Rb. 's-Gravenhage, 23-03-2009, nr. 09/750009-06, nr. 09/750007-07

Verdachte is op 11 november 1998 met een vals Oegandees paspoort onder de — eveneens valse — naam [valse naam] vanuit Kenia naar Nederland gereisd. Hij heeft bij aankomst in Nederland asiel aangevraagd en is gehoord door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).80. Op 1 juli 1999 vond een nader verhoor plaats en verdachte verklaarde toen — verkort en zakelijk weergegeven — als volgt.81. Verdachte was in juli 1994 uit zijn woonplaats Mugonero gevlucht omdat het RPF (zie hoofdstuk 3) de Hutu's uitmoordde. Hij was een sympathisant van de MRND en verwachtte — omdat hij Hutu is — dat hij bij terugkeer in Rwanda zou worden gedood door het RPF. Verdachte vreesde ook voor zijn leven, omdat hij bij het Rwanda-tribunaal als getuige à décharge had opgetreden in de rechtszaak tegen zijn broer, [broer verdachte]. Daarnaast was hij bang om door het RPF opgepakt te worden, omdat dat ook met familieleden van hem (zijn zus, broer en ouders) was gebeurd. Ten slotte verwachtte hij door het regime te worden vervolgd, omdat hij een academicus is, aldus verdachte tegenover de IND.

Op 12 augustus 1999 heeft de Staatssecretaris van Justitie het verzoek van verdachte tot toelating tot Nederland dan wel tot het verkrijgen van een vergunning tot verblijf afgewezen, omdat er geen enkel vermoeden bestond dat verdachte in Rwanda gegronde reden had om te vrezen voor vervolging in vluchtelingrechtelijke zin.82. Tegen deze beschikking heeft verdachte een bezwaarschrift ingediend.83. De rechtbank is niet bekend of en zo ja wanneer een beslissing op bezwaar is genomen en hoe die beslissing luidt. Wel blijkt uit het dossier dat een aantal jaren later, op 8 februari 2005, aan (de gemachtigde van) verdachte is medegedeeld dat zijn dossier voor behandeling was overgedragen aan de ‘Unit 1F’ van de IND, omdat er aanwijzingen bestonden dat artikel 1F van het Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen84. op de asielaanvraag van toepassing was.85.

Op 14 februari 2006 heeft de Minister van Buitenlandse Zaken een individueel ambtsbericht over verdachte uitgebracht.86. In dit ambtsbericht staat onder meer het volgende:

Zoals hiervoor vermeld heeft de raadsman verzocht om aan het strafdossier toe te voegen de verklaringen die de tot dan toe gehoorde getuigen bij andere instanties hadden afgelegd, te weten ten overstaan van de gacaca, de justitiële autoriteiten in Rwanda, het Rwanda-tribunaal en de justitiële autoriteiten in de Verenigde Staten van Amerika (hierna: VS) en heeft het Openbaar Ministerie van meet af aan duidelijk gemaakt dat het zich zou inspannen om deze verklaringen te verkrijgen. In de loop van het onderzoek zijn aan het dossier toegevoegd verklaringen die getuigen in de onderhavige zaak hebben afgelegd tegenover onderzoekers c.q. rechters van het Rwanda-tribunaal, Amerikaanse en Canadese autoriteiten, en de gacaca. Hoe lastig het vaak was voor het Openbaar Ministerie om de diverse verklaringen in handen te krijgen en welke tijd daar steeds mee gemoeid was, moge blijken uit het volgende.

Het Rwanda-tribunaal heeft aan het Openbaar Ministerie op verschillende momenten gedurende het strafproces verklaringen ter beschikking gesteld die getuigen in deze zaak voor onderzoekers en/of rechters van dat tribunaal hebben afgelegd in de hoedanigheid van verdachte of getuige. Het Openbaar Ministerie is op het probleem gestuit dat het voor het Rwanda-tribunaal niet van meet af aan duidelijk was dat het Openbaar Ministerie de verklaringen wenste in te brengen in een openbaar strafproces in Nederland. Op 21 december 2007 heeft de Aanklager van het Rwanda-Tribunaal een motie bij de Kamer van Berechting van het Rwanda-tribunaal ingediend teneinde te bewerkstelligen dat de verklaringen aan het Openbaar Ministerie ter beschikking werden gesteld (disclosure).141. Op 4 maart 2008 besliste de Kamer van Berechting dat deze verklaringen weliswaar verstrekt mochten worden, maar dat de beschermende maatregelen die voor de desbetreffende getuigen golden mutatis mutandis van kracht bleven in enige procedure voor de Nederlandse justitiële autoriteiten.142. Aldus was niet toegestaan dat de rechtbank de verklaringen zou voorhouden op een openbare terechtzitting of als bewijsmiddel zou opnemen in het vonnis.143. Na overleg met het Openbaar Ministerie heeft de Aanklager van het Rwanda-tribunaal vervolgens op 17 juli 2008 aan de Kamer van Berechting gevraagd om opheffing van deze beschermende maatregelen.144. De Nationale Recherche heeft alle getuigen die het betrof, individueel toestemming gevraagd om de voor hen geldende beschermende maatregelen op te heffen. Allen hebben deze toestemming gegeven. Op 13 augustus 2008 heeft de Kamer van Berechting vervolgens alle beschermende maatregelen opgeheven, waardoor de verklaringen vanaf dat moment gebruikt konden worden in een openbaar strafproces in Nederland.145. Vóór de pro forma zitting van 5 september 2008 heeft het Openbaar Ministerie vijf ordners met verklaringen van getuigen, voor wie de beschermende maatregelen hadden gegolden, aan het dossier toegevoegd. Het Openbaar Ministerie had in juli 2008 de verklaringen van de getuigen, die niet onder de beschermende maatregelen vielen, reeds aan de rechtbank en de verdediging verstrekt.

Kort voor aanvang van de inhoudelijke behandeling heeft de raadsman een witness statement van getuige [getuige 8], afgelegd tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal, aan de rechtbank overgelegd. Deze verklaring heeft de rechtbank vervolgens in het dossier gevoegd.146. Tijdens de inhoudelijke behandeling heeft het Openbaar Ministerie nog drie witness statements, afgelegd door getuige [getuige 24] tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal, in het dossier gevoegd.147.

Het Openbaar Ministerie heeft twee rechtshulpverzoeken aan de VS gestuurd en daarbij de verklaringen van drie getuigen in de zaak tegen [aanvaller 1] opgevraagd. In eerste instantie zijn de verklaringen ontvangen die twee van de drie148. getuigen tegenover Amerikaanse politieambtenaren in Rwanda hadden afgelegd. Het bleek echter dat deze getuigen ook ter terechtzitting in de VS waren gehoord. De weergave van een verhoor ter terechtzitting wordt in de VS neergelegd in transcripts. Dit zijn letterlijke weergaven van de ter zitting gestelde vragen en antwoorden. Het Openbaar Ministerie heeft deze transcripts vervolgens bij de Amerikaanse justitiële autoriteiten opgevraagd. Op 20 december 2007 bleek dat de contactambtenaar van het Ministerie van Justitie de zgn. casefile had ontvangen. Indien er inderdaad transcripts beschikbaar waren, zouden deze zich in de casefile moeten bevinden. Tijdens de pro forma zitting van 23 april 2008 bleek dat de contactambtenaar inderdaad transcripts had gevonden, maar dat hij nog op toestemming wachtte om deze documenten door te sturen naar Nederland. Het Openbaar Ministerie kon op dat moment niet voorspellen wanneer deze toestemming verkregen zou worden.

Tijdens de pro forma zitting van 11 juli 2008 heeft het Openbaar Ministerie meegedeeld dat de verklaringen van twee getuigen uit de VS bij het Landelijk Parket waren aangekomen, maar dat deze verklaringen incompleet bleken. Navraag wees uit dat een gedeelte van deze verklaringen mogelijk verloren was gegaan bij een overstroming en de verklaring van de derde getuige bij dezelfde overstroming in zijn geheel verloren was gegaan. Tijdens de inhoudelijke behandeling heeft het Openbaar Ministerie medegedeeld dat een gedeelte van de verklaringen toch weer ‘boven water’ was gekomen, maar dat er nu bezwaar aan de kant van de Amerikaanse autoriteiten was gerezen met betrekking tot het gebruik van deze stukken in een Nederlands strafproces: de Amerikaanse autoriteiten stelden zich op het standpunt dat de al toegezonden verklaringen abusievelijk waren verstrekt.149. Na het pleidooi van de raadsman heeft het Openbaar Ministerie alsnog toestemming vanuit de VS gekregen en zijn de door de VS verstrekte transcripts in het dossier gevoegd.150.

Met betrekking tot de verklaringen die getuigen in deze zaak hadden afgelegd in Canada, heeft de rechtbank de verklaring van één getuige ontvangen. Tijdens de pro forma zitting van 5 september 2008 werd duidelijk dat de Canadese autoriteiten weigerden de verklaring van de tweede getuige te overleggen aangezien dit het Canadese onderzoek zou kunnen schaden. De De eerste verklaring is kennelijk abusievelijk verstrekt door de Canadese autoriteiten.

In 1996 is in Rwanda een wet aangenomen waarin de vervolging van genocide-verdachten op nationaal niveau werd geregeld.151. Begin 2000 waren ongeveer 2.500 personen berecht door rechtbanken in Rwanda en wachtten er nog 120.000 mensen op hun proces in overvolle gevangenissen.152. De overheid heeft in 2000 de traditionele rechtbank, de gacaca, nieuw leven ingeblazen om de werkdruk van de nationale rechtbanken te verlichten.153. Een gacaca is een traditionele vorm van geschillenbeslechting in de gemeenschap en de term betekent letterlijk ‘gazon’ of ‘gras’ en verwijst naar het feit dat de partijen en de leden van de gacaca op het gras zaten tijdens de procedure.

Elke gacaca wordt gevormd door een Generale Assemblee, bestaande uit alle leden van de gemeenschap. De Generale Assemblee kiest uit haar midden negen rechters en vijf plaatsvervangers. De uitspraak van een gacaca-rechtbank kan worden aangevochten bij een gacaca-hof. De gacaca werkt in twee fases: in de eerste fase worden de verklaringen verzameld van zowel daders als slachtoffers. In de tweede fase worden de verdachten in verschillende categorieën ingedeeld en berecht. De categorieën zijn afhankelijk van de zwaarte van het misdrijf.

Op 9 juli 2007 heeft het Openbaar Ministerie een rechtshulpverzoek aan Rwanda gericht ter verkrijging van de gacaca-verklaringen van 14 getuigen.154. In de periode van 31 juli 2007 tot en met 15 augustus 2007 was de Nationale Recherche hiervoor in Rwanda. Tijdens dit onderzoek heeft de Nationale Recherche diverse gacaca-cahiers ontvangen van de Rwandese autoriteiten. De gacaca-verklaringen zijn meestal met de hand opgetekend in doorlopende cahiers of dossiers.155. Onder de stukken bevonden zich aanklachten tegen verdachte bij de gacaca van de secteur Uwingabo, regio Karongi156. en bij de gacaca van de secteur Cyanya en Gitovu, regio Karongi157., en een veroordeling van verdachte tot 15 jaar gevangenisstraf bij de gacaca in de secteur Gishyita, regio Karongi.158. Verdachte werd in het laatstgenoemde stuk aangeduid als een ‘categorie 1’-verdachte; dat wil zeggen behorend tot de zwaarste categorie van genocide-verdachten.

Op de pro forma zitting van 18 februari 2008 heeft de raadsman aangegeven dat er — voor zover hij kon overzien — in ieder geval nog drie gacaca-verklaringen in het dossier ontbraken en het Openbaar Ministerie verzocht deze alsnog aan het dossier toe te voegen. Het Openbaar Ministerie heeft dit toegezegd. Naar aanleiding van het verhandelde ter zitting van 23 april 2008 heeft het Openbaar Ministerie voorts toegezegd dat het de Nationale Recherche nader onderzoek zou laten doen naar eventuele gacaca-verklaringen in Mugozi. Tijdens die zitting heeft het Openbaar Ministerie bij de rechtbank en de verdediging aandacht gevraagd voor de moeilijkheden waarvoor het zich gesteld zag in zijn zoektocht naar gacaca-verklaringen. Zo bestaat er geen centraal opslagsysteem voor gacaca-stukken, zijn zij met de handgeschreven en zijn verklaringen niet op naam opgeslagen. Alle stukken moeten één voor één bekeken worden ‘in de hoop de namen van de getuigen en/of verdachte in de stapels papieren te herkennen’. In maart en mei 2008 heeft de Nationale Recherche nog aanvullende gacaca-stukken ontvangen.159. Op 16 mei 2008 is de Nationale Recherche naar het kantoor van de gacaca van Mugozi te Kibingo gegaan teneinde de gacaca-verklaringen van drie getuigen te verkrijgen. Ter plaatse bleek dat de administratie en de opslag van getuigenverklaringen van dien aard was, dat het zoeken een zeer arbeidsintensieve en tijdrovende actie zou zijn. Omdat het niet mogelijk was om de administratie in een afzienbare periode te doorzoeken, is in overleg met het Openbaar Ministerie besloten de zoekactie te staken.160.

Tijdens de inhoudelijke behandeling is gebleken dat de datering van de gacaca-verklaringen onduidelijk is. Bij veel verklaringen staat namelijk niet vermeld wanneer deze verklaringen zijn afgelegd. De Nationale Recherche heeft hierop een aanvullend proces-verbaal opgemaakt met enkele aanknopingspunten voor de rechtbank en de procespartijen om de verklaringen enigszins te kunnen dateren.161.

Met de inhoudelijke behandeling van de zaak kon niet eerder worden gestart dan in oktober 2008, omdat tot die tijd nog een groot aantal buitenlandse verklaringen ‘in de pijplijn’ zat en het dossier derhalve nog niet compleet was. Het uitstel van de inhoudelijke behandeling tot oktober 2008 hield geen verband met het arrest van de Hoge Raad dat zou verschijnen over de kwestie van de rechtsmacht terzake van genocide in deze zaak. Dat arrest werd gewezen op 21 oktober 2008, kort na de start van de inhoudelijke behandeling. Zoals gezegd heeft de Hoge Raad bevestigd hetgeen de rechtbank op 24 juli 2007 had beslist, te weten dat de Nederlandse strafrechter geen rechtsmacht heeft voor zover de aan verdachte tenlastegelegde feiten het misdrijf van genocide betroffen.162. De rechtbank had er overigens wel, via een schriftelijk verzoek aan de president van de Hoge Raad, op aangedrongen dat de zaak, met het oog op de inhoudelijke behandeling, met voorrang zou worden behandeld. In dat verzoek heeft de president van de Hoge Raad bewilligd.

De inhoudelijke behandeling heeft plaatsgevonden ter terechtzittingen van 13, 14, 16, 17, 20, 21, 23, 24, 27, 28 oktober, 3, 10, 11, 17, 18, 19, 24 november, 1 en 4 december 2008, 2 februari en 9 maart 2009. De volgende aspecten van de inhoudelijke behandeling behoeven vermelding danwel een korte bespreking.

Verdachte, een universitair geschoolde man die inmiddels meer dan tien jaar in Nederland verblijft, begrijpt de Nederlandse taal uitstekend en spreekt deze ook redelijk goed. Dit bleek reeds vrijwel aan het begin van het onderzoek ter terechtzitting. Niet alleen had de Nationale Recherche verdachte steeds in de Nederlandse taal gehoord, omdat verdachte kenbaar had gemaakt deze taal goed te begrijpen en voldoende te spreken en geen bezwaar te hebben tegen een verhoor in het Nederlands, ook uit de reacties van verdachte — al dan niet non-verbaal — op het verhandelde ter zitting bleek dat verdachte het Nederlands probleemloos kon volgen. Op verzoek van de verdediging was ter zitting niettemin steeds een tolk Kinyarwanda beschikbaar. De rechtbank heeft het aan verdachte overgelaten om te beslissen op welke momenten hij bijstand van de tolk wenste. Zo is niet al het verhandelde ter zitting steeds vertaald. Tijdens de inhoudelijke behandeling is de rechtbank opgevallen dat verdachte de tolk regelmatig verbeterde, indien deze iets in zijn visie niet goed vertaalde of de tolk hielp met het vinden van de juiste Nederlandse woorden of uitdrukkingen, indien hij de indruk had dat de tolk deze niet meteen paraat had. Daarnaast heeft verdachte zich ook regelmatig rechtstreeks in de Franse en Nederlandse taal naar de rechtbank geuit.

Verdachte is na zijn aanhouding zeventien keer gehoord door de Nationale Recherche. Hij heeft tijdens de eerste zes verhoren verklaard over zijn persoonlijke omstandigheden, zijn familieleden, de omgeving waar hij woonde en werkte in Rwanda etcetera en hij heeft deze verklaringen ook ondertekend. Na het zesde verhoor heeft verdachte zich op zijn zwijgrecht beroepen en de verklaringen niet meer willen ondertekenen. Vanaf het derde verhoor heeft de Nationale Recherche de verklaringen van verdachte met audio- en/of visuele apparatuur opgenomen.

