklaringen in de strafzaak tegen de verdachte.

Het hof is van oordeel dat die verklaringen op wezenlijke onderdelen consistent zijn. De verklaringen van de getuige vinden voorts steun in de verklaring van de getuige W.B. De door het hof geconstateerde verschillen in de verklaringen van de getuige doen geen afbreuk aan de betrouwbaarheid daarvan.

Door de verdediging is in eerste aanleg — kort en zakelijk weergegeven — nog gesteld dat uit niets met voldoende mate van zekerheid kan worden afgeleid dat de verdachte als (mede) pleger van het feit moet worden aangemerkt. Er is geen sprake van een eenduidige herkenning van de verdachte door J.M., terwijl ook niet met voldoende zekerheid kan worden vastgesteld dat het aan de burgemeester van Gishyita gestuurde briefje door de verdachte is geschreven.

Met betrekking tot de herkenning van de verdachte overweegt het hof evenwel dat de verdachte zelf heeft verklaard dat hij het wel moet zijn geweest die in de door de getuige J.M. gegeven omschrijving, dan wel aanduiding van [naam verdachte] past. Het hof wijst voorts nog in het bijzonder op de verklaring van Y.H., een bekende van de verdachte, die de verdachte als [naam verdachte] aanduidt.

Voor zover al — anders dan het hof — aangenomen zou moeten worden dat bovenvermelde brief aan de burgemeester van Gishyita niet door de verdachte zelf is geschreven en ondertekend, merkt het hof nog op dat reeds de overige door het hof gebezigde bewijsmiddelen in onderling verband en samenhang bezien de conclusie kunnen dragen dat het de verdachte is geweest die het onderhavige feit (mede) heeft gepleegd.

Anders dan door de raadsman betoogd, kan naar het oordeel van het hof uit de verklaringen van S.M. niet met voldoende mate van aannemelijkheid worden afgeleid dat de verdachte op 27 april 1994 aanwezig was bij aanvallen op de Kizenga heuvel. Daar komt bij dat de verdachte de verklaringen van die getuige in het geheel niet ondersteunt.

W.B.

De getuige W.B. heeft op 1 augustus 2006 bij de Nationale Recherche een verklaring afgelegd. Voorts heeft hij tegenover de rechter-commissaris verklaard, op 6 en 7 februari 2007. Ook deze getuige verklaart over de barrière van Mugonero waar zij werden tegengehouden omdat zijn vrouw J.M., als Tutsi, en hun zoontje niet verder mochten reizen. Volgens de getuige zijn zij naar een winkel gebracht waar moest worden onderhandeld over de verdere doorreis. Tijdens het wachten zijn zij, en met name zijn echtgenote, ernstig bedreigd, met de dood. De getuige verklaarde verder dat hij de indruk had dat de eigenaar van de winkel beslissingsbevoegdheden had en hij heeft ook waargenomen dat de eigenaar deelnam aan alle beslissingsprocessen. Hij heeft van zijn vrouw gehoord dat die persoon ‘[voornaam verdachte]’ was. De naam M. is bij de getuige blijven hangen, omdat de brief die door de eigenaar van de winkel is geschreven daarmee was ondertekend.

Ook de verklaringen van de getuige W.B. acht het hof consistent. Deze getuige verklaart weliswaar beduidend minder gedetailleerd dan zijn (thans) echtgenote, maar zijn verklaring wordt door haar verklaring in voldoende mate ondersteund. Het hof acht de verklaringen van de getuige derhalve voldoende betrouwbaar voor het bewijs van het tenlastegelegde.

Voor de omstandigheid dat de getuige W.B. het onderhavige feit niet heeft genoemd in zijn tegenover onderzoekers van het ICTR in 1995 en 1996 afgelegde witness statement heeft deze getuige bij de rechter-commissaris een naar het oordeel van het hof plausibele verklaring gegeven. Voor het ICTR ging het immers, aldus de getuige, vooral om de algemene toestand in Rwanda, vóór, tijdens en na afloop van de genocide; voor het internationale tribunaal was [voornaam verdachte] destijds slechts een ‘bijpersoon’.

Voor zover al in de achtereenvolgende verklaringen van voornoemde getuigen enige inconsistenties aanwezig zijn, wijst het hof in het bijzonder — als plausibele oorzaak — op het tijdsverloop sedert de gebeurtenissen van 1994.

Y.H.

De getuige Y.H. heeft op 26 juli 2006 bij de Nationale Recherche een algemene verklaring afgelegd over de tenlastegelegde gebeurtenis. Deze verklaring komt er, kort gezegd, op neer dat hij heeft gezien dat een blanke man met zijn Rwandeze vrouw bij de slagboom van Mugonero is tegengehouden. Zij zijn vervolgens meegenomen naar de woning van (de vader van) de verdachte. Daar hebben de man en vrouw moeten wachten tot er een bericht kwam van de préfect dat zij door mochten rijden.

Ook de verklaring van Y.H. acht het hof, voor zover als bewijsmiddel gebezigd, betrouwbaar. Ook deze verklaring wordt ondersteund door de verklaring van J.M., in ieder geval omtrent het begin en het einde van het feit, alsmede in het bijzonder ook omtrent de identiteit van de verdachte.

De verdachte heeft bij voortduring enig aandeel in het hem tenlastegelegde feit ontkend. Het hof hecht geen geloof aan deze ontkenning. De gebezigde bewijsmiddelen rechtvaardigen buiten redelijke twijfel de bewezenverklaring.

De verdachte zijn diverse strafbare feiten tenlastegelegd, primair als onderdeel van oorlogsmisdrijven. Het hof sluit zich ter zake van het bij oorlogsmisdrijven toepasselijke wettelijke kader en de volkenrechtelijke rechtsbronnen, grotendeels aan bij het onderstaande juridische kader zoals dat ook door de rechtbank is vastgesteld.

Ten tijde van de tenlastegelegde feiten werden oorlogsmisdrijven onder andere in artikel 8 (oud) Wet Oorlogsstrafrecht (WOS) strafbaar gesteld. Artikel 8 (oud) WOS luidde toen:

Artikel 8 (oud) WOS is met ingang van 1 oktober 2003 vervangen door de artikelen 5, 6 en 7 van de Wet Internationale Misdrijven (WIM). Er heeft zich derhalve een verandering van wetgeving voorgedaan. Ingevolge het bepaalde in artikel 1 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht, dat uitdrukking geeft aan de erkenning van het legaliteitsbeginsel voor het (materiële) strafrecht, dient het hof te onderzoeken of sprake is van een gewijzigd inzicht van de wetgever in de strafwaardigheid van de in dit kader relevante gedraging. Indien dat het geval is, dient het hof vast te stellen welke strafbepaling voor de verdachte een gunstiger bepaling oplevert.

De wetgever heeft in de WIM gekozen voor een hercodificatie van de strafbaarstelling van oorlogsmisdrijven. In plaats van een ruime en open geformuleerde strafbepaling waarin artikel 8 (oud) WOS rechtstreeks verwees naar het humanitair oorlogsrecht dat zowel geschreven als ongeschreven bronnen omvat128., is in de WIM gekozen voor een gespecificeerde uitwerking van de verschillende misdrijven. Artikel 5 WIM betreft de strafbaarstelling van de oorlogsmisdrijven gepleegd in een internationaal gewapend conflict, artikel 6 WIM de oorlogsmisdrijven gepleegd in een niet-internationaal gewapend conflict, artikel 7 WIM fungeert in navolging van de WOS als een ‘vangnetbepaling’, waarin overige schendingen van het internationaal humanitair oorlogsrecht worden strafbaar gesteld.129. In artikel 7 WIM is de terminologie van artikel 8 WOS ‘wetten en gebruiken van oorlog’ overgenomen.130. Blijkens de wetsgeschiedenis van de WIM wordt de nationale rechter aangespoord zich voor wat betreft het juridische kader in belangrijke mate te laten leiden door de rechtspraak van de internationale gerechten.131. Ook het hof zal voor de beoordeling van dit wettelijk kader en de rechtsbronnen aansluiting zoeken bij deze rechtspraak, die immers een (belangrijke) indicatie vormt van de ontwikkeling hierover in het internationaal gewoonterecht.

De hercodificatie komt niet voort uit een gewijzigd inzicht van de wetgever omtrent de strafwaardigheid van de in dit kader relevante strafbaar gestelde gedragingen, dat tot toepassing van artikel 1 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht aanleiding zou geven. Dit gewijzigd inzicht kan ook niet worden afgeleid uit de strafbedreiging, waarin de WIM voor wat betreft oorlogsmisdrijven niet wezenlijk verschilt van de WOS en aansluiting is gezocht bij in de WOS aanwezige strafverzwaringsgronden.132.

Ook in uitspraken van de rechtbank 's‑Gravenhage en van dit gerechtshof is reeds vastgesteld dat artikel 1 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht geen toepassing vindt.133. Het hof acht derhalve artikel 8 (oud) WOS van toepassing.

De directe aanleiding voor de strafbaarstelling van oorlogsmisdrijven in de WOS begin jaren vijftig vormden de vier Verdragen Geneve van 12 augustus 1949. In deze verdragen staan centraal de verschillende categorieën van beschermde personen. Deze categorieën zijn respectievelijk gewonden en zieken zich bevindende bij de strijdkrachten te velde (Verdrag I), gewonden, zieken en schipbreukelingen van de strijdkrachten ter zee (Verdrag II), krijgsgevangenen (Verdrag III) en burgers in oorlogstijd (Verdrag IV).134.

