HR, 23-11-2010, nr. 09/00317

Verzoeker is — na terugwijzing door de Hoge Raad1. — veroordeeld tot een gevangenisstraf van acht maanden waarvan drie maanden voorwaardelijk wegens poging tot afpersing in vereniging en medeplegen van meermalen gepleegde vrijheidsberoving.

Namens verzoeker heeft mr. B.J. Schadd, ten tijde van de indiening van de schriftuur advocaat te Velp, thans te Arnhem, bij schriftuur twee middelen van cassatie voorgesteld.

Ik vraag mij af op basis van welke stukken het eerste middel — dat klaagt over het ontbreken van de bewijsmiddelen — is geformuleerd: in het dossier bevindt zich de Aanvulling op het verkorte arrest.

Het tweede middel klaagt over de kostenveroordeling ten laste van verzoeker bij de beslissing op de vordering van de benadeelde partij.

Een van de slachtoffers van de vrijheidsberoving, [benadeelde partij], heeft zich als benadeelde partij in het strafproces gevoegd. Ter vergoeding van een na de vrijheidsberoving geïnstalleerde alarminstallatie heeft hij een bedrag van fl. 1.700,= (thans € 771,43) gevorderd. Voorts is fl. 1.015,15 aan kosten voor rechtsbijstand gevorderd.2.

Deze vordering heeft [benadeelde partij] — na terugwijzing van de zaak door de Hoge Raad — in hoger beroep blijkens schriftelijk bericht gehandhaafd. De benadeelde partij is vervolgens door het hof niet-ontvankelijk in zijn vordering verklaard, omdat het hof onvoldoende gebleken acht dat de gestelde schade rechtstreeks door verdachtes bewezenverklaarde handelen is veroorzaakt. Het hof heeft verzoeker veroordeeld tot betaling van de gevorderde proceskosten van de benadeelde partij ad € 460,65 (overeenkomend met het destijds gevorderde bedrag in guldens). Over die kostenveroordeling wordt geklaagd.

Art. 592a Sv draagt de rechter op, indien een benadeelde partij zich in het geding heeft gevoegd, ambtshalve een beslissing te geven over de kosten die door de benadeelde partij en de verdachte zijn gemaakt en ten behoeve van de tenuitvoerlegging nog zijn te maken. Ook indien de benadeelde partij niet in zijn vordering wordt ontvangen, dient een beslissing op de proceskosten te worden genomen. Dat volgt uit art. 361, eerste lid, Sv.

De wijze waarop de rechter dient te beslissen wie welke proceskosten van de ander dient te vergoeden, schrijft art. 592a Sv niet dwingend voor. In zoverre dient aansluiting te worden gezocht bij het burgerlijk recht.3. In HR 29 mei 2001, NJ 2002, 123 was aldus reeds geoordeeld ten aanzien van de begroting van de kosten voor rechtsbijstand.

Ingevolge art. 237 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) geldt dat de partij die bij vonnis in het ongelijk wordt gesteld, in de kosten wordt veroordeeld.

Wordt de vordering van de benadeelde partij geheel of grotendeels4. toegewezen, dan zal de verdachte in het strafproces als ‘in het ongelijk gestelde’ tot betaling van de proceskosten van de benadeelde partij worden veroordeeld. Bij gedeeltelijke afwijzing van de vordering of indien kosten nodeloos zijn gemaakt, worden de kosten gecompenseerd. Dat wil zeggen dat de rechter in dat geval bepaalt dat ieder de eigen proceskosten draagt, dan wel dat de een slechts een deel van de kosten van de ander behoeft te vergoeden.5.

Bij gehele afwijzing van de vordering wordt de benadeelde partij in de kosten veroordeeld. In dat geval gaat het alleen om de (niet nodeloos gemaakte) kosten die de verdachte ter afwering van de vordering van de benadeelde partij heeft gemaakt (vgl. art. 241 Rv). Veelal worden die kosten op nihil gesteld bij gebrek aan een nader opgegeven bedrag door de verdediging.

Kostenveroordeling ten laste van de benadeelde partij vindt veelal ook plaats indien deze niet-ontvankelijk in de vordering wordt verklaard.6. Bij niet-ontvankelijkheid geldt de benadeelde partij immers in beginsel als degene die (op dat moment) in het ongelijk is gesteld in de zin van art. 237 Rv. Toch leert de praktijk dat de strafrechter de niet-ontvankelijkheid niet te allen tijde beschouwt als het ongelijk hebben van de benadeelde partij, waarna tot compensatie van kosten of alsnog tot kostenveroordeling ten laste van de verdachte wordt beslist.7. Dat verwondert niet. Aan de hoofdregel van art. 237 Rv ligt immers het beginsel ‘poenae temere litigantium’ ten grondslag,8. wat — vrij vertaald — erop neerkomt dat de straf diegene toekomt die roekeloos dan wel in het wilde weg procedeert.9. Oorspronkelijk leidde dat beginsel tot de opvatting dat de verliezende partij een onrechtmatige daad had begaan jegens de winnende partij en dat hij daarom tot schadevergoeding was gehouden. Dat geldt nu weliswaar niet meer, maar de gedachte dat de in het ongelijk gestelde moet lijden en dus de proceskosten moet betalen (‘qui casse, payera’) is aan art. 237 Rv blijven kleven.10. Zelden zal een vordering reeds bij indiening voor afwijzing gereed liggen; veelal leiden juridische finesses er juist toe dat niet aanstonds duidelijk is wie als ‘in het ongelijk gestelde’ heeft te gelden en wie derhalve de proceskosten zou moeten dragen. Die mogelijkheden tot nuance bij proceskostenveroordelingen zijn reeds in het zestiende-eeuwse standaardwerk van Joost de Damhouder mooi omschreven: de verliezer wordt het meest in de kosten veroordeeld, de winnaar weinig en dikwijls beiden, en kosten worden gecompenseerd indien de zaak van de verliezer ‘niet veel minder rechts’ schijnt te hebben dan die van de winnaar.11. Ook de huidige civiele rechtspraak leert dat de ‘in het ongelijk gestelde’ niet alleen de partij kan betreffen wier standpunt door de rechter onjuist wordt bevonden (zoals bij gehele afwijzing van de vordering), maar dat zij ook de partij kan betreffen die door haar houding of gedragingen aanleiding tot de vordering heeft gegeven. Tevens mag een rol spelen ten nadele van wie op het hoofdpunt van het geschil is beslist.12.