Tijdens de pro forma zitting van 11 juli 2008 heeft verdachte verklaard dat hij de inhoud zijn strafdossier ‘voor 100%’ kent en dat hij bereid is om tijdens de inhoudelijke behandeling van de zaak de vragen van de rechtbank te beantwoorden. Hij heeft gezegd graag te willen meewerken aan het onderzoek.163.

Vanaf de tweede dag van de inhoudelijke behandeling ter terechtzitting — op 14 oktober 2008 — heeft verdachte zich met enige regelmaat op zijn zwijgrecht beroepen, wanneer de rechtbank hem vragen stelde, ook als het om vragen ging waar verdachte eerder in de procedure wel antwoord op had gegeven. Op vragen van het Openbaar Ministerie heeft verdachte zich nagenoeg altijd op zijn zwijgrecht beroepen. De rechtbank heeft verdachte voorgehouden dat hij zelf meerdere malen, in de aanloop tot de inhoudelijke behandeling, kenbaar heeft gemaakt dat er bij de verhoren door de Nationale Recherche misverstanden waren ontstaan, die hij ter terechtzitting zou willen ophelderen. Tijdens de inhoudelijke behandeling heeft verdachte echter desgevraagd niet toegelicht om welke onderdelen van de verhoren het dan ging en in welke zin hij deze wenste aan te vullen of te wijzigen. Verdachte heeft meermalen verzucht dat hij wil en hoopt dat ‘de waarheid boven tafel komt’ en dat het Openbaar Ministerie en de rechter-commissaris daar ‘niet naar op zoek zijn geweest’. Desgevraagd heeft verdachte verklaard er wel van overtuigd te zijn dat de rechtbank op zoek is naar de waarheid. De rechtbank heeft verdachte in dit verband voorgehouden dat hij niet behulpzaam is bij deze zoektocht, als hij zich bij cruciale vragen op zijn zwijgrecht beroept, hetzij omdat verdachte dat zelf wil hetzij op advies van zijn raadsman. Hierdoor zou allicht het idee kunnen ontstaan dat verdachte niet op zoek is naar de waarheid en dat hij ten aanzien van bepaalde punten het beter vindt dat de rechtbank de waarheid niet te weten komt. Verdachte heeft zijn proceshouding hierop echter niet aangepast.

Verdachte heeft tijdens de inhoudelijke behandeling van zijn zaak verklaard over de situatie in zijn woonplaats Mugonero tijdens de genocide. Kort samengevat heeft hij verklaard dat hij niet gemerkt heeft dat er in het dorp onderscheid werd gemaakt tussen Hutu's en Tutsi's164., dat hij zelf niet wist wie in zijn dorp Hutu of Tutsi was165., dat hij — na zijn terugkomst uit Italië — niets gemerkt heeft van toegenomen spanningen of problemen tussen Hutu's en Tutsi's166., dat hij niets heeft gemerkt van haatpropaganda tegen Tutsi's167., dat hij geen gewelddadigheden heeft gezien168., dat hij in Mugonero nooit Interahamwe heeft gezien169.. Kortom, Mugonero was volgens verdachte tijdens de genocide een rustige plek, waar Hutu's en Tutsi's vreedzaam naast elkaar leefden zonder dat etniciteit een rol speelde in het dagelijks leven. De enige vorm van onveiligheid in het dorp kwam van mensen die op de vlucht waren geslagen voor de oorlog tussen de RAF en het RPF, aldus verdachte.170.

Het behoeft geen betoog dat deze uitlatingen van verdachte, welke een volledige ontkenning van de realiteit inhouden, en de hiervoor beschreven opstelling ter zitting invloed hebben gehad en kleuring hebben gegeven aan de wijze waarop de inhoudelijke behandeling heeft plaatsgevonden. De rechtbank heeft deze kennelijk leugenachtige verklaringen van verdachte overigens niet bij enige bewijsoverweging betrokken. Ten slotte wordt hier nog gemeld dat verdachte zich ter zitting heeft laten ontvallen dat de rechtbank zich niet alleen zou moeten afvragen of Hutu's de Tutsi's hebben doodgemaakt maar ook ‘wat de Tutsi heeft gedaan om de dood te verdienen’. Gevraagd om een uitleg hiervan heeft verdachte zich op zijn zwijgrecht beroepen.

De rechtbank heeft in de aanloop naar de inhoudelijke behandeling meermalen aan het Openbaar Ministerie en de verdediging de vraag voorgelegd of zij getuigen ter zitting wensten te horen. Beide hebben deze vraag steeds ontkennend beantwoord. De rechtbank heeft geen noodzaak gezien om ambtshalve getuigen ter zitting te doen verschijnen.

Wel heeft het Openbaar Ministerie, op 20 december 2007, de rechtbank in overweging gegeven om één van de zittingsrechters als rechter-commissaris te benoemen om in Rwanda twee getuigen te horen. Het Openbaar Ministerie heeft uitgesproken dat het — in zijn visie — zou bijdragen ‘aan de scherpte van het referentiekader’ van de rechtbank indien een van de zittingsrechters zelf zou ervaren hoe de verhoren verlopen, onder welke omstandigheden de rechter-commissaris tot dan toe gewerkt had en om Rwanda met eigen ogen te zien. De raadsman heeft zich uitdrukkelijk bij dit voorstel aangesloten.

De rechtbank heeft na beraad op dit punt, ter zitting van 18 februari 2008, aan partijen medegedeeld dat zij geen gebruik zou maken van de bevoegdheid om één van de zittingsrechters als rechter-commissaris aan te wijzen. De motieven van het Openbaar Ministerie en de raadsman om tot een dergelijke benoeming over te gaan, acht de rechtbank begrijpelijk en relevant maar houden in dat aldus één van de zittingsrechters een soort schouw zou houden. Hiervoor is de bevoegdheid een zittingsrechter als rechter-commissaris aan te wijzen echter niet bedoeld. Bovendien bepaalt artikel 318 Sv dat het verplaatsen van de terechtzitting voor een gerechtelijke plaatsopneming slechts mogelijk is binnen het rechtsgebied van de rechtbank. Daarnaast is de concrete toegevoegde waarde van het verhoor door één van de zittingsrechters van juist de twee genoemde getuigen niet gebleken. Terzijde merkt de rechtbank op deze plaats op dat het in WIM-zaken de voorkeur zou verdienen indien de rechtbank ook kan schouwen op plaatsen buiten het eigen rechtsgebied. Dit kan bijvoorbeeld van belang zijn om te kunnen beoordelen wat een getuige al dan niet heeft kunnen zien of horen vanaf een bepaalde (verstop)plek.

Zoals gezegd heeft de rechtbank geen noodzaak gezien getuigen op te laten roepen en heeft het Openbaar Ministerie meermalen desgevraagd aangegeven evenmin getuigen ter zitting te willen horen. Dit werd voor het Openbaar Ministerie echter anders, toen bekend werd dat [slachtoffer 8] als beledigde partij en nabestaande van één van de slachtoffers van de aan verdachte verweten misdrijven ter zitting zou verschijnen. Bij brief van 2 oktober 2008 heeft het Openbaar Ministerie de rechtbank en de verdediging medegedeeld dat het voornemens was om [slachtoffer 8] als getuige op te roepen voor de behandeling ter terechtzitting. Ter zitting heeft het Openbaar Ministerie toegelicht dat met het oog op collusiegevaar, de kans op beïnvloeding van getuigen door verdachte en/of zijn familie en de mogelijk onevenredige belasting die een verhoor ter zitting voor een getuige zou kunnen meebrengen, aanvankelijk was besloten in het geheel geen getuigen ter zitting op te roepen. Nu [slachtoffer 8] zich als beledigde partij had gevoegd in het strafproces tegen verdachte, hij had aangegeven in ieder geval ter zitting te zullen verschijnen in zijn hoedanigheid van beledigde partij en nabestaande en zich ook bereid had verklaard om als getuige ter zitting op te treden, speelden de bezwaren tegen een verhoor ter zitting een minder grote rol. Het Openbaar Ministerie heeft voorts uitgelegd dat het de getuige ter zitting wenste te doen horen teneinde ‘de betrouwbaarheid van de getuige te onderstrepen’. Daarnaast zou de getuige bij de rechtbank ‘begrip kunnen kweken voor de contextuele situatie in Rwanda en de mogelijk cultuurverschillen’.171. De raadsman heeft zich verzet tegen het horen van de getuige.172.

De rechtbank heeft ter terechtzitting vastgesteld dat de getuige [slachtoffer 8] volgens de rechter-commissaris was ‘afgehoord’173. en dat deze geen vragen had belet ten tijde van het verhoor van deze getuige. De rechtbank heeft ter zitting uitgesproken dat zij aan de zijde van het Openbaar Ministerie weliswaar een vervolgingsbelang bij het horen van deze getuige aanwezig achtte, namelijk het belang van het onderstrepen van de betrouwbaarheid van deze getuige, maar dat zij bij voorbaat reeds kon aangeven dat zij geen vragen aan deze getuige zou hebben.174. Ter terechtzitting van 23 oktober 2008 heeft het Openbaar Ministerie meegedeeld dat niet langer werd vastgehouden aan het verzoek getuige [slachtoffer 8] te horen. De getuige is niet ter zitting gehoord.

Als beledigde partijen hebben zich gevoegd [getuige 4] en [getuige 3] (feit 3 op dagvaarding I) en [slachtoffer 8] (feit 1 op dagvaarding II). Zij allen hebben vorderingen tot schadevergoeding ingediend en zijn, bijgestaan door hun raadsvrouw mr. Zegveld, ter terechtzitting verschenen om hun vorderingen toe te lichten.

Sinds 1 januari 2005 hebben slachtoffers van bepaalde strafbare feiten het recht om een schriftelijke slachtofferverklaring in te dienen of om mondeling in de rechtszaal een verklaring af te leggen: het spreekrecht. Het spreekrecht is in het Nederlandse strafproces geïntroduceerd om slachtoffers en nabestaanden de mogelijkheid te geven om de gevolgen, die zij ondervinden van jegens hen gepleegde strafbare feiten aan de rechtbank uiteen te zetten.

[Getuige 4 ] en [getuige 3] hebben beiden, als slachtoffer van feit 3 op dagvaarding I, ter terechtzitting van 20 oktober 2008 van hun spreekrecht gebruik gemaakt.

Spreekgerechtigd is slechts in beginsel het slachtoffer zelf; alléén bij overlijden kan het slachtoffer worden vervangen door een nabestaande. Artikel 336 Sv beperkt dit spreekrecht tot een beperkte groep nabestaanden (in de zijlijn tot en met de tweede graad). Uit de verklaring van [slachtoffer 8] blijkt dat zijn vader de broer is van de opa van [slachtoffer 3].175. In Rwanda wordt een dergelijke familierelatie als een directe familierelatie gezien; in Nederland zouden [slachtoffer 8] en [slachtoffer 3] echter familieleden in de vijfde graad zijn geweest. [slachtoffer 8] heeft ook verklaard dat hij waarschijnlijk het enige nog in leven zijnde familielid van [slachtoffer 3] is.176.

[slachtoffer 8] valt aldus niet binnen de groep van nabestaanden die een afdwingbaar spreekrecht hebben. Voor zover de rechtbank kan overzien, is [slachtoffer 8] de enige nabestaande van [slachtoffer 3]. Het feit dat er, zoals in dit geval, binnen de wettelijke vastgestelde kring van spreekgerechtigde personen geen familielid meer in leven is dat van het spreekrecht gebruik kan maken, is een omstandigheid, waarin de wetgever niet heeft voorzien. De rechtbank heeft in deze bijzondere omstandigheid aanleiding gezien [slachtoffer 8] in de gelegenheid te stellen het spreekrecht uit te oefenen, te meer nu er ook geen wettelijke bepaling is die zich daartegen verzet. [slachtoffer 8] heeft ter terechtzitting van 23 oktober 2008 gebruik gemaakt van zijn spreekrecht. Van de zijde van de verdediging is hiertegen overigens geen bezwaar gemaakt.

Na requisitoir en pleidooi heeft de rechtbank, op 24 november 2008, het onderzoek ter terechtzitting ambtshalve geschorst teneinde de rechter-commissaris vijf getuigen nader te laten horen in Rwanda. Het gaat om de vijf slachtoffers die hebben verklaard over de aanval op het Zevendedags Adventistencomplex ten overstaan van onderzoekers van het Rwanda-tribunaal, de Kamer van Berechting van het Rwanda-tribunaal en/of de autoriteiten van de Verenigde Staten en/of Canada. De desbetreffende verklaringen zijn pas in het geding gebracht, nadat de verhoren van de vijf getuigen door de rechter-commissaris waren afgerond (zie hierboven paragraaf 47). Als de rechter-commissaris bij zijn verhoren de beschikking had gehad over de door deze getuigen afgelegde statements en testimonies dan had zij/hij daar — zonder twijfel — vragen over gesteld, met name nu opvalt dat in die stukken de naam van verdachte nagenoeg nooit wordt genoemd en in ieder geval niet in verband met de aanval op het Zevendedags Adventistencomplex. De vragen die naar aanleiding van deze stukken zijn gerezen zijn ook ter zitting aan de orde gesteld. De rechtbank heeft geoordeeld dat het onderzoek door de rechter-commissaris niet volledig heeft kunnen zijn, omdat bij de verhoren van deze getuigen zij niet met inhoud van voornoemde verklaringen zijn geconfronteerd.

De rechtbank heeft zich de vraag gesteld op welke wijze de getuigen nogmaals gehoord zouden moeten worden: op zitting, via een telehoor-verbinding danwel door de rechter-commissaris in Rwanda. De rechtbank heeft de voorkeur gegeven aan een rogatoire reis door de rechter-commissaris. Hiertoe heeft de rechtbank overwogen dat, zoals gezegd, het onderzoek van de rechter-commissaris niet volledig is geweest en in feite aldus aan de orde was een vervolg op een eerder aan de rechter-commissaris verstrekte opdracht. Telehoren lag niet in de rede vanwege culturele verschillen en mogelijke technische problemen. Voorts heeft de rechtbank hierover overwogen dat de rechter-commissaris de getuigen beter op hun gemak kan stellen — hetgeen gelet op de feiten waarover ze moeten verklaren noodzakelijk wordt geacht — als hij de getuigen in persoon ziet. Verder kan de rechter-commissaris maatregelen treffen om zoveel mogelijk contacten tussen de getuigen onderling te voorkomen en aldus de waarheidsvinding te bevorderen.

Ten behoeve van de nadere verhoren door de rechter-commissaris heeft de rechtbank een lijst met vragen opgesteld vergezeld van een toelichting met vindplaatsen en deze ter beschikking gesteld aan de rechter-commissaris. Partijen zijn in de gelegenheid gesteld eventuele feitelijke onjuistheden hierin te signaleren en aanvullende vragen op te geven. Van deze mogelijkheid heeft met name het Openbaar Ministerie gebruik gemaakt; de raadsman slechts op een enkel punt. De rechter-commissaris heeft de vijf getuigen in december 2008 en januari 2009 opnieuw gehoord.

De kritiek van de verdediging op het Openbaar Ministerie was omvangrijk en hard. Het Openbaar Ministerie zou in het onderzoek ‘nalatig’ en ‘gebrekkig’ zijn geweest; het zou ‘onkundig’ zijn; ‘niet op zoek naar de waarheid’, ‘de ogen sluiten voor de realiteit’ en zich laten ‘meeslepen door emotie’. Meer concreet heeft de verdediging het Openbaar Ministerie verweten — onder meer — dat:

Ad a. Uit het verslag van het onderzoek, zoals hierboven weergegeven, volgt dat deze kritiek feitelijke grondslag mist. De rechtbank heeft geconstateerd dat het Openbaar Ministerie van meet af aan het belang van het verkrijgen van elders afgelegde verklaringen heeft onderkend en zich bovenmatig heeft ingespannen om deze verklaringen toe te kunnen voegen aan het dossier.

Ad b. De raadsman heeft bij de bespreking van de tenlastegelegde feiten meermalen betoogd dat de verklaringen van getuigen in geen enkel opzicht worden ondersteund door ‘objectief en onomstotelijk bewijsmateriaal’: uit dat materiaal zou onder andere moeten blijken welke slachtoffers ‘er dood zijn, hoe ze dood zijn gegaan, waarmee ze dood zijn gemaakt, waar deze personen überhaupt vandaan kwamen’. Het dossier bood daartoe wel voldoende aanknopingspunten, aldus de raadsman. Er hadden forensische opgravingen moeten worden gedaan177., met daaraan gekoppeld onderzoek naar de vraag omtrent de doodsoorzaak,178. hoe oud de stoffelijke overschotten waren en dna-onderzoek. Er hadden foto's van de lijken moeten worden genomen. Bij de burgerlijke stand in Rwanda hadden nadere gegevens over slachtoffers moeten worden opgevraagd.179. De raadsman heeft er op gewezen dat er geen kledingstukken van slachtoffers zijn aangetroffen en evenmin moordwapens of schotresten.