De wetgever zag in de in die Verdragen vervatte verplichtingen tot strafbaarstelling en vervolging van ernstige schendingen van die Verdragen ‘een dringende reden om thans tot een definitieve wettelijke regeling te komen’.135. Gekozen is, zoals volgt uit het vorenoverwogene, voor een verwijzing naar ‘wetten en gebruiken van oorlog’. In de memorie van toelichting wordt vermeld dat hieronder wordt verstaan:

De formulering van artikel 8 lid 1 (oud) WOS verwijst de rechter naar een veelvoud van mogelijk toepasselijke bronnen, zonder nadere specificatie. Van de rechter wordt verlangd dat hij zich voor de toepassing van de delictsomschrijvingen van artikel 8 (oud) WOS oriënteert op het internationale recht en de internationale rechtspraak zoals die zich met name heeft gevormd na de Tweede Wereldoorlog.137.

Het begrip ‘de wetten en gebruiken van oorlog’ verwijst, zoals overwogen, naar onder andere de hiervoor genoemde vier Geneefse Verdragen maar ook naar de daarbij behorende, later tot stand gekomen Aanvullende Protocollen I en II daterend van 8 juni 1977.138.

De Verdragen van Geneve zijn in hun volle omvang van toepassing op internationale gewapende conflicten en, voor een beperkt onderdeel, op niet-internationale (interne) conflicten. Deze vier verdragen bevatten een gelijkluidend artikel 3, ook Gemeenschappelijk artikel 3 genoemd. Dit Gemeenschappelijk artikel 3 bevat minimumgedragsnormen ten aanzien van de (menswaardige) bejegening van ‘personen, die niet rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnemen’, waaraan de strijdende partijen zich bij een niet-internationaal gewapend conflict dienen te houden.139. Uit de (vaste) jurisprudentie van de internationale ad hoc tribunalen volgt dat Gemeenschappelijk artikel 3, zoals omschreven in de Verdragen van Genève, de status heeft van internationaal gewoonterecht.140.

Gemeenschappelijk artikel 3 luidt als volgt (in de Nederlandse vertaling):

De Aanvullende Protocollen I en II vullen een aantal hiaten op in de Geneefse Verdragen. Het Aanvullend Protocol I doet dit voor internationale gewapende conflicten, het Aanvullend Protocol II voor niet-internationaal gewapende conflicten. Doelstelling van het Aanvullend Protocol II is de (verdere) verbetering van de bescherming van de burgers en anderen die niet (meer) deelnemen aan de gewapende strijd.

Artikel 1 Aanvullend Protocol II, dat de reikwijdte van dit Protocol bepaalt, luidt als volgt (in de Nederlandse vertaling):

Dit Protocol is niet van toepassing op situaties van interne ongeregeldheden en spanningen, zoals rellen, op zichzelf staande en sporadisch voorkomende daden van geweld en andere handelingen van soortgelijke aard, die niet zijn te beschouwen als gewapende conflicten.

Artikel 4 Aanvullend Protocol II luidt als volgt (in de Nederlandse vertaling):

Gemeenschappelijk artikel 3 is aanwezig in alle vier de Geneefse Verdragen, met dezelfde inhoud en de materiële inhoud van deze bepaling is van toepassing qua gewoonterecht, zowel op de interne als ook op de internationale conflicten. Ofschoon Aanvullend Protocol II als geheel nog niet kan worden beschouwd integraal deel uit te maken van het internationaal gewoonterecht, vormen veel van de bepalingen ervan wel een weerspiegeling van het gewoonterecht en worden deze beschouwd als een bevestiging van de bestaande gewoonterechtelijke regels.141.

Met betrekking tot de relatie tussen Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II overweegt het hof voorts dat het Aanvullend Protocol II vooral bedoeld was om de positie en de bescherming van burgers tijdens de interne gewapende conflicten te verbeteren door het ontwikkelen en aanvullen van Gemeenschappelijk artikel 3 zonder wijziging van de bestaande voorwaarden van de toepassing van deze bepaling. In de praktijk heeft het Aanvullend Protocol II de bescherming van de Conventies van Genève verder uitgebreid en uitgewerkt.142. Het protocol was niet bedoeld om de autonomie van het regime van Gemeenschappelijk artikel 3 te verminderen noch de voorwaarden voor de toepassing van Gemeenschappelijk artikel 3, noch de reikwijdte van de bescherming ervan werden gewijzigd door Aanvullend Protocol II.

Het hof merkt allereerst op dat uit de delictsomschrijving van de in deze strafzaak telkens primair tenlastegelegde feiten voortvloeit dat hij die zich, als dader of als mededader, schuldig maakt aan schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, krachtens conventioneel geschreven oorlogsrecht, zoals dat voortvloeit uit de diverse verdragen of internationaal gewoonterecht, individueel strafrechtelijk aansprakelijk kan worden gehouden voor oorlogsmisdrijven.

Hoewel de delictsomschrijving niet uitdrukkelijk vermeldt dat een specifieke hoedanigheid is vereist voor het kunnen plegen van de tenlastegelegde oorlogsmisdrijven, vloeit uit het contextuele bestanddeel van het gewapend conflict voort dat in beginsel slechts militairen, leden van andere gewapende groeperingen, alsmede hun militaire en civiele leiders en opdrachtgevers onder deze bepalingen kunnen vallen.143.

De verschillende vormen van de individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid vinden hun rechtsgrond in de verdragen, het internationaal gewoonterecht of in beide. Het feit dat een specifieke vorm van individuele aansprakelijkheid in het gewoonterecht erkenning heeft gevonden is om twee redenen van belang:

Voorts levert niet elke schending van de wetten en gebruiken van oorlog, — het humanitair oorlogsrecht -, een oorlogsmisdrijf op. Alleen ernstige schendingen (‘serious violations’) van het humanitair oorlogsrecht worden in het internationale recht bedreigd met individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid. Aangenomen moet worden dat de wetgever de strafbaarstelling van artikel 8 WOS (oud) tot die ernstige schendingen van het oorlogsstrafrecht heeft willen beperken.

Zoals hiervoor reeds werd overwogen dient de Nederlandse rechter zich voor het trekken van de grenzen van strafrechtelijke aansprakelijkheid te oriënteren op het internationale recht. Derhalve zal het hof moeten onderzoeken of de aan de verdachte verweten gedragingen te gelden hebben als ernstige schendingen van het humanitair oorlogsrecht en (derhalve) strafbaar zijn ‘according to general principles of law recognized by the community of nations’144.

Een schending is ernstig indien daardoor elementaire humanitair-rechtelijke normen, zoals die zijn vastgelegd in verdragen of onderdeel uitmaken van het internationaal gewoonterecht, worden geschonden en de schending ernstige gevolgen heeft voor het slachtoffer.145.Aan deze eis is voldaan indien de gedraging die het humanitaire recht schendt beschermde personen of goederen in gevaar brengt of in strijd is of een schending inhoudt van regels die belangrijke waarden beschermen.146. De ernstige inbreuken van de bepalingen van de Geneefse Verdragen zorgen voor universele rechtsmacht over zulke schendingen en impliceren, tegelijkertijd, een plicht van de staten om dergelijke ernstige schendingen te vervolgen of om vermeende oorlogsmisdadigers uit te leveren. Indien tenslotte een ernstige schending wordt geconstateerd, dan resulteert dit in individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht.147.

Traditioneel is de notie van oorlogsmisdaden beperkt tot internationaal gewapende conflicten. In het licht van het intern karakter van het gewapend conflict in Rwanda, is evenwel besloten om het ICTR jurisdictie te geven over schendingen van het humanitair recht in een niet-internationaal gewapend conflict. En hoewel de Statuten van het Joegoslavië-tribunaal (hierna: ICTY148.) niet uitdrukkelijk voorzien in rechtsmacht over de schendingen van het humanitaire recht begaan in niet-internationaal gewapend conflict, blijkt uit de jurisprudentie van dit tribunaal dat schendingen van het humanitair recht in het kader van niet-internationaal gewapende conflicten eveneens kunnen leiden tot individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid krachtens het internationale recht. In de richtinggevende uitspraak in de zaak Tadic, heeft de Appeals Chamber van het ICTY geoordeeld dat onder het gewoonterecht vele regels van het humanitair recht die van toepassing zijn op internationale gewapende conflicten tevens gelden voor niet-internationale gewapende conflicten.149. De vaststelling dat uit schendingen van het internationaal humanitair recht in niet-internationale gewapende conflicten individuele aansprakelijkheid voortvloeit op grond van gewoonterecht was gebaseerd op de overweging dat bestraffing van de daders nodig was om de handhaving van het humanitair recht te waarborgen.150.

Hoewel Gemeenschappelijk artikel 3 van de Verdragen van Geneve minimumregels vaststelt die gelden voor gewapende conflicten met een niet-internationaal (intern) karakter, die later werden uitgebreid door het Aanvullend Protocol II, bevat deze bepaling geen expliciete verwijzing naar de strafrechtelijke aansprakelijkheid wegens schending van de bepalingen ervan. Desondanks voldoen ernstige schendingen van de in Gemeenschappelijk artikel 3 vervatte verboden aan de eisen voor individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht.151.