Ten aanzien van de beslissing om een civiele vordering in het strafproces niet-ontvankelijk te verklaren doet zich de bijzonderheid voor dat deze niet-ontvankelijkheid op geheel verschillende gronden kan berusten. Trotman en Van Wery sommen er zeven op.13. Het loopt uiteen van het uitblijven van een strafrechtelijke veroordeling (bijvoorbeeld een vrijspraak) van de verdachte tot het te ingewikkeld zijn van de vordering om met de strafzaak te kunnen ‘meelopen’. In het ene geval ligt aan de niet-ontvankelijkheid een inhoudelijk oordeel ten grondslag, te vergelijken met een afwijzing van de vordering; in het andere geval gaat het om strafproceseconomie, zonder enige betekenis voor dezelfde vordering wanneer deze later bij de burgerlijke rechter wordt aangebracht. Een lastig punt is bovendien de vraag wanneer de schade rechtstreeks door het bewezenverklaarde feit is toegebracht. Zo zijn de kosten van de door verdachte mishandelde, benadeelde partij om zich bij de woningstichting in te schrijven voor een woning uit de buurt van verdachte wel onder het begrip ‘rechtstreekse schade’ gebracht.14.Is de schade aan een gestolen auto door heling toegebracht, wanneer de heler daarmee, op de vlucht voor de politie, een botsing krijgt? Ja.15. Zo ook de schade ten gevolge van het pinnen met een gestolen pinpas, welke diefstal was tenlastegelegd.16. Ook zijn wel als rechtstreekse schade beschouwd de kosten die door een bedrijf als benadeelde partij zijn gemaakt om het gepleegde strafbare feit aan het licht te brengen.17. Niet van rechtstreekse schade is sprake wanneer een derde als gesubrogeerde, als werkgever of als ouder zich in het strafgeding als benadeelde partij voegt, hoewel dezen de schade daadwerkelijk lijden (vaste rechtspraak). Behalve in de laatste gevallen is er een behoorlijke marge van onzekerheid over de succeskansen van een civiele voeging; roekeloos of in het wilde weg procederen behoeft niet aan de orde te zijn.

Het komt mij voor dat voor de beslissing over de kostenveroordeling na niet-ontvankelijkverklaring van de schadevordering uit twee modellen moet worden gekozen: ofwel het model dat als uitgangspunt neemt dat geen kostenveroordeling kan plaats vinden als de schadevordering niet is toegewezen; ofwel het model dat de materiële inhoud van de schadebeslissing beslissend is voor de kostenveroordeling. Het eerste model heeft het voordeel van de eenvoud; het tweede model doet meer recht aan de bijzonderheden van het geval. Komt de niet-ontvankelijkverklaring materieel neer op een afwijzing (bijvoorbeeld een vrijspraak), dan geen kostenveroordeling; in beginsel geldt dit ook voor een niet-ontvankelijkverklaring omdat er geen rechtstreekse schade is, maar dit kan ook anders liggen; een proceseconomische niet-ontvankelijkverklaring daarentegen behoeft niet aan een kostenveroordeling in de weg te staan. Daarbij mag als vertrekpunt voorts gelden dat in de strafrechtspraak juist houding of gedraging van de verdachte aanleiding geven voor een civiele voeging. Met andere woorden: de benadeelde partij heeft ten aanzien van de kostenveroordeling een gunstige startpositie. Wel komt het mij voor dat een kostenveroordeling niettegenstaande niet-ontvankelijkverklaring van de schadevordering ofwel evident uit de stukken dient te volgen, ofwel door de rechter van enige motivering dient te worden voorzien. Hoewel voor de beslissing tot kostenveroordeling geen wettelijk motiveringsplicht geldt,18. kan deze immers bij onbegrijpelijkheid tot cassatie leiden.

In de onderhavige zaak geven de stukken van het geding geen evidente aanleiding tot een kostenveroordeling als door het hof beslist. Het hof heeft deze beslissing evenmin van enige motivering voorzien. Nu het hof de benadeelde partij niet-ontvankelijk in zijn vordering heeft verklaard omdat niet van rechtstreekse schade kan worden gesproken — een inhoudelijk oordeel derhalve —, is de beslissing tot kostenveroordeling ten laste van verzoeker gezien het voorgaande derhalve zonder nadere toelichting die ontbreekt onbegrijpelijk.

Het middel is terecht voorgesteld.

Ambtshalve gronden waarop Uw Raad de aangevallen beslissing zou moeten vernietigen heb ik niet aangetroffen.

Het tweede middel is gegrond. Het eerste middel kan worden afgedaan met de aan art. 81 RO ontleende overweging.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak, maar uitsluitend wat betreft de beslissingen die betrekking hebben op de vordering van de benadeelde partij en tot zodanige beslissing als de Hoge Raad in zoverre op grond van art. 440 Sv gepast zal voorkomen. Voor het overige strekt deze conclusie tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G