Aan deze stellingen van de raadsman ligt onder meer de veronderstelling ten grondslag dat van de slachtoffers in deze zaak bekend is op welke plaats zij zijn begraven, dat van de slachtoffers referentiemateriaal (dna) beschikbaar is ten behoeve van identificatie van stoffelijke overschotten en dat de autoriteiten van Rwanda beschikken over aktes van geboorten en overlijden van de tijdens de genocide omgekomen personen. Deze veronderstellingen missen iedere realiteitszin. Zo heeft de raadsman ten aanzien van de verkrachting van en moord op [slachtoffer 3] aangevoerd dat er een opgraving van [slachtoffer 3] had moeten plaats vinden op de plek die getuige [slachtoffer 8] had aangewezen. De raadsman is hierbij volledig voorbijgegaan aan de opmerking van deze getuige over hoe hij [slachtoffer 3] heeft moeten achter laten: ‘We hebben [slachtoffer 3] een beetje kunnen toedekken met aarde, maar niet goed genoeg, omdat we moesten vluchten en drie dagen later toen wij bij de plek terug kamen, zag ik dat [slachtoffer 3] niet meer in haar graf lag en dat zij daar kennelijk was uitgehaald door honden. We hebben haar nooit meer teruggevonden.’180. Een ander voorbeeld is dat de raadsman heeft aangevoerd dat er forensische opgravingen hadden moeten plaatsvinden op de plaats waar inzittenden van de ambulance zouden zijn begraven, omdat er getuigen zijn die hebben verklaard over de exacte locatie. Ook hierbij is de raadsman volledig voorbij gegaan aan het feit dat deze getuigen weliswaar een locatie hebben aangeduid waar de slachtoffers van de ambulance zouden zijn begraven, maar tevens hebben verklaard dat na de genocide alle slachtoffers zijn herbegraven in massagraven.181. Een forensische opgraving was dus niet mogelijk.

De rechtbank onderschrijft de conclusie van het Openbaar Ministerie dat alle mogelijkheden voor forensisch onderzoek voldoende tegen het licht zijn gehouden182. en dat de inhoud van het dossier geen enkel realistisch perspectief biedt op verkrijging van ander relevant forensisch bewijs dan het bewijs dat zich in het dossier bevindt.

Ad c. De getuigen in deze zaak hebben — ieder voor zich — gemotiveerd aangegeven verdachte te kennen183., bijvoorbeeld omdat hij de zoon van een machtige koopman was, zij bij hem of zijn familieleden op school hebben gezeten, zij regelmatig koffie aan hem verkochten etcetera. De rechtbank heeft in de omstandigheid dat verdachte ten aanzien van vrijwel elke getuige à charge heeft aangegeven dat hij deze getuige niet kent (en ook overigens) geen aanwijzing gevonden om de getuigenverklaringen op dit punt in twijfel te trekken. Immers, verdachte was in het gebied waarin hij woonachtig was een bekend persoon, zodat het goed voorstelbaar is dat er getuigen zijn die hém wel kennen maar hij hén niet. De rechtbank neemt afstand van het verwijt van de raadsman dat het onderzoek van het Openbaar Ministerie gebrekkig is geweest, omdat er geen confrontaties van de getuigen met verdachte hebben plaatsgevonden. Het is een door alle gezaghebbende wetenschappers op dit punt erkend uitgangspunt dat het een strikte voorwaarde is bij herkenningstesten dat de getuige de verdachte bij geen andere gelegenheid dan het misdrijf gezien kan hebben.184. Anders ontstaat het probleem van ‘plaatsing’, waarmee wordt gedoeld op de situatie waarin de getuige weet dat hij de hem getoonde verdachte kent, maar niet meer weet waarvan. Ten aanzien van alle getuigen à charge — behoudens [getuige 4] — kan worden vastgesteld dat zij verdachte ook bij een andere gelegenheid dan de tenlastegelegde feiten hebben gezien. In de literatuur wordt dan ook gesteld dat het probleem van herkenning van bekende personen niet met behulp van een gecontroleerde identificatieprocedure nader getoetst kan worden en dat de herkenning eigenlijk op het gezag van de getuige aanvaard moet worden. Wel kan de waarnemingssituatie geëvalueerd worden, aldus de deskundigen, waarbij de in hoofdstuk 6 (waardering van getuigenbewijs) te bespreken aandachtspunten van belang zijn.185.

Het Openbaar Ministerie heeft overigens eveneens gelijk waar het stelt dat een (f)oslo in 2006 of later uitsluitend iets zegt over de vraag of de getuige meer dan tien jaar later de verdachte nog herkent, en erg weinig over de vraag of de getuige in 1994 de verdachte kon herkennen.

De raadsman heeft in zijn pleidooi uitvoerig aandacht besteed aan alle vragen die hij aan getuigen had willen stellen, maar die in zijn visie ten onrechte door de rechter-commissaris zijn belet.186. De raadsman heeft weliswaar geen conclusie aan zijn stellingen verbonden, maar de rechtbank gaat er vanuit dat de raadsman heeft willen betogen dat aldus aan de rechten van verdachte op een eerlijk proces tekort is gedaan. Dat betoog wordt verworpen op grond van het volgende.

De rechtbank heeft vastgesteld dat de rechter-commissaris inderdaad antwoorden op bepaalde vragen van de raadsman heeft belet.187. De rechter-commissaris heeft de wettelijke bevoegdheid om vragen te beletten om te voorkomen dat de getuige moet antwoorden op vragen van de verdachte (of diens raadsman) of het Openbaar Ministerie die overbodig zijn, hem nadeel kunnen berokkenen of waardoor diens goede naam wordt aangetast. De rechtbank heeft voorts vastgesteld dat de rechter-commissaris bij het overgrote deel van de door hem of haar belette antwoorden de reden daarvoor in het proces-verbaal van verhoor van de desbetreffende getuige heeft gerelateerd. Naar het oordeel van de rechtbank heeft de rechter-commissaris, gelet op de daarvoor in het proces-verbaal opgenomen motivering, het antwoord op de meeste vragen terecht belet.188. Het spreekt bijvoorbeeld vanzelf dat de vraag van de raadsman aan getuige [getuige 14] waarom hij, toen hij verstopt lag onder de lijken, de twee vrouwen die onder zijn ogen werd verkracht, niet te hulp is geschoten, werd belet als onnodig kwetsend voor de getuige en ontbloot van menselijk inlevingsvermogen.189.

Niet in alle gevallen is de reden voor het beletten van het antwoord op een vraag gerelateerd in het proces-verbaal, hetgeen overigens ook niet wettelijk verplicht is. Uit het proces-verbaal blijkt niet dat de raadsman in die gevallen de relevantie van de vraag had toegelicht aan de rechter-commissaris.190.

Opvallend is dat de raadsman bij pleidooi steeds melding heeft gemaakt van de door de rechter-commissaris belette vragen of antwoorden, maar slechts in één geval aan de rechtbank heeft verzocht om de belette vragen nogmaals aan de desbetreffende getuigen voor te leggen.191. Deze vragen zijn daarop — in opdracht van de rechtbank — opnieuw aan de getuigen voorgelegd of op een andere manier beantwoord.192. Ook een aantal andere vragen, waarop het antwoord van de getuigen door de rechter-commissaris bij eerdere verhoren was belet, is tijdens de rogatoire reizen in december 2008 en januari 2009 overigens alsnog beantwoord.

Gelet op het voorgaande is — ook op dit punt — van een inbreuk op de verdedigingsrechten van verdachte geen sprake.

De rechtbank zal onderzoeken of er omstandigheden aannemelijk zijn geworden die mogelijk van invloed zijn op de geloofwaardigheid van de getuige. Zij zal daartoe nagaan of de getuige betrokkenheid heeft bij de tenlastegelegde feiten, alsmede of de getuige een belang of motief heeft — persoonlijk, etnisch, financieel of anderszins — om in strijd met de waarheid een voor verdachte belastende verklaring af te leggen.200. Verder kan van belang zijn of de getuige verdachte kent, en zo ja, uit welke hoofde en in welke mate en of de getuige één of meer van de andere getuigen die verdachte belast(en) kent.

De rechtbank zal ook onderzoeken of getuigen onderscheid hebben kunnen maken tussen wat zij zelf hebben gezien en wat zij van anderen hebben gehoord (hearsay). Voorts heeft zij oog voor mogelijk verstorende effecten ten gevolge van culturele verschillen. Zo zal worden bezien of een getuige moeite heeft met tijd-, ruimte- en afstandbepaling en/of zich wellicht niet kan oriënteren aan de hand van kaarten, foto- en beeldmateriaal, alsmede de wijze waarop een getuige reageert op vragen, met name delicate, en deze beantwoordt.201.

De meeste getuigen in dit dossier zijn getraumatiseerde getuigen. Niet kan worden gezegd dat een getraumatiseerde getuige minder betrouwbaar is dan een niet getraumatiseerde getuige. Wel is het zo dat herinneringen aan centrale details van een traumatische gebeurtenis vaak accurater en vollediger zijn dan herinneringen aan perifere details van eenzelfde gebeurtenis. Hiervoor zijn twee redenen aan te wijzen: de aandacht richt zich op bedreigende, centrale details van een gebeurtenis (het zogenoemde ‘weapon focus effect’).202. Daarnaast vernauwen de grenzen van het traumatische beeld (‘boundary restriction’). Dit houdt in dat er minder achtergrond wordt waargenomen waardoor elementen die zich in de marge van een emotioneel beeld bevinden worden vergeten.203.

In het dossier figureren twee getuigen die destijds kind waren. (Rechts)psychologisch onderzoek heeft laten zien dat het geheugen van kinderen wel degelijk accuraat is en dat kinderen accuraat kunnen vertellen over gebeurtenissen die enige jaren eerder hebben plaatsgevonden.204. Er zijn dan ook geen redenen om a priori aan te nemen dat verklaringen van kinderen niet betrouwbaar zijn vanwege de leeftijd van de kinderen, ook niet als zij spreken over gebeurtenissen die enige jaren eerder hebben plaatsgevonden.

De rechtbank zal onderzoeken of er in de wijze van totstandkoming van de getuigenis of ten tijde van het verhoor omstandigheden zijn aan te wijzen die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van de verklaringen. De rechtbank legt daarbij de nadruk op de totstandkoming van de verklaringen afgelegd tegenover de rechter-commissaris, omdat deze, zoals gezegd, primair voorliggen ter beoordeling. In verband met de wijze van verhoor is relevant de manier van vragen stellen, het soort vragen dat wordt gesteld, de inhoud van de vragen, de houding en het gedrag van de verhoorder. Van belang is voorts of er aanwijzingen zijn voor communicatieproblemen of misverstanden tussen de verhoorder en de getuige of tussen de tolk en de getuige. Daarnaast is van belang of de getuige één of meer van de andere getuigen die verdachten belast(en) kent en met hem of haar over de onderhavige zaak contact heeft gehad alvorens een verklaring af te leggen.

De rechtbank dient vervolgens na te gaan of een getuigenverklaring, gezien de feitelijke informatie die het bevat, voldoende betrouwbaar en aannemelijk is om als bewijsmiddel te worden gebruikt.

De rechtbank heeft in hoofdstuk 5 reeds vastgesteld dat alle mogelijkheden voor forensisch onderzoek zijn benut. De mogelijkheid van toetsing van de verklaringen van de getuigen aan objectieve gegevens is, zo blijkt, beperkt. De toetsing kan slechts geschieden aan de hand van het achtergrondmateriaal over de Rwandese genocide in 1994 dat zich in het dossier bevindt, de feitelijke vaststellingen van het Rwanda-tribunaal zoals over het Zevendedags Adventistencomplex (Mugonero), het beeldmateriaal behorende bij het door het Rwanda-tribunaal verrichte onderzoek met betrekking tot het Zevendedags Adventistencomplex, de foto's van de Nationale Recherche en het beeldmateriaal van de verrichte schouw. Voorts bevinden zich in het zaaksdossier-[gezin getuigen 3 en 4] rapporten van het Nederlands Forensisch Instituut (hierna: NFI) over een door het echtpaar ter beschikking gestelde brief. Het feit dat het objectief bewijsmateriaal als door de raadsman bedoeld niet voorhanden is, maakt in ieder geval niet dat een betrouwbaarheidstoets op voorhand niet mogelijk is.

De raadsman heeft betoogd dat de rechtbank geen vaststellingen van het Rwanda-tribunaal ten nadele van verdachte mag overnemen indien deze zijn gebaseerd op getuigenonderzoek, documentonderzoek en/of deskundigenonderzoek en de verdediging deze getuigen en deskundigen niet heeft kunnen ondervragen en/of de desbetreffende onderliggende documenten niet heeft kunnen inzien.210.

Sommige feitelijke vaststellingen van het Tribunaal, zoals de vaststelling dat op 16 april 1994 op het Mugonero-complex een aanval op Tutsi-vluchtelingen heeft plaatsgevonden en op 13 mei 1994 op de Muyira heuvel, hebben ook in deze zaak als uitgangspunt te gelden. Deze vaststellingen zijn na uitgebreid onderzoek door het Tribunaal gedaan en de rechtbank ziet geen enkel aanknopingspunt om aan de juistheid daarvan te twijfelen. Weliswaar zijn de vaststellingen gebaseerd op onder meer verklaringen van getuigen en deskundigen alsmede documenten, zonder dat de verdediging op de totstandkoming daarvan enige invloed heeft kunnen uitoefenen, doch dat maakt niet dat de rechtbank de vaststellingen niet kan overnemen, te meer niet nu de verdediging niet (concreet) heeft aangegeven welke feitelijke vaststellingen zij betwist, en op welke grond.

De beoordeling van de verklaringen die getuigen tegenover de rechter-commissaris en de Nationale Recherche hebben afgelegd, zal mede geschieden in het licht van

Zoals hierboven weergegeven bevinden zich bij de stukken diverse verklaringen die getuigen hebben afgelegd tegenover onderzoekers en/of rechters van het Rwanda-tribunaal. Het gaat om witness statements en trial testimonies. Witness statements betreffen verklaringen die (potentiële zittings-) getuigen hebben afgelegd tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal. Deze statements zijn over het algemeen niet erg uitgebreid en in ieder geval niet woordelijk uitgewerkt. Vaak hebben de onderzoekers van het Rwanda-tribunaal (of van de Rwandese autoriteiten)211. de getuigen (slechts) gericht gevraagd naar de persoon jegens wie een onderzoek werd verricht212. dan wel naar een bepaald concreet incident.213.

Trial testimonies betreffen de verklaringen van getuigen die op een terechtzitting — in het openbaar of achter gesloten deuren — tegenover de rechters van het Rwanda-tribunaal zijn afgelegd, in aanwezigheid van de aanklager en de verdediging. Van deze verklaringen zijn over het algemeen letterlijke verslagen beschikbaar. Hetzelfde onderscheid kan worden gemaakt ten aanzien van de verklaringen die getuigen hebben afgelegd tegenover Canadese en Amerikaanse onderzoekers respectievelijk rechters.

Het Openbaar Ministerie heeft gewezen op de beperkingen van de statements die zijn afgelegd tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal en de mogelijkheid van misslagen daarin. Het Openbaar Ministerie heeft uitgelegd dat direct na de genocide honderden onderzoekers van de Verenigde Naties over Rwanda zijn uitgewaaierd om zoveel mogelijk informatie te verzamelen. Vele duizenden statements, ook wel interviews genoemd, zijn op deze manier op papier gezet. Ook in de jaren daarna zijn statements opgenomen, vaak gericht op lopende onderzoeken tegen bepaalde verdachten of in verband met concrete incidenten. Het kan niet anders dan dat de statements, zeker de eerste jaren, onder primitieve omstandigheden zijn opgenomen. Het land ‘lag immers plat’. De statements zijn bovendien opgenomen door onderzoekers van over de hele wereld met onbekende vaardigheden, gebruiken en achtergronden en met behulp van tolken, waarvan het niveau en de kwaliteit evenmin bekend zijn. Om deze redenen moet aan de statements maar een relatieve waarde worden toegekend. Het Openbaar Ministerie heeft gewezen op diverse overwegingen van het Rwanda-tribunaal, gewijd aan de diverse ‘zwaktes’ in statements, waaruit volgt dat het tribunaal de bewijswaarde — om onder meer genoemde redenen — aanzienlijk minder acht dan van een verklaring afgelegd tegenover rechters.214.

Het Openbaar Ministerie heeft voorts betoogd dat de waarde van gacaca-verklaringen, althans de gacaca-verklaringen die zich in het dossier bevinden, als instrument om de betrouwbaarheid van een getuige te meten, zeer beperkt is. Daarvoor acht het de volgende factoren van belang: van ondervraging van de getuige zoals dat in het Nederlandse strafproces of de procedure bij de internationale tribunalen aan de orde is, is geen sprake. Gacaca-verslagen hebben meer het karakter van notulen van een vergadering. Het is niet bekend hoe de gacaca-bijeenkomsten zijn verlopen: of daar bepaalde personen of incidenten centraal stonden, of iedereen die wilde spreken aan het woord kwam, of alles wat men wilde zeggen, gezegd kon worden etc. De vastlegging is zeer fragmentarisch. Niet kan worden beoordeeld of het een adequate vastlegging is van wat er tijdens de bijeenkomst is gezegd. Het is verder moeilijk te beoordelen of degene die aan het woord is geweest zijn opmerkingen heeft gemaakt in relatie tot een bepaalde persoon, in reactie op een opmerking van iemand anders etc., aldus het Openbaar Ministerie.215.