Gemeenschappelijk artikel 3 maakt, zoals reeds overwogen, onderdeel uit van de vier Geneefse Verdragen van 1949 die nagenoeg universeel zijn geratificeerd, onder andere door Nederland en op 5 mei 1964 door Rwanda. De Hoge Raad heeft geoordeeld dat handelen in strijd met Gemeenschappelijk artikel 3 van het Verdrag [inzake de bescherming van burgers in oorlogstijd, zijnde één van de Geneefse Verdragen] het in art. 8 (oud) WOS omschreven misdrijf oplevert.152. In de Statuten van de diverse internationale ad hoc tribunalen worden schendingen van Gemeenschappelijk artikel 3 eveneens strafbaar gesteld. Het Statuut van het ICTR stelt in artikel 4 ernstige schendingen van het Gemeenschappelijk artikel 3 strafbaar. In artikel 6 van dit Statuut is voorts bepaald dat onder andere degene die zich schuldig maakt aan het bepaalde in artikel 4 voornoemd individueel strafrechtelijk aansprakelijk is. Voorts wordt in artikel 3 van het Statuut van het ICTY verwezen naar de ‘laws or customs of war’.

Uit de rechtspraak van het ICTY blijkt dat daaronder (onder meer) schendingen van Gemeenschappelijk artikel 3 vallen.153. Ook kan artikel 3 van het Statuut van het Speciale Hof voor Sierra Leone worden genoemd waarin naar het Gemeenschappelijk artikel 3 wordt verwezen.

Ernstige schendingen van de in het Aanvullend Protocol II vervatte verboden voldoen eveneens aan de eisen voor individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht. Hiertoe heeft het hof vastgesteld dat het Aanvullend Protocol II eveneens internationaal breed is geratificeerd. Rwanda heeft dit Protocol geratificeerd op 19 november 1984 en derhalve ruim voor de tenlastegelegde periode. Verder stelt artikel 4 van het Statuut van het ICTR schending van het Aanvullend Protocol II strafbaar. In artikel 6 van dit Statuut is voorts — zoals hiervoor reeds is vermeld — bepaald dat onder andere degene die zich schuldig maakt aan het bepaalde in artikel 4 voornoemd individueel strafrechtelijk aansprakelijk is. In de uitspraken van het ICTR is vastgesteld dat de strafbare feiten die worden opgesomd in artikel 4 van haar Statuut, tevens misdrijven vormen onder de wetten van Rwanda en dat de RPF, een van de partijen bij het gewapend conflict, tegenover het International Rode Kruis heeft verklaard dat het gebonden was aan de regels van het internationaal humanitaire recht.154.

Artikel 4 van het Aanvullend Protocol II, zijnde één van de de in artikel 8 WOS (oud) bedoelde schendingen van de wetten van oorlog, verbiedt ‘te allen tijde en op iedere plaats’ bedreiging met geweld, op dezelfde wijze als het de daadwerkelijke uitoefening van geweld verbiedt. Uit deze formulering blijkt dat het hierbij om een fundamentele norm gaat. In het Statuut van het ICTR is in artikel 4 sub h de bedreiging met geweld ook als zelfstandig te vervolgen oorlogsmisdrijf opgenomen. Dat bedreiging met geweld een ernstige schending van het oorlogsrecht oplevert, blijkt voorts uit het feit dat die bedreiging onder omstandigheden ook kan worden aangemerkt als onmenselijke behandeling en als marteling.155.

De in Gemeenschappelijk artikel 3 en een aanzienlijk deel van de in het Aanvullend Protocol II vervatte normen hebben zich ontwikkeld tot internationaal gewoonterecht waarvan ernstige schendingen kunnen worden beschouwd als een oorlogsmisdrijf. Uit een onderzoek van het Internationale Rode Kruis naar het bestaan en de inhoud van gewoonterechtelijk oorlogsrecht, volgt verder dat gewoonterechtelijke regels, waarvan ernstige schending beschouwd moet worden als oorlogsmisdrijf — voor wat betreft een niet-internationaal gewapend conflict — kunnen worden vastgesteld op basis van de inhoud van Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II. Volgens de Internationale Rode Kruis-studie hebben deze verdragen zich, als het gaat om oorlogsmisdrijven, voor een aanzienlijk deel ontwikkeld tot gewoonterecht.156. Verder worden schendingen van het humanitair recht, die in het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof zijn gecodificeerd als oorlogsmisdrijven in een niet-internationaal gewapend conflict, gezien als basis voor gewoonterechtelijke normen.157.

Op basis van het overwogene komt het hof tot de slotsom dat de personen die verantwoordelijk zijn voor de schendingen van het humanitair oorlogsrecht, zoals neergelegd in de tenlastegelegde Gemeenschappelijk artikel 3, het Aanvullend Protocol II en in het internationaal gewoonterecht, tijdens de gebeurtenissen op het Rwandese grondgebied in 1994, individueel strafrechtelijk aansprakelijk zijn naar internationaal recht en derhalve kunnen worden onderworpen aan rechtsvervolging.

Op grond van Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II, alsmede de invulling die daaraan is gegeven in de literatuur en de (internationale) rechtspraak van de ad hoc tribunalen, is er sprake van een oorlogsmisdrijf in een niet-internationaal gewapend conflict indien er is voldaan aan de volgende vereisten:

De verdachte heeft zich samen met anderen, naar internationaal humanitair recht, tegenover de inzittenden van een ambulance, alsmede tegenover personen behorende tot de Tutsi-bevolkingsgroep die zich op het Adventistencomplex bevonden, schuldig gemaakt aan zeer ernstige geweldmisdrijven, in het bijzonder moord.

Het is evident dat dit schendingen zijn van het humanitair oorlogsrecht zoals neergelegd in alle in de tenlastelegging genoemde rechtsbronnen, te weten Gemeenschappelijk artikel 3, het Aanvullend Protocol II en het internationale gewoonterecht.

De verdachte en zijn mededaders hebben vele Tutsi-burgers die zich op het Adventistencomplex bevonden, gedood en tevens hebben zij Tutsi-burgers bij die gelegenheid lichamelijk letsel toegebracht.195. De verdachte en zijn mededaders hebben inzittenden van een ambulance gedood.

Gemeenschappelijk artikel 3, eerste lid, onder a en het Aanvullend Protocol II, tweede lid, onder a verbieden aanslagen op het leven en lichamelijke geweldpleging, in het bijzonder moord.

De verdachte en zijn mededaders hebben voorts de persoonlijke waardigheid aangerand van J.M. en W.B., hen onterend en vernederend behandeld. Gemeenschappelijk artikel 3, eerste lid, onder c en Aanvullend Protocol II artikel 4, tweede lid, sub e verbieden aanranding van de persoonlijke waardigheid, in het bijzonder vernederende en onterende behandeling. Uit het hiervoor genoemde onderzoek van het Internationale Rode Kruis blijkt dat dit verbod tevens behoort tot het gewoonterecht.196. Ook hier geldt dus dat dit ernstige schendingen zijn van het humanitair oorlogsrecht zoals neergelegd in alle in de tenlastelegging genoemde rechtsbronnen.

De verdachte c.s. hebben voorts J.M. en W.B. bedreigd met geweld tegen het leven in het bijzonder moord. Het ‘dreigen met geweld’ is — anders dan de in de vorige paragrafen besproken ernstige schendingen — niet vermeld als een verboden gedraging in Gemeenschappelijk artikel 3 en heeft ook niet te gelden als schending van een gewoonterechtelijke regel van humanitair oorlogsrecht.197. Deze gedraging is echter op grond van artikel 4 lid 2 sub h Aanvullend Protocol II wel te allen tijde verboden. Dit verbod is in het Aanvullend Protocol II geplaatst in Deel II (menselijke behandeling) in het artikel dat ziet op fundamentele waarborgen. Deze gedraging is daarnaast zelfstandig strafbaar gesteld in artikel 4 sub h van het ICTR Statuut en bovendien — zoals hierboven reeds overwogen — verwijst artikel 4 van dit statuut ook naar het Aanvullend Protocol II.

Het hof is — evenals het openbaar ministerie198. — van oordeel dat dreiging met geweld een schending inhoudt van het Aanvullend Protocol II welke voldoende ernstig is om als oorlogsmisdrijf te gelden. Het betreft immers een schending van een humanitair rechtelijke regel, die is neergelegd in een verdrag dat ruim voor de bewezenverklaarde pleegperiode van toepassing was voor Nederland en Rwanda. De geschonden norm beschermt belangrijke waarden en de schending daarvan heeft grote consequenties gehad voor de slachtoffers, zoals ook uit het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep is gebleken. Mitsdien is er sprake van een ernstige schending. Gelet ook op de strafbaarstelling in het Statuut van het ICTR resulteert een dergelijke schending in strafrechtelijke aansprakelijkheid naar internationaal recht.

De conclusie moet dus zijn dat alle vorenbedoelde door de verdachte gepleegde misdrijven, zowel die ten opzichte van de inzittenden van de ambulance, de Tutsi-burgers die zich bevonden op het Adventistencomplex, als die ten opzichte van J.M. en W.B., ernstige schendingen zijn van regels van humanitair oorlogsrecht welke resulteren in individuele strafrechtelijke aansprakelijkheid van de verdachte.

Het hof stelt, met de rechtbank, vast dat in de tenlastelegging omschreven periode (vanaf 6 april tot en met 17 juli 1994) op het grondgebied van Rwanda sprake was van een niet-internationaal gewapend conflict tussen de strijdkrachten van de regering FAR en de dissidente strijdkrachten van het RPF.199.

De FAR was het regeringsleger, dat onder verantwoordelijk commando stond. Het RPF was eveneens een gestructureerd en gedisciplineerd leger dat stond onder een verantwoordelijk bevel van generaal Paul Kagame, het grondgebied van Rwanda gedeeltelijk beheerste en in staat was op een gecoördineerde wijze militaire operaties uit te voeren200.en de verplichtingen van het humanitair oorlogsrecht zoals omschreven in Gemeenschappelijk artikel 3 en het eveneens toepasselijke Aanvullend Protocol II na te komen.201.