De rechtbank heeft nota genomen van de stellingen van het Openbaar Ministerie terzake van de statements en gacaca-verklaringen — stellingen welke de raadsman niet heeft bestreden — en zal daaraan waar nodig bij de bespreking van de tenlastegelegde feiten en de individuele getuigenverklaringen nader aandacht besteden. Op deze plaats volstaat de rechtbank met de constatering dat de stellingen van het Openbaar Ministerie in ieder geval geen aanleiding geven om de statements in het algemeen te bestempelen als bewijsmiddelen waaraan slechts een geringe bewijskracht kan worden toegekend. Het gegeven dat ten tijde van het afleggen van een statement over het algemeen aanzienlijk minder tijd was verstreken sinds de gebeurtenissen van 1994 — en deze gebeurtenissen aldus voor de getuigen ‘verser in het geheugen’ lagen — dan ten tijde van de totstandkoming van de overige verklaringen, maakt reeds dat de inhoud van de statements wel degelijk van groot belang kan zijn. Algemeen bekend is immers dat in de loop van de tijd herinneringen minder gedetailleerd worden door vergeten. Steeds zal moeten worden bezien in welke context een statement tot stand is gekomen, wat aan een getuige is gevraagd en wat de getuige heeft geantwoord.

De raadsman heeft betoogd, zo begrijpt de rechtbank, dat de rechtbank gebonden is aan de inhoud van een statement of trial testimony indien een getuige tegenover de onderzoekers of rechters van het Rwanda-tribunaal heeft aangegeven naar waarheid te hebben verklaard.216. Dit betoog wordt verworpen. Het is aan de rechtbank om zich een oordeel te vormen over de betrouwbaarheid van de inhoud van de voorhanden verklaringen en de mededeling van de getuige dat hij naar waarheid heeft verklaard speelt daarbij slechts een marginale rol. Het betoog van de raadsman impliceert overigens dat de rechtbank de inhoud van de diverse de verdachte belastende verklaringen die tegenover de rechter-commissaris zijn afgelegd ook steeds als juist zou moeten aannemen, reeds omdat de betreffende getuige tegenover een rechter heeft verklaard de waarheid te hebben gesproken. Het moet er voor worden gehouden dat de raadsman dit niet heeft willen betogen.

De raadsman heeft aangevoerd dat de verklaringen van de getuigen alleen betrouwbaar kunnen worden geacht en tot bewijs van het tenlastegelegde gebezigd als de verklaringen onderling consistent zijn. Aangezien geen van de getuigen consistent heeft verklaard, heeft de raadsman nu eens geconcludeerd dat de verklaringen uitgesloten dienen te worden van het bewijs, dan weer dat zij niet tot het bewijs kunnen worden gebezigd.

Het Openbaar Ministerie heeft — kort gezegd — gesteld dat wanneer getuigen door de jaren heen verschillende verklaringen hebben afgelegd, tussen die verklaringen onderling bijna als vanzelfsprekend verschillen bestaan. Alleen substantiële inconsistenties dienen te worden geanalyseerd en gewogen. Daarbij moet volgens het Openbaar Ministerie acht worden geslagen op een aantal mogelijke oorzaken voor dergelijke inconsistenties, waaronder: culturele aspecten, trauma, tijdsverloop, de omstandigheden waaronder en het doel waarmee de verklaringen zijn opgenomen, het feit dat er in een vertaling veel verloren kan gaan, vergissingen van de getuigen dan wel van andere procesdeelnemers etcetera. Wanneer er geen bevredigende verklaring voor wezenlijke inconsistenties bestaat, kàn dit invloed hebben op de bewijskracht van een verklaring. Het Openbaar Ministerie heeft als consequenties die aan inconsistenties verbonden kunnen worden achtereenvolgens genoemd: het constateren van de inconsistentie zonder verdere gevolgen; het inconsistente deel van de verklaring niet gebruiken voor het bewijs; steunbewijs verlangen voor het inconsistente deel; integrale diskwalificatie.

De rechtbank overweegt dat deze visie van het Openbaar Ministerie niet alleen steun vindt in de nationale rechtspraak, maar ook in de rechtspraak van de internationale tribunalen. Uit de rechtspraak van de internationale tribunalen blijkt dat inconsistenties regelmatig worden toegeschreven aan dezelfde als de door het Openbaar Ministerie genoemde oorzaken en niet per se meebrengen dat verklaringen niet tot het bewijs worden gebezigd. Zo heeft de Kamer van Beroep van het Joegoslavië-Tribunaal in de zaak Kupreškic in paragraaf 31 bijvoorbeeld overwogen:

Ook het Speciaal Hof voor Sierra Leone heeft overwogen dat inconsistenties niet automatisch de getuige in diskrediet brengen. Als mogelijke oorzaken heeft de Kamer van Berechting in bijvoorbeeld de zaak Fofana218. gewezen op tijdsverloop en de wijze waarop het geheugen werkt als mogelijke oorzaken van het door elkaar halen van bepaalde details en het vergeten van andere aspecten. De Kamer van Berechting van het Joegoslavië-tribunaal heeft in de zaak Furundžija219. aangegeven dat inconsistenties ook een indicatie kunnen zijn dat de getuige juist niet beïnvloed is en de waarheid spreekt.

De rechtbank onderschrijft voorts de visie van het Openbaar Ministerie dat substantiële inconsistenties dienen te worden geanalyseerd en gewogen. De rechtbank zal, bij de bespreking van de afzonderlijke feitencomplexen, stilstaan bij die verschillen die zien op aspecten van een verklaring die dragend moeten zijn voor het bewijs of die anderszins evident de geloofwaardigheid van de getuige dan wel de betrouwbaarheid van diens verklaring raken. In navolging van het Rwanda-tribunaal220. is de rechtbank van oordeel dat een wezenlijk te achten discrepantie of inconsistentie onder de aandacht van de getuige moet worden gebracht zodat de getuige de mogelijkheid heeft de inconsistentie te verklaren. Tegen deze achtergrond heeft de rechtbank op 4 december 2008 besloten het onderzoek ter terechtzitting te schorsen en vijf getuigen opnieuw door de rechter-commissaris te doen horen.

De meest in het oog springende discrepantie die in deze zaak aan het licht is gekomen is dat diverse getuigen de naam van verdachte pas hebben genoemd tegenover de Nationale Recherche en de Nederlandse rechter-commissaris, doch deze niet hebben genoemd in eerder afgelegde statements en/of trial-testimonies. Het Openbaar Ministerie heeft in dit verband betoogd dat voor het Rwanda-tribunaal, waar getuigen ‘om de haverklap’ voor de voeten geworpen kregen dat zij een bepaalde verdachte of een bepaald incident niet eerder hadden genoemd, het ‘nauwelijks een factor van belang’ is gebleken of een getuige een bepaalde verdachte eerder heeft genoemd of niet. Het Openbaar Ministerie stelt dan ook: ‘de rechters oordelen simpelweg dat het ‘niet significant’ is, of dat het de getuigen niet tegengeworpen kan worden als er niet specifiek is gevraagd naar een bepaalde verdachte. Dat geldt voor het niet noemen van een verdachte in statements, maar ook in trial testimonies’. Het Openbaar Ministerie heeft in dit verband passages aangehaald uit de zaken [president Adventistencomplex]/[directeur ziekenhuis Adventistencomplex] en [prefect Kibuye] & [broer verdachte].

Het Openbaar Ministerie heeft mede op basis van deze jurisprudentie geconcludeerd dat het in de context van de Rwandese genocide, met zoveel geweld en zoveel aanvallers, niet verdacht of merkwaardig is dat in de onderhavige zaak diverse getuigen in eerdere statements, gacaca-verklaringen en trial testimonies die op zaken van andere verdachten zien, de naam van verdachte niet hebben genoemd als hen daar niet eerder naar is gevraagd.

De rechtbank onderschrijft de constatering van het Openbaar Ministerie dat het Rwanda-tribunaal het niet altijd relevant acht of een getuige een bepaalde verdachte of een bepaald incident eerder heeft genoemd of niet.221. De rechtbank tekent hierbij echter wel aan dat het Rwanda-tribunaal niet ‘simpelweg’ oordeelt dat het ‘niet significant is’, doch vele factoren in ogenschouw neemt, waaronder de verklaring voor deze omissie en de houding van de getuige op de zitting. Het Rwanda-tribunaal heeft ook meermalen en in verschillende zaken geoordeeld dat een getuige geen bevredigende verklaring heeft gegeven voor een dergelijke ‘omissie’ en op grond daarvan diens verklaring niet betrouwbaar bevonden.222.

Op grond van het vorenstaande zal de rechtbank bij de beoordeling van de afzonderlijke feitencomplexen de geloofwaardigheid van de getuigen en de betrouwbaarheid van hun verklaringen toetsen aan de hand van de hiervoor besproken aandachtspunten:

Hierbij zal blijken dat niet al hetgeen hiervoor aan de orde is gesteld steeds bespreking behoeft. Waar nodig zal worden aangegeven op welke van de hiervoor beschreven en voor het desbetreffende feitencomplex relevante aandachtspunten wordt teruggegrepen.

[Getuige 3] heeft op 18 oktober 1996 een witness statement afgelegd tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal. Deze verklaring had voornamelijk betrekking op de rol van de broer van verdachte, [broer verdachte], tijdens de genocide. In deze verklaring heeft zij ook gesproken over een wegversperring die zij op 27 april 1994 in Mugonero heeft gezien. Deze wegversperring werd bemand door militairen of milities230. en gendarmes. De jongere broer van [broer verdachte], [verdachte], had volgens deze getuige de leiding over deze wegversperring.231.

Hetgeen deze getuige in 1996 heeft verklaard tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal heeft zij in latere verklaringen tegenover de Nederlandse autoriteiten herhaald en aangevuld. Deze verklaringen (zowel de verklaring die plaatsvond in aanwezigheid van de Nationale Recherche als de verklaringen tegenover de rechter-commissaris) zullen hierna in hoofdstuk 8 (Misdrijven tegen de gezin [getuigen 3 en 4]) uitgebreid worden besproken.

Deze getuige heeft de locatie van de wegversperring niet precies kunnen aangeven. Wel weet zij dat deze wegversperring bij de brug in Mugonero was. Dat was op de weg die van Kibuye naar Cyangugu gaat.232. Bij deze wegversperring moest zij aan de mensen die bij de barrière stonden haar identiteitskaart laten zien.233. De getuige had deze vernietigd, omdat daarop stond dat zij Tutsi was en in die tijd Tutsi's werden opgespoord en gedood. De mensen bij de barrière pikten dit niet.234.

Ook heeft deze getuige verklaard dat zij deze Joseph kent als [verdachte] en dat zij weet dat anderen hem [achternaam verdachte] noemen. [achternaam verdachte] is de naam van zijn vader. Zijn broer heet [broer verdachte] en hij kwam uit een grote familie. Zijn zussen heten [F2] en [F9]. Met [F2] heeft zij op school gezeten en [F9] zat een klas hoger op dezelfde school. Over de familie van verdachte heeft zij verklaard dat het een bekende familie van handelaren was, die in het handelscentrum van Mugonero woonde. De winkel was voor hun woning en ook in Kigali had de familie winkels.235.

Deze getuige heeft met betrekking tot deze wegversperring een in hoofdlijnen gelijkluidende verklaring afgelegd. In zijn herinnering was deze barrière een grotere blokkade. Hij kan zich niet meer in detail herinneren wat voor soort mensen er bij de barrière stonden.236.

Verder heeft hij verklaard dat de persoon die zich in de winkel bevond voor zijn gevoel de eigenaar van de zaak was. Zijn vrouw had over deze persoon gezegd dat zijn naam [verdachte] was. Bij deze getuige is de naam [achternaam verdachte] blijven hangen, omdat de man de brief, die later in hoofdstuk 8 uitgebreid zal worden besproken, met die naam had ondertekend.237. De getuige heeft voorts verklaard dat er — gebaseerd op zijn waarneming — een connectie leek te zijn tussen de eigenaar van de winkel en de bewakers bij de slagboom. De verkoper van de winkel had namelijk regelmatig contact en wisselde gedachten uit met het ‘dienstpersoneel’ bij de slagboom. De indruk van deze getuige was dan ook dat de persoon in de winkel de coördinator ter plaatse was.238. Hij had ook de indruk dat de eigenaar van de winkel bevoegd was om beslissingen te nemen en verantwoordelijk was voor het handhaven van de regels.239.

Deze getuige heeft verklaard dat hij in Mugonero een barricade heeft gezien. Deze barricade stond bij de brug over de rivier de Kiboga. Deze brug ligt tussen Rwamatamu en Mugonero. Deze getuige heeft bij de rechter-commissaris verklaard dat hij niet weet wie de slagboom daar had neergezet en van wie de slagboom was.240. Nadat de getuige was geconfronteerd met zijn verklaring tegenover de Nationale Recherche, inhoudende dat [verdachte] een eigen slagboom in Mugonero had, heeft hij verklaard dat [verdachte] de chef van de slagboom was. Op de vraag hoe hij dat wist, heeft de getuige geantwoord dat het duidelijk was dat [verdachte] de chef van die slagboom was.241.

Deze getuige heeft verklaard dat [verdachte] een zekere [slachtoffer 7] — die hij later heeft gedood — had benoemd tot chef van de slagboom en hem vertelde dat iedereen bij de slagboom zijn identiteitskaart moest tonen. [verdachte] had volgens deze getuige de leiding over de situatie bij de slagboom en hij heeft gezien en gemerkt dat [verdachte] opdrachten en bevelen gaf aan de mensen die daar waren.242.

[F6], één van de zussen van verdachte, heeft verklaard dat de afstand tussen de Kiboga en hun woning ongeveer 2 à 3 minuten lopen was. Over deze rivier lag een brug en ten tijde van de oorlog stond op deze brug een barricade die werd bemand door Hutu-mannen.243.

Verdachte heeft in zijn verhoor bij de Nationale Recherche verklaard dat de dichtstbijzijnde barricade vanaf zijn huis en de winkel in Mugonero gelegen was tussen het marktplein en de brug over de Kiboga. Deze barricade heeft hij omschreven als stenen die weggehaald werden als iemand er doorheen mocht. Er was geen slagboom.244.

In een later verhoor heeft hij over de locatie van deze barricade gezegd dat deze zich naast de brug bevond op de weg richting Kibuye en Cyangugu. In dit verhoor heeft hij herhaald dat deze barricade alleen uit stenen bestond. Op de vraag of er ook hout op de barricade was, heeft hij geantwoord dat hij alleen stenen heeft gezien en alleen kan zeggen wat hij heeft gezien.245.

Verder heeft hij ontkend iets met de barricade te maken te hebben gehad.246. Er stonden soldaten bij die barricade, aldus verdachte. De mensen die deze barricade bemanden heeft hij verder omschreven als gendarmes die uniformen droegen. Zij waren van de regering. Op de vraag of het militairen of politieagenten waren, heeft hij geantwoord dat het eigenlijk politieagenten waren in dienst van de regering.247.

Verdachte heeft in zijn verhoor bij de Nationale Recherche ontkend dat hij wel eens [verdachte] werd genoemd.248. Wel heeft hij in zijn verhoor gezegd dat als er door een getuige gesproken wordt over [verdachte], lid van de familie [achternaam verdachte], van wie één van zijn zussen [F2] heet en die een broer heeft met de naam [broer verdachte], hij wordt bedoeld.249.

Verdachte heeft verklaard dat hij wist dat er in Mugonero een barricade was geplaatst over de Kiboga. De afstand tussen zijn woning en deze barricade was ongeveer 100 meter. Vanuit zijn woning kon hij deze barricade niet zien. Deze barricade bestond uit stenen, aldus verdachte.

Kort na de oprichting van deze eerste barricade is er volgens verdachte een tweede barricade geplaatst. Deze tweede barricade was gemaakt van bomen: twee verticale bomen met daarop een horizontale boom. Deze barricade was op ongeveer 150 tot 200 meter afstand van zijn woning, vanaf de Kiboga in de richting van het zuiden (Cyangugu) en niet in de richting van Kibuye. Als men vanaf de rivier in de richting Kibuye vertrok, kwam men eerst langs de stenen barricade. De houten barricade was vanaf de rivier de andere kant op.

Verdachte heeft verklaard dat hij niet meer precies wist wanneer deze barricade was opgericht, maar hij dacht binnen een week na het overlijden van de president. De tweede barricade zou zijn opgericht enkele dagen daarna. Nadat de tweede barricade was opgericht, had de eerste barricade geen functie meer.

Verdachte heeft voorts verklaard dat hij niet wist of mensen zo maar een barricade op konden richten. Hij heeft nooit gehoord dat mensen werden opgeroepen om barricades op te richten. Hij heeft ook nooit van iemand anders gehoord dat hij of zij wel een dergelijke oproep, bijvoorbeeld via de radio, had gehoord. De barricades werden door zowel burgers als militairen bemand. De burgers die dit deden, kende hij niet; zij waren uit verschillende plaatsen gekomen. De namen van de militairen kende hij evenmin.

Gevraagd naar het doel van dergelijke barricades heeft verdachte gezegd dat hij daar geen goed antwoord op kon geven. Naar zijn idee werden de barricades opgericht vanwege het probleem van de veiligheid. Nader daarover bevraagd, kon hij niet aangegeven wat dit veiligheidsprobleem precies was.

Op deze zittingsdag heeft verdachte ontkend ooit bij een barricade in Mugonero te hebben gestaan.

Op deze zittingsdag heeft verdachte verklaard dat hij niet heeft gezien wie de tweede (de houten) barricade heeft opgericht. Hij dacht dat dit gedaan was door autoriteiten. Of dit burgerautoriteiten, militaire of andere autoriteiten waren, kon hij niet zeggen. Hij heeft van niemand gehoord wie de opdracht had gegeven tot oprichting van deze barricade. Evenmin heeft hij ooit gehoord dat er instructies werden gegeven aan mensen die de barricade bemanden.

Verdachte heeft verder verklaard dat hij zich niet meer kon herinneren of hij wel eens burgerautoriteiten, zoals een prefect, heeft gezien bij de barricade. Ook kon hij niets zeggen over de rangen van de militairen die hij bij de barricade heeft gezien. Gevraagd naar het aantal militairen bij deze barricade heeft hij geantwoord dat hij dacht dat hij daar een stuk of tien militairen had gezien. Over het verschil tussen militairen en gendarmes heeft hij verklaard dat hij hen niet kon onderscheiden. Over de betrokkenheid van burgers bij het bemannen van de barricade heeft hij gezegd dat hij niet wist of burgers een rol hadden bij de barricade. De burgers die hij daar had gezien, kende hij niet. Zodoende kon hij ook niet weten of zij de barricade bemanden.

Over de houten barricade heeft hij nog verklaard dat hij vanuit de winkel daarop geen zicht had. Op de vraag of hij vanuit zijn woning wel zicht had op deze barricade, heeft hij geantwoord dat hij dacht dat dit onmogelijk was. Bomen beperkten het gezichtsveld op de barricade en het was niet mogelijk om op het dak van het huis te komen. Ook vanaf het dak was het dus niet mogelijk om deze barricade te zien.

Verdachte heeft voorts verklaard dat de stenen barricade vanaf de veranda, voor de woning/winkel, te zien was. De houten barricade was vanaf de veranda niet te zien.

Op de vraag of hij wel eens langs de barricade kwam dan wel daar wel eens ging kijken, heeft verdachte geantwoord dat hij de slagboom niet vaak passeerde. In zijn herinnering was er in de buurt van de houten barricade een café waar hij af en toe naar toeging om andere mensen te spreken. Hij heeft verder gezegd dat hij denkt dat hij in totaal één of twee keer bij deze barricade is geweest.

Incidenten bij één van de barricades heeft hij nooit gezien en hij kon zich niet meer herinneren of hij wel eens iets heeft gehoord over incidenten waarbij mensen zijn vermoord. Hij heeft wel gezien dat auto's bij de stenen barricade kwamen en dat ze daar stopten. Hij heeft niet kunnen zien of de inzittenden bijvoorbeeld werden gefouilleerd of dat zij papieren moesten laten zien.

Verder heeft verdachte verklaard dat hij zich niet meer kon herinneren of hij wel eens auto's heeft zien stoppen bij de houten barricade. De personen die deze barricade bemanden, waren militairen en burgers. Namen van deze personen herinnerde hij zich niet. Over de burgers bij de barricade kon hij niet weten of zij daar een functie vervulden of daar alleen maar als nieuwsgierigen stonden.

De militairen bij de barricade waren bewapend. De burgers die hij wel eens bij de barricade zag, hadden in zijn herinnering geen wapens. Op de vraag wie de baas was bij de barricade heeft verdachte geantwoord dat hij dat niet precies wist.

Verder heeft hij verklaard dat hij nooit schoten heeft gehoord vanaf de kant van de eerste barricade. Of hij wel eens schoten heeft gehoord vanaf de kant van de tweede barricade, kon hij zich niet meer herinneren.

Over de precieze locatie van de barricades en het café heeft verdachte gezegd dat het café gelegen was in de richting van Cyangugu, vlakbij de brug. De tweede barricade was 150 meter na de brug in de richting van Cyangugu. Als je daar naartoe liep, kwam je eerst langs het café. Het café was op ongeveer 10 meter afstand van de barricade.

Op verzoek van de rechtbank heeft verdachte op luchtfoto's de locatie van de barricades aangegeven, waarna hij deze ook heeft ingetekend op een luchtfoto. Het Openbaar Ministerie en de rechtbank hebben hierbij geconstateerd dat verdachte het café eerst zeer dichtbij de brug aanwees en vervolgens een stuk verder weg van de brug.

Verdachte heeft ter terechtzitting ontkend dat hij wel eens [verdachte] werd genoemd. Op de vraag wie er wordt aangeduid door een getuige die de volgende omschrijving geeft: [verdachte], lid van de familie Murakaza, van wie één van zijn zussen [F2] heet en die een broer heeft met de naam [broer verdachte], heeft verdachte geen antwoord willen geven. Wel heeft hij gezegd dat de politie hem heeft gevraagd naar [verdachte], de zoon van [vader verdachte], die in de winkel werkte en de broer was van [broer verdachte] en dat het gezien die wijze van formuleren niet anders kon zijn dat hij daarmee wordt bedoeld.

Gelet op het vorenstaande, stelt de rechtbank vast dat er kort na het neerstorten van het vliegtuig van de president op 6 april 1994 een wegversperring in Mugonero in de buurt van de brug over de Kiboga is opgericht. Deze wegversperring had, zoals ook nader zal blijken uit de hierna te bespreken feiten, tot doel de identificatie van Tutsi's.250. Ook stelt de rechtbank vast dat verdachte een leidende rol heeft gespeeld bij deze slagboom en dat er op de momenten dat hij niet aanwezig was bij de wegversperring er sprake is geweest van een bewuste en nauwe samenwerking tussen verdachte en de personen die op die momenten de wegversperring bemanden.

De stelling van de raadsman dat verdachte de facto geen zeggenschap kan hebben gehad over de militairen bij de slagboom, aangezien hij slechts een burger was die niet in verband kan worden gebracht met het leger, wordt op grond van het vorenstaande verworpen.

Deze getuige heeft verklaard dat zij op 27 april 1994252. samen met haar man [getuige 4], een Duitse arts, en hun in februari van dat jaar geboren zoontje vanuit Kibuye (Rwanda)253. wilde vluchten. Zij wilden vluchten, omdat haar broers en vrienden op 25 april 1994 waren gedood, zij vaak werden bedreigd en veel mensen in hun huis zijn gekomen en hadden geplunderd.254.

Teneinde hun vlucht mogelijk te maken is haar man naar de prefect gegaan om een document te vragen voor hun vertrek. Kort nadat zij van de prefect een dergelijk document hadden ontvangen, zijn zij, haar man en hun baby in een ambulance vertrokken. De chauffeur van deze ambulance was [B4] en zij werden begeleid door een gendarme.255.

De getuige heeft verder verklaard dat zij tijdens deze vlucht langs verscheidene barrières zijn gekomen en dat zij in Mugonero bij een barrière moesten stoppen. Deze barrière werd bewaakt door milities.256. Deze milities waren gewapend met onder meer machetes,257. een soort houten knuppels en stokken.258. De getuige kon niet meer zeggen hoeveel mensen er bij deze barrière stonden. Evenmin kon zij zich nog herinneren of de mensen bij de barrière uniformen droegen.259.

De mensen bij de barrière vroegen om papieren waarop stond dat zij mochten vertrekken. Tevens wilden zij de identiteitskaart van de getuige zien. De getuige heeft hierover verklaard dat zij deze had vernietigd, omdat daarop stond dat zij Tutsi was en in die tijd Tutsi's werden opgespoord en gedood. De mensen bij de barrière pikten dit niet en zeiden: ‘Zoals het nu gaat kan het niet, we gaan het aan [verdachte] vragen’. Daarop moesten zij naar [verdachte] gaan.260. Toen zij naar de woning van Murakaza reden, zijn meerdere mensen achter de auto aangelopen. Die mensen riepen dingen als: ‘Tutsi's moeten worden gedood, de Tutsi's hebben de president gedood dus wij moeten ze doden, we moeten opletten dat de witte geen geld betaalt om te corrumperen’. Verder riepen deze mensen nog tegen de getuige ‘Jullie Tutsi's, die kakkerlakken’261. en zeiden ze dat ‘Tutsi's gemeen zijn’, ‘Dat ze allemaal dood moeten’, ‘Dat ze nooit meer een Tutsi wilden zien’, ‘Dat ze wilden dat hun kinderen en kleinkinderen op een goede dag zouden vragen hoe Tutsi's er eigenlijk uitzagen’, ‘Dat niemand tevreden en gelukkig kon zijn zolang er nog Tutsi's in leven waren’ en ‘Dat Tutsi's net slangen waren’. Verder heeft de getuige steeds het woord ‘Inyenzi’ (kakkerlak) gehoord.262. Bij de winkel van [verdachte] is de chauffeur van de ambulance gestopt en zijn zij, haar man, de baby en de gendarme uitgestapt en hebben ze [verdachte] ontmoet.263.

Op de vraag van de rechter-commissaris of de getuige [verdachte] meteen herkende, heeft zij geantwoord dat het geen geheim was dat Mugonero een gevaarlijke plaats was die werd geleid door Murakaza.264. Toen zij bij de winkel aankwam, ontmoette zij een man in een militair tenue. [B4] vertelde haar dat deze man [verdachte] was.265.

Nadat [verdachte] had gevraagd wat er aan de hand was, heeft [B4] uitgelegd dat zij niet gedood konden worden, omdat het gevaarlijk was omdat haar man Duitser was. Als hij dood zou gaan, zouden er moeilijkheden met Duitsland komen. [verdachte], [getuige 4] en [B4] hebben volgens de getuige veel onderhandeld. Zij heeft dit niet allemaal gevolgd, omdat zij niet erg aanwezig was.266. Wel heeft zij gemerkt dat [verdachte] de leider was op wie alles zich richtte; hij had het laatste woord.267. Hij heeft ook samengewerkt met de milities. De getuige heeft dit gemerkt, omdat zij vanaf de barrière naar [verdachte] werden gebracht en bij hem, de chef, moesten stoppen. De situatie is aan hem uitgelegd en hij heeft gezegd: ‘Let op dat je de blanke niet verwondt’. Daarnaast moedigde hij de milities aan in slogans. Zij kon alleen niet meer woord voor woord vertellen wat ze tegen elkaar zeiden.268. [verdachte] was voor haar ook de baas was omdat de milities hem gehoorzaamden. [verdachte] liet zich door niemand beïnvloeden en hij nam de beslissingen.269.

Nadat de situatie aan [verdachte] was uitgelegd, heeft hij met [B4] en [getuige 4] onderhandeld en vervolgens [B4] naar de prefect gestuurd om te vragen wat hij moest doen met de Duitse arts. De gendarme die de ambulance begeleidde, [getuige 4], de getuige en hun baby zijn bij [verdachte] gebleven. In de tijd dat zij moesten wachten op het antwoord van de prefect bleven de overige aanwezigen de getuige bedreigen.270.

Op enig moment is [B4] teruggekomen met een antwoord van de prefect. Dit antwoord hield in dat de arts en de baby moesten worden vrijgelaten en de getuige moest blijven. Zij was niet gerechtigd om te gaan omdat zij uit Rwanda kwam. Zij werd uitgescholden, vernederd en er werd gezegd hoe zij zou worden gedood. Daarnaast werd er gezegd dat de baby ook moest worden gedood, omdat zij en [getuige 4] niet getrouwd waren en de baby daarom geen Duitser was maar een Tutsi. De getuige heeft hierover gezegd dat dit haar toen niets zei; ze was eigenlijk al dood en zag mensen om zich heen die gek waren.271.

[B4] heeft ook nadat hij was teruggekomen met het antwoord van de prefect met [verdachte] onderhandeld. [B4] heeft er opgewezen dat het gevaarlijk was om [getuige 4] iets aan te doen in verband met de samenwerking met Duitsland. [verdachte] heeft toen besloten dat de vraag voorgelegd moest worden aan de burgemeester van Gishyita. [verdachte] heeft hiertoe een brief aan de burgemeester geschreven om hem te vragen om naar Mugonero te komen om in de zaak te beslissen.272. De getuige heeft niet zelf gezien dat [verdachte] de brief heeft geschreven; zij heeft alleen gezien dat hij met de brief vanuit de winkel naar buiten kwam. Verder heeft zij gezien dat deze brief was ondertekend met [verdachte].273.

[B4] is met deze brief vertrokken en toen het al donker werd, teruggekomen met een antwoord van de burgemeester. Dit antwoord hield in dat de burgemeester hen toestemming gaf om terug te gaan naar Kibuye en dat hij zou nadenken over de zaak en in de boeken na zou kijken of de getuige was gehuwd met de Duitser. Nadat dit antwoord was voorgelezen, heeft [verdachte] gezegd dat zij weg konden gaan, waarop zij in de ambulance zijn gestapt en terug zijn gegaan naar Kibuye.274.

Gedurende de tijd dat de getuige, haar man en hun baby werden tegenhouden en moesten wachten, kwamen er veel andere mensen die haar beledigden en uitscholden. Ook deze mensen hadden wapens en zij hebben de hele tijd beledigingen geschreeuwd.275. [verdachte] heeft dit ook gestimuleerd en daartoe aangezet. De mensen hebben onder meer geroepen: ‘Hutu-power’.276. Tegen de aanwezige kinderen werd gezegd: ‘Kijk maar goed naar die Tutsi-vrouw, dat zijn het soort mensen die de president hebben vermoord’. Tegen een vrouw die bij [verdachte] olie had gekocht en klaagde over de afgemeten hoeveelheid heeft [verdachte] gezegd dat het niets uitmaakte, tenzij ze graag ook als een Tutsi behandeld wilde worden.277.

Op de vraag of [verdachte] zelf de getuige ook heeft bedreigd of uitgescholden, heeft zij geantwoord dat zij niet weet of het een belediging genoemd kan worden maar dat voor haar — gelet op de context — de vraag van [verdachte] ‘Je vertrekt met een blanke, maar heb je eraan gedacht om je moeder te groeten?’ als zodanig te gelden heeft. Zij heeft dit toegelicht door er op te wijzen dat zij hier niet op kon reageren. Het deed haar pijn, omdat bijna alle Tutsi's al waren gedood. Daarnaast heeft zij dit nog uitgelegd door te wijzen op de staat waarin zij zich verkeerde; zij was al dood.278.

De getuige heeft over hetgeen is gebeurd in de uren dat zij moesten wachten verder nog gezegd dat zij het meemaakte zonder echt te volgen wat er gebeurde. Ze wist nog dat er veel milities waren die zeiden dat men moest oppassen om niet gecorrumpeerd te worden. De eerste opdracht was alle Tutsi's te doden en daarna zouden ze de goederen van de Tutsi's verdelen.279. Verder heeft zij hierover verklaard dat zij soms sprak en soms ook lachte. [verdachte] heeft daarop gezegd: ‘Kijk eens hoe slecht die Tutsi's zijn, ze lachen zelfs als we ze gaan doden’.280. De aanwezigen hebben ook gezegd dat de getuige mocht kiezen of zij in Kibingo, Mugonero of Gishyita gedood zou worden.281.

Op de vraag hoe lang zij bij de winkel van [verdachte] hebben moeten wachten, heeft de getuige geantwoord dat zij dit niet kon zeggen, omdat zij geen besef had van tijd. Zij weet nog wel dat [verdachte] in die tijd niet steeds in de winkel is geweest. Hij kwam soms ook naar buiten en dan sprak hij met de mensen daar. Er waren heel veel mensen en er werd van alles tegen haar geroepen, wat [verdachte] ook heeft gehoord. De omstanders schreeuwden ook leuzen als ‘Hutu power, Hutu power’ en [verdachte] schreeuwde af en toe met hen mee.282.

Over hoe zij zich die middag voelde, heeft de getuige verklaard dat zij geen gevoel had. Ze keek als een toeschouwer en had op de een of andere manier geaccepteerd dat ze misschien al dood was.283. De getuige heeft hier verder over verklaard dat zij de hele tijd bang was voor haar zoon. Dit omdat haar bijvoorbeeld ook werd toegeroepen dat ze het kind moest afstaan en dat het haar niet toebehoorde. Anderen zeiden dat het kind een Tutsi was en na 30 jaar misschien terug zou komen om zijn moeder te wreken.284.

Deze getuige heeft verklaard dat hij op 27 april 1994285. met zijn vrouw, [getuige 3], en hun net twee maanden oude zoontje [B1]286. uit wanhoop wilde vluchten via Cyangugu (Rwanda) naar Congo.287. Prefect [prefect Kibuye] had hem reispapieren gegeven om langs de barrières te komen.288. Bij de barrière in Mugonero werd de auto, die door het ziekenhuis ter beschikking was gesteld, tegengehouden.289. De getuige heeft hierover gezegd dat hij zich niet meer kon herinneren wie er precies bij de slagboom stonden. Hij kon niet met zekerheid zeggen wat voor wapens deze mensen hadden, maar het was gebruikelijk dat mensen bij de controleposten met stokken, machetes of geweren bewapend waren. De getuige wist het niet meer zeker, maar hij geloofde dat hij zich mensen met geweren herinnert.290.