De verdachte heeft ter terechtzitting in eerste aanleg van 13 oktober 2008 verklaard dat hij op de hoogte was van het bestaan van dit conflict. Voorts is voldoende aannemelijk geworden dat de regeringsstrijdkrachten controle hadden over het gebied waarbinnen de aan de verdachte in de tenlastegelegde periode verweten gedragingen vielen.

Zoals hiervoor werd overwogen, hangt het antwoord op de vraag of de aan de verdachte tenlastegelegde en bewezenverklaarde feiten oorlogsmisdrijven waren voorts af van de beantwoording van de vraag of deze feiten een zodanig verband — als nexus aangeduid — hadden met het niet-internationaal conflict dat zij — ook — als oorlogsmisdrijven kunnen worden aangeduid. Uit het vorenoverwogene volgt dat bij het bepalen of de vereiste nauwe samenhang bestaat wordt in de vaste jurisprudentie van de Tribunalen, zoals die gevolgd is op de hiervoor aangehaalde richtinggevende uitspraak in de zaak Kunarac, als volgt tot uitdrukking gebracht:

De Appeals Chamber van het ICTY in de Kunarac-zaak liet hier nog aan voorafgaan:

Daargelaten de voorgeschiedenis, is komen vast te staan dat nadat op 6 april 1994 een vliegtuig met onder meer aan boord de president van Rwanda, Habyarimana, is neergeschoten bij Kigali, met dodelijk gevolg voor alle inzittenden. Binnen 24 uur daarop barstte het geweld in Rwanda los en werden gewapende vijandelijkheden tussen het Rwandese regeringsleger en het RPF, hervat. Aldus ontstond — zoals hiervoor reeds werd vastgesteld — een niet-internationaal gewapend conflict tussen boven bedoelde strijdende partijen.204.

Verder is komen vast te staan dat het RPF werd geïdentificeerd met de Tutsi-minderheid in Rwanda en met leden van de politieke oppositie, zoals in het bijzonder ook naar voren komend in de onder het hoofdstuk Rwanda reeds eerder aangehaalde uitspraak van het ICTR in de zogeheten ‘Mediatrial’205., alsmede in de uitspraak van het ICTR in de zaak Bagosora:206.

Zoals het hof verder hiervoor heeft overwogen, werd eenzelfde (anti Tutsi) boodschap vanaf 1993 uitgedragen in de radio-uitzendingen van het radiostation RTLM. Het hof wijst in dit verband tevens op de verklaring van de verdachte dat hij naar dit radiostation luisterde, dat de Tutsi's ‘kakkerlakken’ werden genoemd en dat de Tutsi's zijn gaan samenwerken met de vijand en ook als vijand werden beschouwd. Met de vijand werd het RPF bedoeld.207. Ook verklaarde hij dat hij op RTLM heeft gehoord dat de Hutu's werden opgeroepen om Tutsi's te vermoorden.208.Verdachtes zus C.Mu. bevestigde dit, alsmede dat ook de verdachte veel naar de radio luisterde.209.Ook in de krant werd dit gedachtegoed verspreid.

Zoals het hof reeds heeft overwogen werden Tutsi's afgeschilderd als ‘Inyenzi’ (kakkerlakken), ‘Inkotanyi’ (leden van het RPF) en ‘Ibyitso’(handlangers; vijanden waartegen de Hutu's zich moesten verdedigen zonder genade te tonen.

Het voortdurende gewapende conflict tussen de Rwandese regeringstroepen en het RPF, die werd geïdentificeerd met de Tutsi-minderheid in Rwanda, heeft de situatie gecreëerd en vormde voorwendsel voor de uitgebreide moordenpartijen en andere geweldplegingen van de burgerbevolking in Rwanda. Het moorden begon enkele uren na de dood van president Habyarimana en op dezelfde dag werden ook de strijd tussen het regeringsleger en het RPF hervat.210. Naar het oordeel van het hof staat voorts buiten kijf vast dat vanaf 6 april 1994 tot in ieder geval eind mei 1994 telkens sprake was van een van Hutu zijde gepleegde genocide op honderdduizenden Tutsi's. In de tenlasteleggingen en met betrekking tot de onderhavige feiten is (thans) geen verwijt opgenomen ten aanzien van enig genocidaal handelen van de verdachte. Dit sluit naar het oordeel van het hof evenwel niet uit dat het handelen van de verdachte wel als zodanig aangeduid had kunnen worden.

Voorts is voldoende komen vast te staan dat de door de verdachte en anderen gepleegde feiten uiting waren van een (georganiseerde) politiek van wijdverspreide en stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen de bevolkingsgroep der Tutsi's op nationale, politieke, etnische, radicale of religieuze gronden.211. Een en ander vloeit voort uit de gebezigde bewijsmiddelen waaronder het OAU- rapport212., de diverse beslissingen van het ICTR, onder meer in de zaak tegen Karemera213. en in de Media-trial,214.zoals ook hiervoor onder het hoofdstuk Rwanda vermeld. Het hof verwijst in dit verband bovendien naar de inhoud van de plea-agreement van Jean Kambanda, vanaf 8 april 1994 Eerste Minister van de interim regering van Rwanda, door deze op 28 april 1998 ondertekend, in het bijzonder de punten (i), (ii), (iii), (iv), (v), (vi), (vii) en (viii):215.

De getuige Kambanda heeft bovendien tegenover de rechter-commissaris verklaard dat hij accepteerde dat de Tutsi's zijn vermoord vanwege hun etniciteit en dat de genocide was gepland.216. De regering waarvan Jean Kambanda deel uitmaakte, werd in april 1992 gevormd en bestond uit de MRND (later de MRNDD) en enkele voormalige oppositiepartijen.217.

De partijbijeenkomsten van de MRND vormden een podium voor het verkondigen van de boodschap dat alle Tutsi's ibyitso waren van het RPF en dat de Hutu's zich tegen hen moesten verdedigen en hen moesten uitroeien.218. Ook de verdachte heeft na aankomst in Nederland in 2003 bij de IND verklaard dat hij sympathisant was van de MRND, aan hun vergaderingen heeft deelgenomenen dat hij op de hoogte was van het feit dat de MRND een groep was die de genocide voorbereidde219. en zoals hiervoor reeds werd overwogen, dat hij op de radio-uitzendingen van de RTLM heeft gehoord dat de Hutu's werden opgeroepen om de Tutsi's te vermoorden.220.

In de zaken Kayishema en Ruzindana stelde de Trial Chamber van het ICTR over de situatie in de prefectuur Kibuye verder onder meer vast dat massamoorden maanden van te voren waren voorbereid, dat burgemeesters lijsten van RPF-leden en aanhangers van de préfect stuurden en dat Kayishema, de préfect van Kibuye, een brief naar het Ministerie van Defensie stuurde om militaire hulp te vragen:221.

Zoals hiervoor voorts werd overwogen is uit het voor het bewijs gebezigde OAU-rapport alsmede uit het aangehaalde schriftelijke verslag van de deskundige Des Forges bovendien gebleken dat de Interahamwe, de jongerenbeweging van de MRND, nauw betrokken was bij gewelddadige acties tegen en aanvallen op Tutsi-burgers, die werden georganiseerd door de autoriteiten en uitgevoerd in samenwerking met soldaten. Vanaf 1992 werden bovendien door het leger, dat onder controle stond van Hutu-extremisten, militaire trainingen gegeven aan Interahamwe en werden onder hen wapens en munitie gedistribueerd.

In zijn hiervoor aangehaalde plea agreement heeft Jean Kambanda erkend dat de Interahamwe militaire trainingen kregen met als doel om de Interahamwe in te zetten bij de massamoorden en dat de regering wapens en munitie aan de milities distribueerde, wetende dat deze gebruikt zouden worden in de massamoorden.222. Hij heeft dit tegenover de rechter-commissaris met zoveel woorden herhaald.223.In de hiervoor aangehaalde uitspraak in de zaak Kayishema en Ruzindana heeft de Trial Chamber vastgesteld dat er in het kader van het zelfverdedingsprogramma wapens werden uitgedeeld, waaronder alleen al 50.000 machetes.224.Ook in Kibuye werd dit programma uitgevoerd.225.

In de uitspraak van de Trial Chamber van het ICTR in de zaak Semanza226. werden voor de invulling van de nexus eveneens (en als verder bijkomende omstandigheden) de betrokkenheid van militairen, gendarmes, reservisten en Interahamwe bij de desbetreffende bloedbaden in aanmerking genomen, alsmede de omstandigheid dat de verdachte milities en soldaten naar de aanvallen vervoerde; dat de vluchtelingen hun toevlucht namen tot plekken die later werden aangevallen; dat de autoriteiten het gewapend conflict misbruikten om Tutsi's te vermoorden; dat de dader op sommige momenten met de aanvallers samenwerkte en dat zijn uitlatingen en vragen aan vluchtelingen verraden dat zijn gedrag te relateren is aan het conflict.

Zoals hiervoor door het hof werd overwogen, barstte vrijwel onmiddellijk na de dood van president Habyarimana het etnisch geweld in Rwanda los en werden gewapende vijandelijkheden tussen het Rwandese regeringsleger en het RPF hervat. Op grond van het aanwezige bewijs, waaronder de uitspraken van het ICTR in de zaken Elizephan en Gérard Ntakirutimana en Mika Muhimana227., de eerder aangehaalde publicaties van Des Forges en Gourevitch en de diverse door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen kan worden afgeleid dat ook de Tutsi's uit de omgeving van Ngoma zich in de dagen die volgden op de dood van de president geconfronteerd zagen met Hutu's die hun huizen in brand staken, hun vee stalen of doodden en Tutsi's vermoordden.228.