Nadat zij waren tegengehouden werd hem verteld dat zijn vrouw, als Tutsi, niet verder mocht reizen, omdat zij onder de macht van Rwanda viel en hun zoon ook. De getuige zelf mocht wel verder reizen, omdat hij een buitenlander was en omdat de prefect daarvoor toestemming had gegeven in de reispapieren.291.

De chauffeur van het ziekenhuis voerde onderhandelingen, zodat zij allemaal door zouden kunnen reizen. De chauffeur mocht uiteindelijk als tussenpersoon teruggaan naar prefect [prefect Kibuye] om toestemming te vragen voor de verdere reis. De getuige en zijn gezin moesten wachten; vooral zijn vrouw mocht niet weg en de getuige is bij haar gebleven. Zij zijn naar een winkel gebracht292. waar zij onder de luifel hebben gewacht. Het wachten heeft het grootste deel van de dag in beslag genomen.293. Zij zijn bij die winkel neergezet en waren onder de bewaking van de persoon die daar bij de winkel was.294.

Tijdens het wachten werden zij voordurend bekeken door een wisselende hoeveelheid mensen, die volgens de getuige erop wachtten om zijn vrouw om te brengen en daarover spraken. De getuige zag mensen gebaren maken waarbij men met de vinger langs de hals bewoog. De getuige heeft niet alles van wat er werd gezegd in detail verstaan. Het begrijpen en onthouden van slechts enkele dingen: zoals Tutsi en Inyenzi was volgens hem al voldoende.295. De getuige heeft deze situatie, waarin de mensen om hen heen over hun spraken en daarbij het woord ‘Inyenzi’ (kakkerlak) gebruikten, ervaren als bedreigend.296. Op een gegeven moment begonnen ook de bewakers om hen heen hun geduld te verliezen en hing er duidelijk meer spanning in de lucht.297.

De getuige heeft verklaard dat hij niet weet of de winkel waar zij moesten wachten van de persoon was die hij daar heeft gezien. Voor hem was de persoon die zich in de winkel bevond echter wel de eigenaar daarvan. De getuige heeft van zijn vrouw gehoord dat die persoon [verdachte] was. De naam [achternaam verdachte] is bij de getuige blijven hangen, omdat de brief die door de eigenaar van die winkel is geschreven daarmee was ondertekend. Van zijn vrouw heeft hij vernomen dat de winkeleigenaar de broer van [broer verdachte] was.298. De getuige heeft verder verklaard dat hij aanneemt dat de mensen in de winkel de eigenaar hebben aangesproken met [verdachte] maar dat de herinnering daaraan voor hem niet belangrijk is.299. Voor de getuige was [verdachte] slechts een functiedrager.300.

De getuige heeft gedurende de middag waargenomen dat de verkoper in de winkel regelmatig contact had met de bewakers bij de slagboom. De getuige zag dat de persoon in de winkel de coördinator ter plaatse was en bovendien was hij ook de contactpersoon voor de getuige.301. Hij had ook de indruk dat de eigenaar van de winkel beslissingsbevoegdheden had en hij heeft waargenomen dat de eigenaar, tenminste op de achtergrond, deelnam aan alle beslissingsprocessen. Naar zijn oordeel was de eigenaar verantwoordelijk voor het handhaven van de regels, had hij invloed en was hij bevoegd om beslissingen te nemen.302.

De chauffeur is op enig moment teruggekomen met de mededeling dat de prefect niets voor de familie kon doen en dat de beslissing over het verder reizen bij de lokale autoriteiten lag. De getuige heeft hierover verklaard dat dit betekende dat zijn vrouw vermoord zou worden. De getuige zelf mocht wel doorreizen, maar hij wilde zijn vrouw niet opgeven. De chauffeur heeft daarop voorgesteld om de burgermeester van Gishyita om hulp te vragen. Dit werd geaccepteerd, waarna de chauffeur met een schriftelijke aanvraag naar het gemeentehuis is gegaan.303.

Op de vraag of de getuige heeft gezien dat [verdachte] zelf dat schriftelijke verzoek heeft geschreven, heeft hij geantwoord dat hij hier vanuit gaat. De getuige weet niet meer of [verdachte] zelf de brief aan de chauffeur heeft gegeven. Deze brief heeft de getuige in ieder geval niet gezien voor de chauffeur vertrok. Later heeft hij deze brief wel gezien. Hij had deze brief ook in zijn bezit, omdat hij er vanuit ging dat hij deze nodig had om de terugreis te ondernemen.304. Deze brief is ondertekend met de naam Murakaza.305.

Na circa anderhalf uur kwam de chauffeur terug en informeerde hen dat de burgemeester bereid was hen de volgende dag te laten trouwen. Zij konden dan ook samen vertrekken en mochten dus terug reizen naar Kibuye om de procedure op te starten.306. Dit antwoord van de burgemeester was achterop het verzoek van [verdachte] geschreven.307. De getuige heeft de situatie op dat moment als zeer gespannen omschreven: er was frustratie en teleurstelling bij de mensen. Op enig moment verzocht de chauffeur de familie om in de ambulance te stappen, waarna ze weg zijn teruggereden naar Kibuye.308. De getuige herinnert zich de situatie verder als zeer hectisch.309.

De verklaring van deze getuige dat zij bij één van de zussen van verdachte op het internaat heeft gezeten, wordt door geen enkel bewijsmiddel ondersteund. Daarnaast geldt dat, zelfs als hiervan wordt uitgegaan, zij verdachte alleen in de jaren '70 heeft gezien. Voorts heeft zij verklaard dat zij de dader niet kan omschrijven. Nu een dader pas kan worden herkend door iemand die de dader ook kent, kan er volgens de raadsman geen andere conclusie worden getrokken dan dat deze getuige de dader niet op een behoorlijke manier heeft kunnen identificeren. De omstandigheid dat chauffeur [B4] tegen haar heeft gezegd dat de dader [verdachte] was, maakt dit niet anders, omdat de getuige hem zelf moet kunnen herkennen. Volgens de raadsman kan aan de verklaringen van deze getuige dan ook geen enkele bewijswaarde worden toegekend. Mitsdien kunnen haar verklaringen niet worden gebruikt voor het bewijs in deze zaak.341.

De raadsman heeft betoogd dat deze getuige alleen een gebeurtenis omschrijft en de dader niet kan identificeren als zijnde [verdachte]. De getuige kende de dader niet, hij kan hem ook niet omschrijven en heeft bijvoorbeeld ook geen herinnering aan de leeftijd van de dader. De naam [verdachte] heeft deze getuige alleen van zijn vrouw en later van de Nationale Recherche en de rechter-commissaris gehoord. Het is volgens de raadsman dan ook heel goed mogelijk dat als gevolg hiervan deze getuige de dader [verdachte] is gaan noemen. Voorts heeft de raadsman erop gewezen dat de getuige heeft verklaard dat de naam [achternaam verdachte] alleen is blijven hangen, omdat daarmee de bewuste brief is ondertekend.

Op basis van de verklaringen van deze getuige is volgens de raadsman dan ook geen zekerheid te verkrijgen over de vraag of de persoon die de verweten handelingen heeft verricht ook daadwerkelijk verdachte is. De verdediging stelt zich dan ook op het standpunt dat het bewijs daarvoor niet is geleverd.342.

De raadsman heeft ten aanzien van deze getuige gezegd dat hij vermoedelijk een naprater is dan wel iemand die zijn verklaring baseert op wat hij misschien van anderen heeft gehoord. Daarnaast heeft deze getuige veel moeite gedaan verdachte te belasten en heeft hij melding gemaakt van gebeurtenissen waarover de overige getuigen niets hebben gezegd. Volgens de raadsman zal de rechtbank dan ook moeten kiezen: of de heer en mevrouw [getuigen 4 en 3] hebben in hun verklaringen gelogen of [getuige 28] moet aangemerkt worden als een fantast die zijn verklaringen bij elkaar heeft gelogen.343.

Volgens de raadsman is dat laatste het geval: de verklaringen van [getuige 28] zijn ongeloofwaardig en onsamenhangend. De verklaringen van deze getuige zijn dan ook in zijn geheel onbruikbaar, juist omdat deze zijn overladen met allerlei details waarvan geen enkele andere getuige melding heeft gemaakt. Het selecteren van enkele bruikbare onderdelen uit zijn verklaring doet volgens de raadsman afbreuk aan de totale beoordeling van de getuige.344.

De raadsman heeft met betrekking tot de verklaringen van deze getuigen aangevoerd dat zij niet voor het bewijs kunnen worden gebruikt, nu de rechter-commissaris en de verdediging hen niet heeft kunnen horen.345.

De raadsman heeft met betrekking tot deze brief aangevoerd dat gekeken dient te worden naar positief bewijs op grond waarvan iets vaststaat. De redenering van het Openbaar Ministerie dat, ondanks het ontbreken van verdachtes vingerafdrukken, niet uitgesloten kan worden dat hij de brief in handen heeft gehad, is volgens hem dan ook onzuiver.346. Daarnaast heeft de raadsman aangevoerd dat nu er wel vingerafdrukken van iemand anders op deze brief zijn veiliggesteld, dit een zeer goede aanwijzing is dat verdachte deze brief nooit in handen heeft gehad.347.

De raadsman heeft voorts aangevoerd dat ook het verrichte handschriftonderzoek geen positief bewijs heeft opgeleverd. Ten aanzien van het tweede vergelijkingsonderzoek heeft hij aangevoerd dat dit referentiemateriaal, de handgeschreven aanvraag voor een paspoort, niet kan dienen als ondersteuning voor de eerdere brief. Hiertoe heeft de raadsman aangevoerd dat er geen bewijs voorhanden is waaruit blijkt dat deze brief door verdachte is geschreven. Zo is verdachte hier nooit op gehoord, zijn de gegevens niet geverifieerd en is het handschrift ook niet vergeleken met het door de schrijfproef verkregen handschrift. Er zijn dan ook geen aanknopingspunten dat verdachte de auteur is van deze brief. Gelet hierop kan deze brief niet dienen als bewijsmiddel.348.

De raadsman heeft verder aangevoerd dat [getuige 18] heeft verklaard dat verdachte op 27 april 1994 op de Kizenga heuvel een aanval uitvoerde. Nu verdachte niet op twee plaatsen tegelijk kan zijn, zal de rechtbank moeten durven kiezen: of zij acht deze getuige onbetrouwbaar of onwaarachtig dan wel de heer en mevrouw [getuigen 4 en 3]. Indien de rechtbank de getuige [getuige 18] onbetrouwbaar oordeelt, zal dit volgens de raadsman zijn, omdat niet te verklaren is waarom deze getuige — overigens net als vele andere getuigen in dit dossier — voordat het Nederlandse opsporingsonderzoek is ingesteld niet eerder de naam van verdachte heeft genoemd, terwijl hij hem thans een zeer cruciale rol toedeelt. Een andere reden om deze getuige onbetrouwbaar te achten ziet de raadsman in het feit dat andere getuigen verdachte op het zelfde moment op een andere plaats zien. Gelet op het belang van dit oordeel heeft de raadsman opgemerkt dat hij hoopt dat de rechtbank de moed heeft om deze afweging daadwerkelijk te benoemen.349.

Deze getuige heeft bij de rechter-commissaris verklaard dat zij Tutsi is.350. Gedurende de eerste weken van de genocide woonde zij in Kibuye samen met haar vriend, [getuige 4], en hun in februari geboren zoontje.351.

Over verdachte heeft zij gezegd dat zij hem kent als [verdachte]. Zij heeft verder gezegd dat zij via internet weet dat anderen hem [naam verdachte] noemen.352. Over [verdachte] heeft zij gehoord dat hij naar Europa is geweest om te studeren.353. De getuige heeft verder verklaard dat zij [verdachte] al heel lang kent omdat zij met zijn zussen [F2] en [F9] op school zat.354. De getuige zat in dezelfde klas als [F2] en [F9] zat één klas hoger.355. Zoals hiervoor in hoofdstuk 7 (De wegversperring in Mugonero) paragraaf 6 al is vermeld, heeft zij verklaard dat [achternaam verdachte] de naam is van de vader van [verdachte].

Over de familie van [verdachte] heeft zij verklaard dat zijn broer [broer verdachte] heet. Zij heeft verder gezegd dat [verdachte] uit een grote familie komt. De getuige heeft verder verklaard dat de familie [achternaam verdachte] een bekende familie van handelaren was356. die in het handelscentrum van Mugonero woonden. De winkel was voor hun woning en ook in Kigali had de familie winkels. In de winkel werd van alles verkocht.357.

Verdachte heeft ter terechtzitting van 20 oktober 2008 verklaard dat hij deze getuige niet kent. Hij heeft verder gezegd dat hij niet weet of deze getuige bij zijn zus op het internaat heeft gezeten. Daarnaast kon hij zich niet meer herinneren of [F2] en [F9] samen op een internaat hebben gezeten.

Uit de beschuldiging blijkt dat deze getuige met name is genoemd als één van de slachtoffers van het tenlastegelegde feit. Gelet hierop is er geen aanleiding om de vraag omtrent betrokkenheid van de getuige, anders dan als slachtoffer, te bespreken.

De rechtbank is niet gebleken dat de getuige enig belang dan wel motief heeft om in strijd met de waarheid een voor verdachte belastende verklaring af te leggen. De rechtbank ziet ook in de omstandigheid dat de getuige bij de rechter-commissaris heeft verklaard dat zij na de genocide terug is geweest naar Rwanda en dat zij mensen heeft gevraagd naar [verdachte]358. geen aanleiding om te veronderstellen dat zij enig belang dan wel motief heeft om, in strijd met de waarheid, een voor verdachte belastende verklaring af te leggen. Tenslotte maakt de rechtbank er hier melding van dat verdachte ter terechtzitting zijn stelling dat deze getuige hem belast omdat zij Tutsi is en hij Hutu in geen enkel opzicht aannemelijk heeft kunnen maken.

Zoals uit het vorenstaande blijkt, is deze getuige inmiddels getrouwd met [getuige 4], die in de tenlastelegging ook als slachtoffer is genoemd. De getuige heeft desgevraagd verklaard dat zij en haar man [getuige 4] geen afspraken hebben gemaakt over de inhoud van de door hen af te leggen verklaringen.359.

De rechtbank is ook overigens niets gebleken van enige afstemming door deze getuigen. Desalniettemin kan niet worden uitgesloten dat er sprake is van bronamnesie. Hoewel dit niet uitdrukkelijk uit het dossier blijkt, kan het niet anders zijn dan dat deze getuigen veel met elkaar hebben gesproken over deze gebeurtenis. Zoals hiervoor in hoofdstuk 6 (Waardering van getuigenbewijs) paragraaf 8 al is vermeld, is het in de wetenschap erkend dat getuigen die kennis hebben uit eigen waarneming van een gebeurtenis moeilijk aanvullingen daarop uit andere bron (bijvoorbeeld uit hetgeen zij van andere mensen hebben gehoord) kunnen onderscheiden van hetgeen zij zelf daadwerkelijk hebben waargenomen. De rechtbank ziet hier echter — mede gelet op wat zij hierna ten aanzien van haar verklaringen zal overwegen — geen aanleiding om de verklaringen van deze getuige minder betrouwbaar te achten.

Verder blijkt uit de verklaringen van deze getuige dat zij een zeer duidelijk onderscheid kan maken tussen wat zij heeft gezien en wat zij van anderen heeft gehoord.360.

De rechtbank is derhalve van oordeel dat er in de persoon van de getuige geen aanleiding te vinden is om aan haar geloofwaardigheid te twijfelen.

Er zijn geen aanwijzingen dat zich voor wat betreft de totstandkoming van de getuigenis ten tijde van de verhoren, omstandigheden hebben voorgedaan die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van de verklaringen.

Gelet op hetgeen hiervoor in de paragrafen 34 tot en met 44 is vermeld, zijn de uitkomsten van het door het NFI en de KLPD verrichte onderzoek niet strijdig met de verklaringen van deze getuige.

Vastgesteld is dat de op de brief veiliggestelde dactyloscopische sporen niet afkomstig zijn van verdachte. Mitsdien onderschrijft de uitkomst van dit onderzoek de verklaringen van deze getuige niet uitdrukkelijk. Nu echter het ontbreken van deze sporen niet de conclusie rechtvaardigt dat verdachte deze brief nooit in zijn handen kan hebben gehad, is de uitkomst van dit onderzoek ook niet in strijd met de verklaringen van deze getuige.

Voor het verrichte handschriftonderzoek geldt hetzelfde. Op grond van het onderzoek door het NFI hebben de deskundigen op de vraag of het handschrift op deze brief overeenkomt met het handschrift van verdachte niet de uitspraak ‘waarschijnlijk’ of sterker kunnen doen. Echter, het onderzoek sluit niet uit dat verdachte deze brief heeft geschreven, nu de conclusie van dit onderzoek blijft dat de bewuste brief mogelijk door verdachte is geschreven. Uit de bij dit rapport gevoegde vakbijlage blijkt dat deze conclusie is bereikt, omdat de bevindingen van het onderzoek weliswaar niet strijdig zijn met de stelling dat de brief door verdachte is geproduceerd, maar dat er geen sprake was van een zodanige combinatie van schrijvertyperende kenmerken dat op grond hiervan de uitspraak ‘waarschijnlijk’ of sterker kan worden gedaan.