Een groot aantal Tutsi's zijn vervolgens op de vlucht geslagen en, blijkens de uitspraak van de ICTR Trial Chamber in de zaak Muhimana229. hebben duizenden vluchtelingen vervolgens hun toevlucht genomen tot het Adventistencomplex in Mugonero. Kerken en ziekenhuizen waren toevluchtsoorden voor Tutsi's in tijden waarin spanningen tussen Hutu's en Tutsi's opliepen en werden door de vluchtelingen beschouwd als veilige havens.230.

Voorts is op grond van diverse getuigenverklaringen, waaronder die van de getuige V.R., de conseiller van de secteur Mubuga, voldoende komen vast te staan dat ook de verantwoordelijke burgerlijke autoriteiten in de regio waar de verdachte woonde nauw betrokken waren bij de trainingen en activiteiten van de Interahamwe en anderen.231.

De Trial Chamber van het ICTR heeft tevens vastgesteld dat de broer van de verdachte, O.R. samen met Clement Kayishema, de prefect van Kibuye, de gendarmerie, de politie en de Interahamwe en andere gewapende groepen naar Bisesero heeft gebracht en bevel heeft gegeven Tutsi's aan te vallen.232. Deze O.R. wordt ook door vele getuigen in de onderhavige strafzaak aangewezen als een van de leiders van de Interahamwe.233. De verdachte heeft voorts verklaard dat zijn broer tijdens de oorlog met een vuurwapen heeft gezien en dat hij vaak een vuurwapen in handen had.234.

Uit getuigenverklaringen — naast de reeds bij de afzonderlijke feiten gebezigde — komt verder naar voren dat de verdachte en zijn broer, machetes uitdeelden235., dat in de winkel van de vader van de verdachte ook munitie en granaten werden verstrekt236., de verdachte bovendien toespraken hield, bij het huis van verdachtes ouders militairen, gendarmes en/of Interahamwe gehuisvest waren237..

Beide broers namen deel aan de aanval op 16 april 1994 op het Adventistencomplex, waarbij zij gewapend voorop gingen en aanwijzingen gaven, terwijl daarbij tevens militairen, gendarmes238., militieleden en/of Interahamwes en zelfs leden van de presidentiële garde aanwezig waren. Geconstateerd kan ook worden dat het leger en civiele autoriteiten en milities nauw samenwerkten bij de uitvoering van de genocide en dat de verdachte en zijn mededaders de radio propaganda niet alleen naspraken, maar er ook uitvoering aan gaven.

Het hof wijst voorts op de oprichting van de wegversperringen in Rwanda, die onder meer tot doel hadden vluchtende Tutsi's op te vangen en aansluitend te doden, zoals dat ook gebeurde bij de kort na 6 april 1994 door de verdachte en/of zijn broer opgerichte wegversperring in Mugonero. Dit roadblock werd onder meer bemand door militairen239. en het doel was de Tutsi's te identificeren en aansluitend werd er geweld tegen hen gebruikt. Ook hierbij was er sprake van een nauwe samenwerking met de burgerlijke autoriteiten, zoals burgemeester Sikubwabo die, blijkens de getuigenverklaringen, in het geval van het al-dan-niet doorgang verlenen aan het gezin B. door de verdachte om toestemming werd gevraagd. Voldoende is komen vast te staan dat de verdachte, hoewel zelf geen militair, zeggenschap had over de gang van zaken bij de wegversperring van Mugonero.

Zoals hiervoor is overwogen is het overigens irrelevant dat in de prefectuur waar de verdachte woonde in de tenlastegelegde periode geen feitelijke gevechtshandelingen hebben plaatsvonden tussen de FAR en het RPF en daaraan verwante strijdgroepen of milities. Dit geldt eveneens voor de omstandigheid dat de verdachte geen militaire functie had en dat de verdachte geen invloed had op het verloop van de gevechtshandelingen noch dat hij anderszins een speciale band had met de FAR. Zoals het hof hiervoor heeft overwogen vereist het nexus-criterium bij een gewapend conflict immers niet dat de strafbare feiten zoals in casu zijn tenlastegelegd direct worden gepleegd terwijl de gevechten tussen de strijdende partijen aan de gang zijn of dat zij plaatsvinden op de plaats van het gevecht. Het humanitair recht is steeds van toepassing in het gehele gebied dat onder controle van een van de partijen staat, ongeacht of op de tijd en plaats waar de tenlastegelegde feiten zijn gepleegd (tevens) werd gevochten. Naar het oordeel van het hof is komen vast te staan dat deze bewezenverklaarde misdrijven nauw gerelateerd waren aan de vijandelijkheden in andere delen van Rwanda die onder controle waren van een der partijen van het conflict.

Op grond van al het hiervoor overwogene is het hof met het openbaar ministerie van oordeel dat kan worden vastgesteld dat de misdrijven, zoals bewezen verklaard, gepleegd konden worden door het ont- of bestaan van het zich destijds in Rwanda voordoende gewapende niet-internationaal conflict. Het conflict heeft, via medewerking van militairen, Interahamwe en burgerlijke autoriteiten, het uitdelen van wapens en het instellen van wegbarricades de door de verdachte met anderen gepleegde misdrijven aanzienlijk vergemakkelijkt.

Door het gewapend conflict en de gehanteerde propaganda konden de Tutsi slachtoffers eenvoudig vereenzelvigd worden met de vijand, te weten het RPF, werden geweldsplegers als de verdachte gemotiveerd om misdrijven tegen Tutsi's te plegen, konden zij hun gang gaan en kregen een vrijbrief de onderhavige misdrijven te plegen. Ook was het gewapend conflict van substantiële invloed op de beslissing van de verdachte en zijn mededaders om Tutsi's aan te vallen en op de mogelijkheid om dat te doen. Tevens werd het gewapend conflict gebruikt als voorwendsel of dekmantel voor de misdrijven tegen de Tutsi bevolkingsgroep.

Op grond van de vorenbedoelde feiten en omstandigheden is het hof van oordeel dat buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de verdachte en zijn mededaders handelden ter bevordering van het gewapende conflict of onder het mom daarvan. Bijgevolg is eveneens voldoende komen vast te staan dat er sprake is van de vereiste nexus tussen het gewapende conflict en de aan de verdachte tenlastegelegde misdrijven. Niet alleen waren de afzonderlijk tenlastegelegde feitelijkheden mogelijk geworden door het gewapend conflict, ze waren ook onderdeel van dat conflict.

Naar het oordeel van het hof is eveneens komen vast te staan dat de inzittenden van de ambulance, de Tutsi's die na de dood van president Habyramana op 6 april 1994 naar het Adventistencomplex zijn gevlucht alsmede de familie B. allen burgers waren die op de vlucht waren voor de genocide danwel hulp boden aan hen die daarvoor vluchtten. Daar komt in het geval van de familie B. en de inzittenden van de ambulance bij dat op geen enkele wijze is gebleken dat zij gewapend waren. Ofschoon er aanwijzingen zijn dat Tutsi-vluchtelingen die hun toevlucht hadden genomen op Adventistencomplex, traditionele wapens gebruikten om zich te verdedigen tegen de herhaalde aanvallen van de verdachte en zijn mededaders, is naar het oordeel van het hof niet aannemelijk geworden dat het gebruik van rudimentaire defensieve wapens verandering brengt in de status van de slachtoffers. Zelfs indien degenen met traditionele wapens, die naar 's‑hofs oordeel louter werden gebruikt om zichzelf en andere vluchtelingen te verdedigen, als strijders in de zin van de vorenbedoelde verdragen, dan zou hun eventuele aanwezigheid degenen die niet aan de strijd deelnamen hun beschermde status niet ontnemen.240.

Niet is gebleken dat de vorenbedoelde burgers op enigerlei wijze deelnamen aan de vijandelijkheden tussen de FAR en het RPF. Het hof is derhalve van oordeel komt dat zij behoorden tot de personen aan wie Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend Protocol II bescherming beogen te bieden.

Op grond van de bovenstaande feiten en omstandigheden is het hof van oordeel dat er in de tenlastegelegde periode sprake was van een intern gewapend conflict in Rwanda en dat dit gewapend conflict (tenminste) van substantiële invloed was op de mogelijkheid van de verdachte (en zijn mededaders) om de tenlastegelegde feiten, voor zover bewezenverklaard, te plegen, zijn beslissing om deze misdrijven te plegen, de manier waarop de misdrijven gepleegd werden of het doel waarvoor zij gepleegd werden. De slachtoffers van deze misdrijven behoorden voorts tot de categorie personen aan wie Gemeenschappelijk artikel 3 en het Aanvullend protocol II bescherming beogen te bieden. Het hof komt derhalve tot de conclusie dat buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de verdachte zich ter zake van alle bewezenverklaarde feiten heeft schuldig gemaakt aan een oorlogsmisdrijf als bedoeld in artikel 8 (oud) WOS.

Uit de door het hof voor het bewijs gebezigde verklaringen van de getuigen G. Ntakirutimana, M.M., I.S., I.M., M.B., A.N., J.K., in onderling verband en samenhang bezien, blijkt dat de Tutsi's uit de omgeving van Ngoma zich in de dagen die volgden op de dood van de president geconfronteerd zagen met Hutu's die hun huizen in brand staken, hun vee stalen of doodden en Tutsi's vermoordden. Vele Tutsi's zijn vervolgens op de vlucht geslagen en hebben hun toevlucht genomen tot het Adventistencomplex van Mugonero.