Zoals hiervoor in hoofdstuk 7 (De wegversperring in Mugonero) paragraaf 3 is vermeld, heeft deze getuige op 18 oktober 1996 een witness statement afgelegd tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal. In het kader van het onderzoek tegen verdachte is zij op 2 augustus 2006 in aanwezigheid van rechercheurs van de Nationale Recherche als getuige gehoord en op 5 en 6 februari 2007 door de rechter-commissaris.

Al in haar statement van 1996 heeft deze getuige melding gemaakt van de barricade in Mugonero, de rol van [verdachte] daarbij en diens rol bij het thans tenlastegelegde feit. Deze verklaring is — zeker in vergelijking met de latere verklaringen — relatief kort na de tenlastegelegde gebeurtenis afgelegd. Daarnaast komt haar statement, dat overigens is afgelegd in het onderzoek tegen [broer verdachte], in hoofdlijnen overeen met de inhoud van haar later (meer gedetailleerde) verklaringen. Ten slotte geldt dat zij deze verdachte belastende verklaring al ruim tien jaar voor het Nederlandse opsporingsonderzoek heeft afgelegd.

Gelet op het voorgaande is de rechtbank van oordeel dat de verklaringen van deze getuige in zeer hoge mate consistent zijn. De verschillen in de verklaringen van deze getuige betreffen verschillen op kleine detailpunten die op geen enkele wijze beschouwd kunnen en mogen worden als wezenlijke tegenstrijdigheden. Deze kleine verschillen behoeven dan ook geen bespreking. De rechtbank heeft hiertoe overwogen dat deze verschillen niet — ook niet in onderling verband bezien — een omstandigheid op kunnen leveren ten gevolge waarvan de verklaringen van deze getuige als onbetrouwbaar dienen te worden aangemerkt.

Daarnaast geldt dat het inherent is aan het afleggen van meerdere verklaringen dat er verschillen in die verklaringen zitten en dat in sommige verklaringen bepaalde elementen niet of nauwelijks aan de orde komen. Verschillen kunnen goed voortvloeien uit het verstrijken van de tijd, de chaotische aard van de gebeurtenis waarbij de getuige ernstig voor haar leven en het leven van haar baby heeft moeten vrezen, de emoties die teweeg worden gebracht door de herinnering aan deze voor de getuige dramatische gebeurtenis, dan wel een vergissing van de getuige of een andere procesdeelnemer. Bovendien mag een vergelijking van verschillen er niet toe leiden dat het zicht op de gehele verklaring wordt ontnomen.

Gelet op het vorenstaande, is de rechtbank van oordeel dat de verschillen in de verklaringen van deze getuige geen afbreuk doen aan de betrouwbaarheid daarvan.

De getuige heeft verklaard dat zij na haar schooltijd verdachte niet meer heeft gezien.361. In haar getuigenverhoor in Duitsland heeft zij verklaard dat zij van 1975 tot 1979 op een internaat in Kibuye-Stad heeft gezeten.362. In dit verhoor heeft zij verder gezegd dat zij met [F2], één van de dochters van de familie [achternaam verdachte], op het internaat in Kibuye heeft gezeten.363. Verder heeft zij verklaard dat zij in de vijf jaar voorafgaand aan de genocide geen personen van de familie [achternaam verdachte] meer heeft gezien.364.

Gelet hierop is de rechtbank van oordeel dat het niet anders kan zijn dan dat zij verdachte al ongeveer 15 jaar voorafgaand aan het tenlastegelegde feit niet meer had gezien. Naar het oordeel van de rechtbank is er dan ook geen sprake van een recente en bijzonder sterke, betrouwbare basis om verdachte te herkennen en te identificeren. Zoals hiervoor in hoofdstuk 6 (Waardering van getuigenbewijs) paragraaf 42 al is opgemerkt is visuele identificatie bij uitstek gevoelig voor vergissingen. Daarom dient een visuele identificatie met grote voorzichtigheid te worden behandeld, zeker indien deze herkenning is gedaan onder moeilijke, traumatische omstandigheden.

De rechtbank zal, gelet op de aard van deze toets en de samenhang met de beoordeling van de overige getuigenverklaringen, dit punt hierna in de paragrafen 128 tot en met 130 bespreken.

De inhoud van de verklaringen van deze getuige geeft geen aanleiding dit punt uitdrukkelijk te bespreken.

Deze getuige is een Duitse arts die van 1984 tot 1989 in Congo/Zaïre heeft gewerkt. Van 1989 tot en met eind 1991 heeft hij in Duitsland gewoond, waarna hij begin 1992 naar Rwanda is gegaan. In oktober 1993 is hij verhuisd naar Kibuye-Stad om daar in het ziekenhuis te werken.365. Gedurende de eerste weken van de genocide woonde hij samen met zijn vriendin, [getuige 3], en hun 2 maanden oude zoontje [B1] in Kibuye-Stad.366. Tot eind april 1994 heeft de getuige nog gewerkt in het ziekenhuis tot hij samen met zijn partner en kind op 27 april 1994 uit wanhoop heeft geprobeerd te vluchten. Nadat deze vlucht was mislukt, is hij op 21 mei 1994 door de honorair consul in Bukavu gered en naar Duitsland gebracht. Van augustus 1994 tot en met 1998 heeft de getuige weer in Rwanda gewerkt.367.

Bij de rechter-commissaris heeft hij verklaard dat hij voor de genocide nog nooit had gehoord van [verdachte]. Ook had hij nooit contact met hem gehad. De getuige heeft verder gezegd dat hij meent dat hij in de dagen voorafgaand aan de genocide niets had gehoord over de familie [achternaam verdachte]. Hij had in ieder geval nog nooit contact gehad met deze familie, maar hij wist wel dat zij een zaak hadden aan een marktplaats in Mugonero. Voorafgaand aan de genocide had hij wel vaak over de weg langs de marktplaats gereden, maar de markt zelf niet bezocht. Hij was ook nog nooit in de zaak van de familie [achternaam verdachte] geweest.368.

De getuige heeft op de vraag of hij [verdachte] ooit eerder had gezien, geantwoord dat hij zich daar niet bewust van is.369. Hij heeft verder aangegeven dat hij [verdachte] niet kan beschrijven en dat hij hem waarschijnlijk ook niet meer zou kunnen herkennen.370. In zijn verhoor in Duitsland heeft de getuige hier verder nog over gezegd dat hij zich meent te herinneren dat zijn vrouw hem heeft verteld dat ook de jongere broer van [broer verdachte] zich in de winkel ophield en mogelijk zelfs de eigenaar was van de winkel.371.

Sinds de gebeurtenis bij de controlepost op 27 april 1994 heeft de getuige [broer verdachte] of zijn broer niet meer gezien.372.

Verdachte heeft ter terechtzitting van 20 oktober 2008 verklaard dat hij deze getuige niet kent.

Uit de beschuldiging blijkt dat deze getuige met name is genoemd als één van de slachtoffers van het tenlastegelegde feit. Gelet hierop is er geen aanleiding om de vraag omtrent betrokkenheid van de getuige, anders dan als slachtoffer, nader te bespreken.

De rechtbank is niet gebleken dat de getuige enig belang dan wel motief heeft om, in strijd met de waarheid, een voor verdachte belastende verklaring af te leggen.

Zoals hiervoor vermeld, is deze getuige inmiddels getrouwd met [getuige 3], die in de beschuldiging ook als slachtoffer is genoemd. De getuige heeft desgevraagd verklaard dat hij en zijn vrouw wel over het verhoor hebben gesproken, maar dat zij geen inhoudelijke informatie hebben afgesproken en dat er dus niets is afgestemd.373.

De rechtbank is ook overigens niets gebleken van enige afstemming door deze getuigen. Desalniettemin kan niet uitgesloten worden dat er sprake is van bronamnesie. Hoewel dit niet uitdrukkelijk uit het dossier blijkt, kan het niet anders zijn dan dat deze getuigen veel met elkaar hebben gesproken over deze gebeurtenis. Zoals hiervoor in hoofdstuk 6 (Waardering van getuigenbewijs) paragraaf 8 al is vermeld, is het in de wetenschap erkend dat getuigen die kennis hebben uit eigen waarneming van een incident moeilijk aanvullingen daarop uit andere bron (bijvoorbeeld uit hetgeen zij van andere mensen hebben gehoord) kunnen onderscheiden van hetgeen zij zelf daadwerkelijk hebben waargenomen. De rechtbank ziet hierin echter — mede gelet op wat zij hierna ten aanzien van zijn verklaring zal overwegen — geen aanleiding de verklaringen van deze getuige minder betrouwbaar te achten.

Verder blijkt uit de verklaringen van deze getuige dat hij een zeer duidelijk onderscheid kan maken tussen wat hij heeft gezien en wat hij van anderen heeft gehoord.374.

De rechtbank is derhalve van oordeel dat er in de persoon van de getuige geen aanleiding te vinden is om aan zijn geloofwaardigheid te twijfelen.

Uit het proces-verbaal van verhoor bij de rechter-commissaris blijkt dat de getuige zeer assertief was wat betreft de werkwijze tijdens de verhoren375. en meerdere keren heeft aangegeven dat hij niet gelukkig was met de procedure van vertaling.376. De getuige was duidelijk in staat om bepaalde conclusies in zijn verklaring te onderbouwen aan de hand van zijn observaties, waardoor de rechtbank een goed inzicht heeft gekregen in de situatie ter plekke.377. Ook heeft de getuige duidelijk aangegeven wat hij uit de situatie ter plekke heeft opgemaakt378. en wat hij niet meer weet.379. Er zijn dan ook geen aanwijzingen dat er, voor wat betreft de totstandkoming van de verklaring ten tijde van de verhoren, omstandigheden zijn aan te wijzen die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van deze verklaring.

Gelet op hetgeen hiervoor in de paragrafen 34 tot en met 44 is vermeld en nader is besproken in de paragrafen 87 tot en met 89, zijn de uitkomsten van het door het NFI en de KLPD verrichte onderzoek niet strijdig met de verklaringen van deze getuige.

Deze getuige heeft op 25 september 1995, 19 september 1996 en 20 september 1996 witness statements afgelegd tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal. In geen van deze statements heeft de getuige melding gemaakt van deze tenlastegelegde gebeurtenis.

In zijn verhoor bij de rechter-commissaris heeft de getuige dit uitgelegd. Hij heeft hierbij gewezen op het feit dat hij slechts heeft verklaard over de algemene situatie voorafgaand, tijdens en na afloop van de genocide. Verder heeft hij gezegd dat hij tegenover de onderzoekers wel over [prefect Kibuye] heeft verklaard maar niet over [verdachte] en de militie in Mugonero. Hij heeft dit toegelicht door te zeggen dat [verdachte] slechts een ‘bijpersoon’ was. Hij was voor de getuige en diens partner op die ene dag wel van levensbelang, maar voor het Rwanda-tribunaal was hij slechts een bijpersoon wiens rol destijds niet belangrijk was.380.

Gelet op de inhoud van deze witness statements acht de rechtbank de verklaring die de getuige heeft gegeven voor het niet eerder noemen van het tenlastegelegde feit zeer plausibel. Immers, uit deze witness statements blijkt dat de getuige, zoals hij ook zelf bij de rechter-commissaris heeft verklaard, eerst alleen heeft gesproken over de algemene situatie in Rwanda en in het bijzonder in zijn woonplaats Kibuye voorafgaand, tijdens en na afloop van de genocide. In zijn laatste verklaring tegenover de onderzoekers van het Rwanda-tribunaal heeft hij gesproken over hetgeen hij in Kibuye heeft gezien dan wel gehoord over de aanval op het ‘Home St. Jean’-complex. Pas op het einde van deze verklaring heeft de getuige melding gemaakt van zijn vlucht op 27 april 1994 waarover hij verder geen enkel detail heeft gegeven. Onder deze omstandigheden is het niet verrassend dat hij in deze statements niet heeft gesproken over verdachte en de gebeurtenissen bij de slagboom in Mugonero.

De rechtbank is dan ook van oordeel dat de omstandigheid dat de getuige in zijn verklaringen tegenover onderzoekers van het Rwanda-tribunaal niets heeft verklaard over het thans tenlastegelegde feit in genen dele de betrouwbaarheid van zijn verklaring aantast.

Voor het overige geldt dat de verklaringen van deze getuige in zeer hoge mate consistent zijn. De verschillen in de verklaringen van deze getuige betreffen verschillen op kleine detailpunten die op geen enkele wijze beschouwd kunnen en mogen worden als wezenlijke tegenstrijdigheden. Deze kleine verschillen behoeven dan ook geen bespreking. De rechtbank heeft hiertoe overwogen dat deze verschillen niet — ook in onderling verband bezien — een omstandigheid op kunnen leveren ten gevolge waarvan de verklaringen van deze getuige als onbetrouwbaar dienen te worden aangemerkt.

Daarnaast geldt dat het inherent is aan het afleggen van meerdere verklaringen dat er verschillen in die verklaringen zitten en dat in sommige verklaringen bepaalde elementen niet of nauwelijks aan de orde komen. Verschillen kunnen goed voortvloeien uit het verstrijken van de tijd, de chaotische aard van de gebeurtenis waarbij de getuige ernstig voor het leven en het leven van zijn vrouw en zoontje heeft moeten vrezen, de emoties die teweeg worden gebracht door de herinnering aan deze voor de getuige dramatische gebeurtenis, dan wel een vergissing van de getuige of een andere procesdeelnemer. Bovendien mag een vergelijking van verschillen er niet toe leiden dat het zicht op de gehele verklaring wordt ontnomen. Gelet op het vorenstaande, is de rechtbank van oordeel dat de verschillen in de verklaringen van deze getuige geen afbreuk doen aan de betrouwbaarheid daarvan.

Zoals hiervoor is vermeld in de paragrafen 22, 100 en 101 kende de getuige de persoon onder wiens bewaking zij zijn gesteld en wie de beslissingen heeft genomen over het al dan niet verder mogen reizen niet. Hij heeft van zijn partner gehoord dat deze man [verdachte] heette en de getuige kan zich de naam [achternaam verdachte] herinneren omdat dat de naam is waarmee de aan burgemeester [burgemeester Gishyita] gericht brief ondertekend was met de namen [verdachte].

Gelet hierop is er dan ook geen sprake van een daadwerkelijk visuele herkenning door deze getuige, zodat deze ook niet getoetst kan worden.

De rechtbank zal, gelet op de aard van deze toets en de samenhang met de beoordeling van de overige getuigenverklaringen, dit punt hierna in de paragrafen 128 tot en met 130 bespreken.

De inhoud van de verklaringen van deze getuige geeft geen aanleiding dit punt uitdrukkelijk te bespreken.

Deze getuigen hebben een zeer algemene, korte verklaring over deze gebeurtenis afgelegd. Hun verklaringen komen er (kort gezegd) op neer dat zij beiden hebben gezien dat een blanke man met zijn Rwandese vrouw bij de slagboom is tegengehouden. Zij zijn vervolgens meegenomen naar de woning van (de vader van) [verdachte]. Daar hebben deze man en vrouw moeten wachten tot er bericht kwam van de prefect dat zij door mochten rijden.381.

In de verklaringen van deze beide getuigen zijn opmerkelijke punten aan te wijzen. Zo heeft [getuige 7] bijvoorbeeld verklaard dat er bij de woning van [verdachte] Duits werd gesproken met de blanke man.382. [Getuige 28] heeft bijvoorbeeld verklaard dat op het moment dat de blanke man en zijn vrouw weg mochten van [verdachte], een zekere [slachtoffer 7] weigerde de slagboom te openen waarop [verdachte] hem heeft doodgeschoten. Hierna zijn de blanke man en zijn vrouw verder gereden.383.

Deze getuige heeft verklaard dat in april 1994 een blanke man met zijn Rwandese vrouw en hun kind bij de slagboom kwamen. [verdachte] heeft volgens deze getuige de vrouw meegenomen en gedood.384. Deze blanke man kwam uit Kigali en is samen met zijn vrouw bij de slagboom tegengehouden en naar het huis van [verdachte] gebracht. [verdachte] heeft daar tegen zijn Interahamwes gezegd dat de vrouw meegenomen en vermoord moest worden. De blanke man, die ook het kindje bij zich had, is volgens de getuige zonder wat te zeggen weggegaan. De vrouw is meegenomen en niet meer teruggekomen. Daarom gaat de getuige er vanuit dat zij dood is. Op de vraag van de Nationale Recherche of de getuige heeft gehoord van een incident van een blanke arts die bij de slagboom is geweest, heeft de getuige geantwoord dat hij daar niets van heeft gehoord.385.

Nu deze getuige heeft verklaard dat de vrouw is vermoord en hij niets heeft gehoord over een incident met een blanke arts, valt niet uit te sluiten dat de verklaring van deze getuige ziet op een ander incident dan de tenlastegelegde gebeurtenis. Voor zover deze verklaring wel betrekking heeft op de tenlastegelegde gebeurtenis, stelt de rechtbank vast dat de verklaring evident onjuist is, nu [getuige 3] niet is vermoord.