De verklaringen van deze getuigen omtrent de gebeurtenissen vanaf de dood van de president op 6 april 1994 tot de dag van de aanval op het Adventistencomplex op 16 april 1994, worden door de verdediging in zoverre niet betwist. Nu deze verklaringen elkaar over en weer ondersteunen en, voor zover daarvan sprake is, tevens in overeenstemming zijn met eerdere door de getuigen (elders) afgelegde verklaringen en/of andere objectieve informatiebronnen en het hof ook overigens niet is gebleken van feiten of omstandigheden die daarop een ander licht zouden kunnen werpen, acht het hof die verklaringen betrouwbaar, zodat ze kunnen bijdragen tot het bewijs van de nexus tussen het gewapend conflict en de handelingen van de verdachte.

Zoals het hof voorts eerder heeft overwogen is in Mugonero, net als elders in Rwanda, na 6 april 1994 een wegversperring opgericht, die onder meer tot doel had vluchtende Tutsi's tegen te houden en aansluitend te doden. De desbetreffende wegversperring is de kort na 6 april 1994 door de verdachte en/of zijn broer opgericht. Dit roadblock werd onder meer bemand door militairen en het doel was de Tutsi's te identificeren en aansluitend werd er geweld tegen hen gebruikt. Ook hierbij was er sprake van een nauwe samenwerking met de burgerlijke autoriteiten, zoals burgemeester Sikubwabo die, blijkens de door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen, in het geval van het al-dan-niet doorgang verlenen aan het gezin B. door de verdachte om toestemming werd gevraagd. Aannemelijk is geworden dat de verdachte, hoewel zelf geen militair, zeggenschap had over de gang van zaken bij de wegversperring van Mugonero. Bij deze wegversperring hebben zich de feiten 1 en 3 afgespeeld.

Het hof volstaat hier met een verwijzing naar de eerder door het hof aangehaalde getuigenverklaringen van Y.H. en D.N. Zij verklaren over de direkte betrokkenheid van de verdachte (en zijn broer) bij de oprichting van de slagboom en over de rol van de verdachte bij de controle. Die verklaringen worden onder meer gesteund door verklaringen van de getuigen J.N., J.M. en W.B., die het optreden van de verdachte bij de wegversperring beschrijven. Bij de bespreking van het bewijs ten aanzien van de feiten 1 en 3 heeft het hof al aangegeven op deze onderdelen de verklaringen van de getuigen voldoende betrouwbaar te achten om, elkaar ondersteunend, tot bewijs te dienen.

Zoals hiervoor werd overwogen is het hof voorts van oordeel dat op basis van de voor het bewijs ten aanzien van feit 2 gebruikte getuigenverklaringen, elkaar ondersteunend, die door het hof eveneens betrouwbaar worden geacht, buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de verdachte, in de tenlastegelegde zin, samen met anderen waaronder zijn broer O.R., op 16 april 1994 het Adventistencomplex van Mugonero heeft aangevallen, waar op dat moment grote aantallen Tutsi vluchtelingen aanwezig waren, ten gevolge waarvan (zeer) vele doden en gewonden zijn gevallen.

De getuigen V.R., Y.H., C.B., E.K., M.M., I.N., J.Nz. hebben voorts in de kern verklaard, zakelijk weergegeven, dat ook in de regio waar de verdachte woonde de verantwoordelijke burgerlijke autoriteiten nauw betrokken waren bij de trainingen en activiteiten van de Interahamwe en anderen, alsmede dat die autoriteiten betrokken waren bij het uitdelen van wapens. Een aantal getuigen heeft verklaard gezien te hebben dat ook de verdachte hierbij betrokken was. Het hof heeft deze verklaringen, voor zover hier relevant, eveneens voor het bewijs gebezigd. Het hof acht die verklaringen mede redengevend voor de vaststelling van de voor bewezenverklaring van oorlogsmisdrijven vereiste nexus.

V.R.

De getuige V.R. heeft tegenover de rechter-commissaris op 12 en 13 oktober 2010 een verklaring afgelegd.241. Hij verklaarde, voor zover hier relevant, — zakelijk weergegeven — dat hij vanaf 1985 tot augustus 1994 de conseilleur van de secteur Mubuga in de gemeente Gishyita is geweest. De burgemeester van de commune Gishyita was Charles Sikubwabo. Als conseilleur hield hij vergaderingen met de burgers. De conseilleurs zorgden voor de ontwikkeling van de burgers en voor hun veiligheid. Zij moesten de wensen van de burgers aangeven bij de burgemeesters en lieten de burgers weten wat er tijdens gemeentelijke vergaderingen was besproken. De burgemeester gaf aan de conseilleur door wat er werd besproken bij de prefectorale vergaderingen242.. Volgens de getuige waren er alleen Interahamwe in de secteur van Mika (het hof begrijpt: Mika Muhimana). Hij heeft van burgers gehoord dat er militaire trainingen werden gegeven aan de Interahamwe in Gishyita en aan burgers243.. Mika, de conseilleur van Gishyita heeft die trainingen gegeven. De Minister van Informatie Eliezer Niyiteka is degene geweest die de jongeren heeft aangezet om de trainingen in zijn prefectuur te regelen.

Ook heeft hij gehoord dat Niyiteka samen met de Minister van Financiën Ndindabahizi wapens naar Sikubwabo heeft gebracht, zodat de conseilleur die verder kon uitdelen. Er werden wapens vóór en een week na de dood van de president gebracht. Er is volgens de getuige tussen 6 en 10 april 1994 een vergadering gehouden in het gemeentehuis van Gishyita waaraan Ndindabahiz en Eliezer Niyitegeka hebben deelgenomen. De getuige verklaart dat hij van de burgemeester tijdens een overleg heeft gehoord dat wapens geleverd zijn244..

De getuige kan zich herinneren dat Sikubwabo en Ruzindana op 11 april 1994 zijn gekomen en dat hij hem heeft horen zeggen dat de wapens uitgedeeld zullen worden in Munsenyi. De wapens waren geleverd bij het gemeentehuis. Ruzindana beschikte over wapens en hij verkocht die ook. Het waren de wapens die Eliezer en Ndindabahizi volgens de getuige hadden beloofd. Er waren ook voorlichtingen om mensen te vermoorden245..

Het hof acht de verklaring van de getuige V.R. voldoende betrouwbaar. De verklaring vindt steun in ander door het hof gebezigde bewijs, waaronder andere getuigenverklaringen en kan getoetst worden aan andere hiervoor aangehaalde (objectieve) bronnen van informatie. Dat de getuige heeft verklaard sommige informatie van anderen te hebben gehoord doet daar niet aan af. De getuige was immers zelf een hoge gezagsdrager in de tenlastegelegde periode. Hij was conseilleur en maakte als zodanig onderdeel uit van het sterk hiërarchisch gestructureerd en fijnmazig bestuursapparaat in Rwanda. Als conseilleur fungeerde hij als intermediair tussen de burgemeester en de burgers. Aangenomen mag worden dat hij goed op de hoogte was van wat er niet alleen binnen het bestuursapparaat besproken en besloten werd, maar ook wat er door de bevolking werd waargenomen.

Y.H.

De getuige Y.H. heeft op 26 juli 2006 en op 9 augustus 2006 bij de Nationale Recherche een verklaring afgelegd. Zijn verklaring komt er, voor zover relevant, in de kern op neer dat hij de verdachte en zijn broer O.R. kende. Zij waren buren en zijn samen opgegroeid. O.R. was samen met de militairen die uit Kigali waren gekomen en politieagenten uit hun woonplaats. Hij heeft gezien dat O.R. wapens uit het gemeentehuis heeft gehaald die hij uitdeelde aan oud-militairen. Ook de verdachte heeft wapens uitgedeeld. Dat heeft hij zelf gezien. Dat gebeurde voor het huis en de winkel van de verdachte.246. Er waren iedere ochtend bijeenkomsten die werden gehouden op de straat voor hun huis. De bijeenkomsten werden door O.R. en de verdachte geleid en zij werden geassisteerd door Interahamwe. Beide broers werkten nauw samen.

De getuige kent de verdachte, en ook de verdachte weet wie deze getuige is, zoals hiervoor bij de bespreking van de verklaringen van deze getuige al is vermeld. Ook ten aanzien van deze onderdelen van de getuigenverklaringen ziet het hof geen aanleiding om die buiten beschouwing te laten. De verklaringen acht het hof voldoende betrouwbaar en zij worden door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen ondersteund.

C.B.

De getuige C.B. heeft op 14 en 15 april 2010 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. Deze verklaring houdt, voor zover hier relevant, — kort gezegd — het volgende in. De getuige, een Hutu, verklaarde dat O.R. na de dood van de president naar zijn ouders is gekomen en toen aan alle mensen die in Mugonero waren heeft gevraagd om naar de winkel van zijn vader te komen. Hij heeft toen aan die mensen machetes uitgedeeld. De getuige verklaart verder dat O.R. opdracht aan de burgers gaf om naar andere winkels te gaan om machetes te krijgen. Toen hij dat zei waren er veel Interahamwe bij. De getuige heeft ook gezien dat de moeder van O.R. machetes uitdeelde. De verdachte en anderen stonden erbij247..

Het hof is van oordeel dat de verklaring van de getuige, met inachtneming van hetgeen eerder is overwogen met betrekking tot deze getuige in het hoofdstuk ‘Nadere bewijsoverwegingen ten aanzien van de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen inzake de vastgestelde feiten en omstandigheden’ kan worden gebruikt als onderdeel van het bewijs voor de vaststelling van de nexus nu deze verklaring ook op dit punt voldoende steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

E.K.

De getuige E.K. heeft op 22 januari 2007 tegenover de rechter-commissaris verklaard, zakelijk weergegeven, dat er in de winkel van de familie van de verdachte machetes aan Hutu's werden uitgedeeld. De getuige kende de verdachte. De verdachte heeft die machetes naar buiten gebracht en uitgedeeld. Ze zaten in een doos. De getuige verklaart dat hij dit zelf heeft gezien toen hij op de markt van Mugonero was. Dit was twee dagen vóór de aanval op 16 april 1994248..

Het hof acht deze verklaring voldoende betrouwbaar nu de verklaring steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en voorts consistent is aangezien de verklaring in overeenstemming is met hetgeen de getuige hierover eerder op 4 augustus 2006 bij de Nationale Recherche heeft verklaard.

M.M.

De getuige M.M. heeft op 8 en 9 februari 2010 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd.249. De verklaring van de getuige houdt in — kort gezegd — dat er een autoriteit was genaamd Sikubwabo en Mika.250. Er waren andere mensen die opdrachten voor hen uitvoerden. Deze mensen hadden een paar jongens uitgenodigd om militaire trainingen te geven. Ze kregen die trainingen in een bos. Twee keer heeft ze gezien dat er schietlessen werden gegeven en de derde keer was ze er niet bij en hoorde ze het van de mannen.

De verklaring van deze getuige stemt in zoverre in hoofdlijnen overeen met andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen over de trainingen van Interahamwe en kan in zoverre worden gebruikt voor het bewijs.

Dat geldt evenwel niet voor verdachtes betrokkenheid daarbij.

Nu de getuige eerder bij de Nationale Recherche op 11 november 2009 over de aanwezigheid van de verdachte bij de door haar waargenomen schietlessen wisselend en aarzelend heeft verklaard, zal het hof aan dit onderdeel van de verklaring van de getuige geen betekenis toekennen.

I.N.

De getuige I.N. heeft op 28 en 29 juli, 16 en 17 november 2010 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd. De getuige verklaart, — kort samengevat —, dat hij heeft gezien dat burgemeester Sikubwabo, Kanyabungo en O.R. vóór de oorlog schietlessen aan Interahamwes gaven. O.R. was leider van de Interahamwe en hij gaf ook trainingen aan Interahamwes en hij deelde ook wapens en militaire kleding uit. Voor de oorlog werkte hij samen met Charles Sikubwabo en Kanyabungo. O.R. was altijd met de leiders van deze twee communes. De getuige is ook eerder bij de Nationale Recherche gehoord op 9 november 2009. Daar heeft hij alleen verklaard dat de Interhamwe waren getraind door de president 251..

Ofschoon uit het verhoor bij de rechter-commissaris niet helemaal duidelijk wordt hoe de getuige aan wetenschap komt omtrent de betrokkenheid van de locale autoriteiten zoals Sikubwabo en Kanyabungo en van O.R. als leider van de Interahamwe bij de door hem genoemde trainingen en schietlessen, vindt zijn verklaring anderzijds steun in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

J.Nz

De getuige J.Nz. heeft op 20 en 21 april 2010 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd.252. Hij heeft toen verklaard, dat de Interahamwe militaire trainingen kregen die georganiseerd werden door burgemeester Charles Sikubwabo en Kanyabungo. De burgemeester heeft daartoe het initiatief genomen vanaf 1992. Ze kregen van hen schietlessen. De getuige verklaart dat ze die mensen zagen als ze langsliepen. Iedereen zag deze mensen les krijgen. Het was in de open lucht.

Naar het oordeel van het hof is deze verklaring voldoende betrouwbaar en wordt deze ook door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen ondersteund. Aan die betrouwbaarheid doet niet af het enkele feit dat de getuige in zijn eerder op 11 november 2009 bij de Nationale Recherche afgelegde verklaring niet over militaire trainingen en schietlessen heeft verklaard. Het hof heeft evenmin nadere omstandigheden aannemelijk geacht op grond waarvan aan de betrouwbaarheid van deze onderdelen van de getuige-verklaring afbreuk zou worden gedaan.

De getuigen I.S., U.N., J.N. en D.N. hebben verklaard dat in het huis van verdachtes ouders militairen, gendarmes en/of Interahamwe gehuisvest waren.

I.S.

In zijn op 17 april 2010 tegenover de rechter-commissaris afgelegde verklaring253. heeft de getuige I.S. hierover verklaard -zakelijk weergegeven-, dat hij op 15 april 1994 O.R. heeft gezien met militairen. De militairen hadden bij de ouders van O.R. gelogeerd in Mugonero. Dat heeft hij zelf gezien, want hij ging vaak naar Mugonero. In zijn eerdere verklaring bij de Nationale Recherche van 5 november 2009254. heeft de getuige eveneens verklaard dat er militairen en ook Interahamwe bij de verdachte thuis sliepen.

Het hof is van oordeel dat de verklaringen van deze getuige op dit onderdeel voldoende betrouwbaar zijn, nu zij worden ondersteund door andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen en hij over de overnachting van militairen en Interahamwe bovendien eerder heeft verklaard bij de Nationale Recherche op 5 november 2009.

U.N.

De getuige U.N. heeft op 24 en 25 januari 2008 tegenover de rechter-commissaris een verklaring afgelegd.255. De getuige verklaarde onder meer als volgt. Hij was de chauffeur van Clement Kayishema, de prefect van Kibuye. Hij heeft voor hem gewerkt van 1990 tot 1995. Hij reed hem naar vergaderingen die hij met andere prefecten had of een vergadering met de bevolking van Kibuye. De getuige verklaarde dat hij in de maand april 1994 bij de familie van de verdachte heeft geslapen. In het huis waren ook gendarmes, twee militairen die uit Kigali waren gekomen, en heel veel Interahamwe die in de auto van O.R. hadden gezeten. De getuige heeft toen ook de verdachte herkend.

Dat de getuige in zijn eerdere op 3 juli en 4 juli 2007 bij het Parquet Général verklaring niets heeft verteld over de aanwezigheid van militairen en gendarmes in het huis van de verdachte, doet daaraan niet af. Ook de evidente inconsistenties in andere onderdelen van zijn verklaringen doen naar het oordeel van het hof niet beslissend af aan de betrouwbaarheid van de hier geciteerde passages, die immers duidelijk worden ondersteund door verschillende andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

J.N.

De getuige J.N. heeft op 31 juli 2006 bij de Nationale Recherche een verklaring afgelegd. De getuige heeft verklaard dat hij op 13 april 1994 militairen zag die logeerden bij de familie van de verdachte. Het waren duidelijk militairen van het regeringsleger256..

Ook deze verklaring kan naar 's hofs oordeel bijdragen tot het bewijs op dit onderdeel, nu de verklaring steun vindt in andere door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen.

D.N.

De getuige D.N. heeft op 7 augustus 2006 bij de Nationale Recherche een verklaring afgelegd.257. De getuige verklaarde dat hij de verdachte kende want hij laadde de auto's van de familie van de verdachte uit. De verdachte vervoerde Interahamwe. De Interahamwe sliepen bij de verdachte. Hij hoorde dat omdat zij iedere avond zongen en kwam het geluid bij de ouders van de verdachte uit de woning. De Interahamwe droegen een militair uniform. Deze uniformen zagen er hetzelfde uit als die van het Rwandese leger.

De door deze getuige afgelegde verklaring acht het hof, voor zover als bewijsmiddel gebezigd, voldoende betrouwbaar. Deze verklaring ondersteunt de andere door het hof voor het bewijs op dit onderdeel gebezigde verklaringen.

Met inachtneming van de hiervoor gemaakte opmerkingen en, zo nodig, ter aanvulling op hetgeen hierover bij de afzonderlijke bespreking per feit omtrent de betrouwbaarheid van de desbetreffende getuigenverklaringen reeds is overwogen, is het hof van oordeel dat de verklaringen van de hiervoor genoemde getuigen voldoende betrouwbaar zijn en tot (het bewijs van) de vaststelling van het nexus-vereiste kunnen bijdragen.

Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid — in objectieve zin — van deze getuigenverklaringen heeft het hof rekening gehouden met de in hoofdstuk 9.4 geformuleerde criteria zoals de toetsing aan objectieve, van elders verkregen informatie of gegevens zoals met betrekking tot de situatie ter plaatse; de consistentie van opeenvolgende, door de desbetreffende getuige afgelegde verklaringen; de overeenstemming van die verklaring(en) met hetgeen andere getuigen hebben verklaard en de plausibiliteit van de inhoud van de afgelegde verklaring(en).

De door het hof voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen worden (op onderdelen) ondersteund door onderdelen van de verklaringen van de andere genoemde getuigen, die elkaar aanvullen en versterken; noch in de wijze van waarneming, noch in de mate van consistentie op de voor het bewijs essentiële onderdelen zijn redenen gelegen om aan de accuratesse van die (onderdelen van die) verklaringen te twijfelen. De inhoud van de getuigenverklaringen geeft het hof geen aanleiding om aan de plausibiliteit ervan te twijfelen. Van overigens bijzondere omstandigheden, op grond waarvan de door andere verklaringen ondersteunde verklaringen van de desbetreffende getuige niet voor het bewijs bruikbaar zouden zijn is het hof niet gebleken.

Het hof ziet voorts in de persoon van de getuigen geen aanleiding om aan zijn of haar geloofwaardigheid en betrouwbaarheid te twijfelen. Niet is gebleken of anderszins aannemelijk geworden dat de getuigen de verdachte kwaadwillig hebben aangewezen als een van de aanvallers van het Adventistencomplex of daarvoor een motief hadden.

Ofschoon het hof heeft geconstateerd dat de diverse voor het bewijs gebezigde getuigenverklaringen (op onderdelen) tegenstrijdigheden bevatten, zijn die niet van zodanig doorslaggevend belang gebleken dat de desbetreffende verklaringen voor het bewijs buiten beschouwing dienden te blijven.

Tenlastegelegd en bewezenverklaard is onder meer steeds dat de verdachte met anderen de wetten en gebruiken van de oorlog heeft geschonden, terwijl dat ook het geval is met bijzondere strafbepalende en strafverzwarende omstandigheden zoals in het tweede en derde lid van artikel 8 (oud) WOS opgenomen. In de nadere feitelijke omschrijving van de feiten zijn bovendien handelingen aangeduid en genoemd die berusten op onderdelen van het Gemeenschappelijk artikel 3 van de Geneefse Verdragen en Aanvullend Protocol II artikel 4. Zulks kennelijk — gelijk in het algemeen hiervoor overwogen — als uitwerking van de in artikel 8 (oud) eerste lid genoemde schending van de wetten en gebruiken van de oorlog.

Genoemd kunnen worden: aanranding van de persoonlijke waardigheid, in het bijzonder vernederende en onterende behandeling, wrede behandeling, aanslagen op de persoonlijke waardigheid, geweld tegen onder meer het leven, alsmede de bedreiging met zodanige gedragingen. Het hof heeft waar zodanige handelingen uitdrukkelijk zijn bewezenverklaard deze niet in de kwalificaties opgenomen, omdat naar 's hof oordeel vermelding van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog en andere strafbepalende omstandigheden van artikel 8 (oud) WOS volstaat.

Het hof acht, kennelijk conform de steller van de tenlastelegging, andere feitelijke gedragingen verbijzonderingen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog die, anders dan de in artikel 8 (oud) WOS zelf nader genoemde gedragingen, niet voor de strafmaat bepalend zijn. In Gemeenschappelijk artikel 3 en Aanvullend Protocol II artikel 4 zijn immers geen sancties opgenomen.

Met de inwerkingtreding van de Wet tot wijziging van — onder meer — het Wetboek van Strafvordering (Stb. 2010, nr. 1, 30143) ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces, is artikel 361 lid 3 van het Wetboek van Strafvordering gewijzigd op 1 januari 2011. Bij die wetswijziging is het vanaf 1 april 1995 geldende criterium voor de ontvankelijkheid van de vordering van de benadeelde partij vervangen door het criterium of de behandeling van de vordering van de benadeelde partij een redelijke, dan wel onredelijke belasting van het strafgeding oplevert. Vanaf 1 april 1995 tot deze wetswijziging gold het criterium dat de vordering van zo eenvoudige aard moest zijn dat zij zich leende voor behandeling in het strafproces.

Vóór 1 april 1995 gold een wettelijk getalsmatig criterium, de hoogte van de vordering, te weten maximaal fl. 1.500,- , thans EUR 680,67, evenwel met dien verstande dat blijkens het arrest van de Hoge Raad in de zaak Van Anraat d.d. 30 juni 2009 (LJN: BG4822, 07/10742) die wettelijke regeling zich er niet tegen verzette dat de rechter een ingewikkelde vordering van een (destijds) beledigde partij buiten behandeling liet. Nu voornoemde wetswijziging met betrekking tot artikel 361, lid 3 van het Wetboek van Strafvordering geen overgangsbepaling bevat, zulks in tegenstelling tot andere wijzigingen in bedoelde wet, is het hof van oordeel dat thans ook als criterium voor de ontvankelijkheid van de onderhavige vorderingen, die hun grondslag vinden in feiten uit 1994, dient te gelden de vraag of deze vorderingen een onredelijke belasting opleveren in deze strafzaak. Naar het oordeel van het hof is dat niet het geval gebleken.

Voor zover al anders over het toepasselijk criterium zou moeten worden geoordeeld, stelt het hof vast dat de onderhavige vorderingen voldoen aan het vóór 1 april 1995 geldende maximum van EUR 680,76, terwijl die vorderingen naar het oordeel van het hof voorts — niet tegenstaande mogelijke toepassing van buitenlands recht — in casu van zo eenvoudige aard zijn dat zij zich lenen voor behandeling in deze strafzaak.

Gezien artikel 3 van de Wet Conflictenrecht Onrechtmatige Daad is naar 's hofs oordeel met betrekking tot de inhoudelijke beoordeling van de vorderingen van de benadeelde partijen het recht van de Staat op welk grondgebied de onrechtmatige daad, te weten Rwanda, heeft plaatsgevonden, nu ook ter terechtzitting in hoger beroep namens de verdachte en de benadeelde partijen is meegedeeld dat zij geen overeenstemming hebben bereikt over de op grond van artikel 3 van bovengenoemde wet geboden mogelijkheid toepasselijk recht te kiezen.

Anders dan de raadsman ter terechtzitting heeft betoogd is naar het oordeel van het hof met betrekking tot verjaring van de vorderingen een termijn van 30 jaren van kracht.

Uit door de raadsvrouw van de benadeelde partijen ingebrachte stukken van het Internationaal Juridisch Instituut blijkt dat op grond van artikel 116 van het Wetboek van Strafrecht van Rwanda van 18 augustus 1977 civiele vorderingen die voortkomen uit een strafbaar feit verjaren op basis van regels van het civiele recht. Artikel 647 van de (Rwandese) Code des Contrats bepaalt dat civiele vorderingen verjaren na een periode van 30 jaar. De onderhavige vorderingen, berustend op feiten uit 1994, zijn derhalve niet verjaard.

Het hof zal deze benadeelde partij niet-ontvankelijk verklaren in zijn vordering omdat de verdachte wordt vrijgesproken van het onder dagvaarding II, feit 1, sub a tenlastegelegde.

Het Rwandees recht behelst blijkens de stukken van het IJI in de Code des Contrats de navolgende relevante artikelen (in Nederlandse vertaling):

Gelet op het vorenoverwogene is het hof van oordeel dat de verdachte naar Rwandees recht met het begaan van het (onder dagvaarding I, feit 3) bewezenverklaarde een onrechtmatige daad heeft gepleegd en dat dit hem kan worden toegerekend.

Anders dan door de raadman — in eerste aanleg is aangevoerd — is de door laatstgenoemden gevorderde schade een rechtstreeks gevolg van het bewezenverklaarde strafbare feit, gezien de door de raadsvrouw van deze benadeelde partijen gevoegde medische attesten van beiden, de toelichting op de vorderingen en de inhoud van het dossier.

Nu deze schade ook naar Rwandees recht voor vergoeding in aanmerking komt en de verdachte aansprakelijk is voor deze schade acht het hof de vorderingen van beide benadeelde partijen gegrond en voor toewijzing vatbaar.

Eveneens anders dan door de raadsman wederom aangevoerd, acht het hof de enkele omstandigheid dat de benadeelde partij J.M. uit voorzorg haar identiteitsbewijs met daarop de vermelding dat zij Tutsi was niet bij zich droeg, geen grond om tot de conclusie van haar medeschuld aan het gebeuren te geraken.

Nu de vorderingen van de benadeelde partijen W.B. en J.M. worden toegewezen, wordt de verdachte verwezen in de door hen gemaakte en ten behoeve van de tenuitvoerlegging nog te maken kosten, die het hof tot op heden begroot op EUR 14.241,24 gezamenlijk. Aangezien de kosten voor elk van hen afzonderlijk slechts marginaal verschillen zal het hof de kosten voor hen afzonderlijk op de helft van voornoemd bedrag stellen.

Het hof acht mede gelet op hetgeen door de raadsvrouw van de benadeelde partijen naar voren is gebracht voldoende aannemelijk geworden dat alle geclaimde kosten van rechtsbijstand ten laste van het echtpaar B. komen.

De raadsvrouw van de benadeelde partij A. H. heeft nog bepleit dat de verdachte ook in geval van niet-ontvankelijkverklaring van die benadeelde partij in diens vordering in de kosten van die benadeelde partij wordt verwezen. Onder aanhaling van het arrest van de Hoge Raad van 23 november 2010 (LJN BM9405) stelt de raadsvrouw dat een niet-ontvankelijkverklaring niet zonder meer met zich brengt dat de benadeelde partij zelf de kosten van de voeging moet dragen.

Naar het oordeel van het hof ziet het door de raadsvrouw aangehaalde arrest van de Hoge Raad op een andere situatie dan die in casu. Volgens de Hoge Raad in voormeld arrest betrof het in het betreffende geval een niet-ontvankelijkheid op de grond dat de vordering van de benadeelde partij niet van zo eenvoudige aard was dat zij zich leende voor behandeling in het strafgeding en derhalve slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen (kon worden aangebracht).

Nu het in casu echter gaat om een niet-ontvankelijkverklaring van de benadeelde partij A. H. op de grond dat het desbetreffende strafbare feit niet bewezen wordt verklaard en de vordering in deze strafzaak derhalve geen deugdelijke rechtsgrond heeft, is er naar 's hofs oordeel, anders dan bepleit, ook geen grond voor verwijzing van de verdachte in de door deze benadeelde partij met de voeging gemaakte kosten. Dit verzoek van de raadsvrouw wordt dan ook afgewezen.

Gezien de omstandigheid dat door de verdediging geen kosten zijn geclaimd ter zake van de verdediging met betrekking tot de vordering van de benadeelde partij A.H. zal het hof een kostenveroordeling van deze benadeelde partij achterwege laten.