Voor wat betreft de getuigen [getuige 17] en [getuige 9] geldt dat zij geen eigen wetenschap hebben over dit feit en slechts hebben verklaard over hetgeen zij van anderen hebben gehoord. De rechtbank volstaat op dit moment dan ook met de constatering dat de strekking van de verklaringen van deze getuigen overeenkomt met de inhoud van de hiervoor weergegeven verklaringen van [getuige 3] en [getuige 4].

De rechtbank zal thans de verklaringen van [getuige 3] en [getuige 4] toetsen met behulp van het in het toetsingskader onder VI genoemde aandachtspunt.

De verklaringen van [getuige 3] en [getuige 4] verschillen ten opzichte van elkaar op kleine detailpunten. Deze kleine verschillen386. kunnen op geen enkele wijze worden aangemerkt als wezenlijke tegenstrijdigheden.

Deze verschillen behoeven naar het oordeel van de rechtbank dan ook geen nadere bespreking. De rechtbank verwijst in dit verband naar hetgeen zij eerder heeft overwogen over het niet reduceren van verklaringen tot losse elementen. Verder wijst de rechtbank nogmaals op de omstandigheid dat het inherent is aan het afleggen van meerdere verklaringen en het horen van verschillende personen dat er verschillen in die verklaringen zitten. In sommige verklaringen zullen bovendien bepaalde elementen niet of nauwelijks aan de orde komen, bijvoorbeeld door de wijze van verhoor, de omstandigheid dat getuigen verschillende delen van het incident hebben gezien en daar ook verschillende delen van hebben onthouden.

Zoals hiervoor met betrekking tot de herkenning van verdachte door [getuige 3] in de paragrafen 95 en 96 is vermeld, is er geen sprake van een recente en bijzonder sterke, betrouwbare basis om verdachte te herkennen en te identificeren.

Dit laat echter onverlet dat de ‘herkenning’ van verdachte door de getuige en daarmee haar verklaringen over de betrokkenheid van verdachte als zeer betrouwbaar moet worden beschouwd. Hiertoe heeft de rechtbank overwogen dat deze ‘herkenning’ in zeer ruime mate en op overtuigende wijze steun vindt in ander bewijs.

Zo heeft de getuige verklaard dat de chauffeur [B4] haar heeft verteld dat de persoon in de winkel [verdachte] heette en heeft zij geconstateerd dat hij door andere mensen met die naam werd aangesproken. Daarnaast lijdt het geen twijfel dat de getuige gelet op de omschrijving die zij van [verdachte] heeft gegeven, hiermee verdachte heeft aangeduid. Dit heeft verdachte zoals hiervoor al is vermeld bij de Nationale Recherche ook erkend. Voorts is de rechtbank — met het Openbaar Ministerie — van oordeel dat het niet anders kan zijn dan dat het door verdachte gebruikte emailadres murajos@[X].com een samenvoeging is van de namen [achternaam verdachte] en [verdachte]. Hieruit kan dan ook afgeleid worden dat hij wel vaker de naam [verdachte] bezigt.

Verder heeft de rechtbank bij dit oordeel betrokken hetgeen zij hiervoor in hoofdstuk 7 (De wegversperring in Mugonero paragraaf 34 heeft vastgesteld over de leidinggevende rol van verdachte bij de barricade in Mugonero, alwaar ook de familie [getuigen 3 en 4] is tegengehouden.Ten slotte geldt dat de verklaringen van deze getuige, zoals hiervoor al in paragrafen 87 tot en met 89 is weergegeven, niet strijdig zijn met de uitkomsten van het door het NFI verrichte onderzoek, ook al onderschrijft dit onderzoek niet uitdrukkelijk de verklaringen van de getuige.

Voorts is de rechtbank van oordeel dat, ook al is hetgeen getuige [getuige 4] heeft verklaard over de naam van de persoon van de winkel onder wiens bewaking zij waren gesteld, gebaseerd op hetgeen [getuige 3]hem heeft verteld, ook zijn verklaring bijdraagt aan het bewijs van de betrokkenheid van verdachte bij deze gebeurtenis.

Daarnaast geldt dat verdachte ook zelf heeft gezegd dat als een getuige heeft verklaard over [verdachte] die in een winkel in Mugonero werkte, de broer is van [broer verdachte] en de zoon van [achternaam verdachte], het duidelijk is dat het over hem gaat.387. In een later verhoor heeft hij dit in feite herhaald. Immers, in dat verhoor heeft hij erkend dat als er door een getuige gesproken wordt over [verdachte], lid van de familie [achternaam verdachte], van wie één van zijn zussen [F2] heet en die een broer heeft met de naam [broer verdachte], hij wordt bedoeld.388.

Ten slotte sluit de inhoud van de door het echtpaar [getuigen 3 en 4] overgelegde brief, die is ondertekend met de naam [verdachte], naadloos aan bij de inhoud van hun verklaringen omtrent hetgeen is gebeurd.

Deze getuige heeft (kort gezegd) verklaard over aanvallen op de Kizenga-heuvel en de betrokkenheid van verdachte daarbij. De aanvallen op deze heuvel zouden hebben plaatsgevonden van 11 april tot en met 27 of 28 april 1994. De getuige heeft verdachte verder omschreven als één van de organisatoren die hij vaak bij de aanvallen heeft gezien.

Anders dan de raadsman is de rechtbank, met het Openbaar Ministerie, van oordeel dat deze getuige nergens heeft verklaard dat hij verdachte op 27 april 1994 tijdens een aanval op de Kizenga heuvel heeft gezien. Gelet hierop weerlegt, anders dan de raadman stelt, de verklaring van deze getuige dus niet dat verdachte op 27 april 1994 bij de slagboom in Mugonero kan zijn geweest.

Zoals hiervoor in de paragrafen 123 en 124 vermeld zijn in de verklaringen van [getuige 7] en [getuige 28] opmerkelijke verschillen aan te wijzen. Deze verschillen roepen vragen op met betrekking tot de betrouwbaarheid over hetgeen deze getuigen hebben verklaard over deze gebeurtenis. Gelet hierop zal de rechtbank de verklaringen van deze getuigen niet tot het bewijs van het tenlastegelegde feit bezigen. De rechtbank ziet dan ook geen aanleiding om de verklaringen van deze getuigen uitdrukkelijk te bespreken aan de hand van de in eerdergenoemd toetsingskader geformuleerde aanknopingspunten.

Ten aanzien van de verklaringen van [getuige 17] en [getuige 9] heeft de rechtbank vastgesteld dat deze getuigen geen eigen wetenschap hebben omtrent dit feit hebben en slechts hebben verklaard over hetgeen zij van anderen hebben gehoord. Hoewel geen rechtsregel aan het tot het bewijs bezigen van deze verklaringen in de weg staat, zal de rechtbank, net als het Openbaar Ministerie bij het onderbouwen van zijn vordering, deze verklaringen niet tot het bewijs van het tenlastegelegde bezigen. De rechtbank ziet dan ook geen aanleiding om de verklaringen van deze getuigen uitdrukkelijk te bespreken aan de hand van de in eerdergenoemd toetsingskader geformuleerde aanknopingspunten.

Ten aanzien van de verklaring van [getuige 15] geldt ten slotte dat gelet op hetgeen hiervoor in paragraaf 125 en 126 is vermeld, niet onomstotelijk vaststaat dat de verklaring van deze getuige ziet op het tenlastegelegde feit. De rechtbank zal deze verklaring dan ook niet tot het bewijs van het tenlastegelegde bezigen, gelet waarop de rechtbank geen aanleiding ziet om de verklaring van deze getuige uitdrukkelijk te bespreken aan de hand van de in eerdergenoemd toetsingskader geformuleerde aanknopingspunten.

De rechtbank bezigt als bewijsmiddelen de verklaringen van de getuigen [getuige 3] en [getuige 4], de eigen verklaringen van verdachte dat de getuigen het over hem hebben als zij spreken over [verdachte], alsmede de door [verdachte] ondertekende brief.

Op grond hiervan staat buiten iedere twijfel vast dat verdachte de leiding had over de wegversperring in Mugonero, alwaar [getuige 3], [getuige 4] en hun twee maanden oude zoontje [B1] zijn tegengehouden, waarna zij naar de woning van verdachte zijn gebracht. In de uren dat zij bij de woning moesten wachten, zijn zij beledigd en bedreigd, onder meer door verdachte. Daarnaast staat op grond van het vorenstaande vast dat verdachte — enkel omdat [getuige 4] een buitenlander was en hij vreesde voor problemen indien zij een blanke buitenlander zouden vermoorden — uiteindelijk een brief heeft geschreven naar burgemeester [burgemeester Gishyita] om hem de situatie voor te leggen.

De rechtbank is dan ook van oordeel dat na te noemen in de tenlastelegging opgenomen feitelijke handelingen wettig en overtuigend bewezen zijn. De onder primair en subsidiair tenlastegelegde feitelijke handelingen zijn echter taalkundig iets verschillend. Wel hebben zij een identieke strekking. Gelet op dit verschil en nu dit losstaat van de hierna nog te beantwoorden vraag welke juridische kwalificatie aan deze feitelijkheden dient te worden verbonden, zal de rechtbank op dit moment slechts kort samengevat weergegeven welke feitelijke handelingen zij wettig en overtuigend bewezen acht. Gelet op het verschil tussen de primaire en subsidiaire variant is de rechtbank hierbij uitgegaan van de meest uitgebreide omschrijving van de feitelijkheden welke op grond van de hiervoor weergegeven bewijsmiddelen, wettig en overtuigend bewezen zijn, zonder hierbij vooruit te lopen op de hierna te nemen beslissing.

De rechtbank acht wettig en overtuigend bewezen dat verdachte:

Deze getuige heeft verklaard dat hij op 13 april 1994390. als chauffeur met een ambulance vanaf het Centre de Santé van Kibingo is vertrokken om een veilig heenkomen te vinden in Rwamatamu. In deze ambulance zaten de families van [echtgenoot slachtoffer 1] en [echtgenoot slachtoffer 2]391.: [slachtoffer 1] en [slachtoffer 2] met hun kinderen392. en een meisje van zeven à acht jaar oud. De vader van dit meisje heette [B5]393. en het meisje leek op de dochter van [burgermeester Mugonero].394. Verder zat brigadier [B12] in de ambulance.395.

Bij Birogo werd de weg geblokkeerd door de auto van [broer verdachte], die door verdachte werd bestuurd. De ambulance kon dan ook niet verder rijden. In de auto van [broer verdachte] zaten ongeveer acht à tien personen. Sommige van deze inzittenden droegen een militair uniform en anderen burgerkleding. Verdachte gaf de getuige door middel van gebaren opdracht om de auto te draaien en naar Mugonero te rijden. Verdachte had op dat moment een geweer in zijn handen. De getuige heeft de opdracht van verdachte om te keren en naar Mugonero te rijden gelijk uitgevoerd.396.

Nog voor de getuige de ambulance had gekeerd, zag hij dat er veel omstanders waren komen kijken. Ook zag hij militairen naast verdachte.397. Verdachte gaf deze groep omstanders de opdracht om de ambulance naar Mugonero te begeleiden. Deze groep bestond uit zowel mensen in een militair uniform als mensen in burgerkleding. Door het lawaai dat deze groep maakte, zijn ook andere mensen uit de omgeving naar de ambulance gekomen. Zij hebben tegen de ambulance geduwd. Omdat de groep die de ambulance moest begeleiden stapvoets liep, reed de ambulance ook stapvoets. Het heeft dan ook ongeveer anderhalf uur geduurd voor zij in Mugonero waren.398.

De getuige heeft in zijn verhoor bij de Nationale Recherche, hetgeen overigens niet terugkomt in zijn verklaringen bij de rechter-commissaris, hierover nog verklaard dat tijdens de rit van Birogo naar Mugonero de militairen en de burgers die met de ambulance meeliepen steeds schreeuwden: ‘waar wij deze kakkerlakken heen brachten’. Voorts sloeg deze groep tijdens het schreeuwen ook tegen de auto.399.

Net voor de ambulance bij de slagboom in Mugonero aankwam, liepen militairen naar de ambulance toe.400. De auto is nog voor de slagboom, die bij de brug stond, gestopt. De baas van de militairen heeft daar tegen de getuige gezegd dat ‘nog voordat men de kakkerlakken moest afmaken, men eerst de chauffeur moest doden’.401.

De getuige moest vervolgens uit de ambulance stappen. Tijdens het uitstappen zag hij de auto van verdachte aankomen die door verdachte werd bestuurd.402. Vervolgens merkte de getuige dat een militair tijdens het uitstappen zijn hand pakte om hem de andere kant op te leiden.403. De getuige kon daarop vluchten. Hij heeft dan ook niet gezien wat er met de inzittenden van de ambulance is gebeurd en of [slachtoffer 1] of andere inzittenden met machetes zijn neer geknuppeld of doodgeknuppeld.404.

Deze getuige woonde ten tijde van de genocide met haar vader [B5], moeder [B6]405., zussen en broer in de cellule Gabiro, secteur Kirimbi, gemeente Rwamatamu in de prefectuur Kibuye.406. Tijdens de genocide is zij gevlucht naar het ziekenhuis van Kibingo. In dit ziekenhuis bevonden zich ook [slachtoffer 1] en haar familie.407.

De getuige — destijds 12 jaar oud — heeft bij de rechter-commissaris verklaard dat ongeveer één week na 6 april 1994 brigadier [B12] haar vertelde dat zij vanaf het ziekenhuis van Kibingo in een ambulance moest stappen en dat zij samen met anderen naar het gemeentehuis van Rwamatamu zou worden gebracht. De andere personen die in de ambulance stapten waren in ieder geval [slachtoffer 1] met haar kinderen en [slachtoffer 2] met haar kinderen. De ambulance werd bestuurd door [getuige 1].408.

In Birogo moest de ambulance stoppen. Er stonden daar Interahamwe, militairen en politiemensen. De Interahamwe vertelden de chauffeur dat hij de ambulance moest keren en naar Mugonero moest gaan.409. De getuige zag op dat moment meerdere mensen; zij kende alleen verdachte en [broer verdachte].410. Enige tijd later in het verhoor door de rechter-commissaris heeft de getuige echter verklaard dat zij [broer verdachte] daar toch niet heeft gezien.411.

De getuige heeft in haar verklaring bij de Nationale Recherche gezegd dat de mensen die de ambulance tegenhielden in Birogo blij waren dat zij de ambulance zagen. Zij klapten namelijk in hun handen en zwaaiden met hun wapens in de lucht. Vervolgens hoorde zij hen roepen dat ze blij waren dat ze deze vrouwen hadden gevonden, omdat ze deze mooie vrouwen in de open lucht zouden gaan vermoorden. Zij hoorde de Interahamwe verder zeggen dat zij van [verdachte] en [broer verdachte] de opdracht hadden gekregen om deze twee moeders en hun kinderen te gaan zoeken om hun te vermoorden. Ook hoorde ze dat de Interhamwe zeiden dat ze van [verdachte] en [broer verdachte] de opdracht hadden gekregen om de vrouwen naar Mugonero te brengen, als ze de vrouwen gevonden hadden.412.

De chauffeur heeft de ambulance gekeerd en is met zijn passagiers naar Mugonero gereden. Volgens de getuige reden er vanaf Birogo auto's voor en auto's achter de ambulance. De Interahamwe zaten in de auto's die de ambulance begeleidden. Als auto's de ambulance inhaalden, sloegen de Interahamwe tegen de ambulance. Dit slaan tegen de ambulance gebeurde alleen in Birogo. Toen de ambulance verder reed, gebeurde het niet meer. De ambulance reed van Birogo naar Mugonero, niet heel langzaam, maar ook niet snel. Als iemand zou lopen, dan zou deze de auto niet kunnen volgen.413. De Interahamwe die in de auto's stonden die voor hen en achter hen reden, zongen ‘we zullen ze uitmoorden’. Verder schreeuwden, klapten en zongen zij om de inzittenden bang te maken.414.

Toen de ambulance in Mugonero aankwam, waren verdachte en ‘zijn’ Interahamwe daar al; zij reden voor de ambulance uit.415. In Mugonero moest de ambulance stoppen.416. De inzittenden vam de ambulance zijn vervolgens uit de ambulance gestapt en moesten bij een rivier gaan staan. De getuige heeft hierover verklaard dat zij erg bang was. Toen zij was uitgestapt, zag ze verdachte en ‘zijn’ Interahamwe. Daarnaast was een groep nieuwsgierige mensen die stond te kijken. Daarbij stonden onder meer militairen die niets deden en alleen toekeken.417.

De inzittenden moesten op een rij gaan staan. De getuige, die zelf achterin de rij stond, heeft de chauffeur niet meer gezien.418. Toen zij in de rij stond, heeft zij gezien dat [slachtoffer 1] met een knuppel op haar hoofd is geslagen. Omdat de getuige het erg moeilijk vond om over het doden van de inzittenden te spreken, heeft de rechter-commissaris — nadat de getuige had bevestigd dat zij hierover bij de Nationale Recherche de waarheid had gesproken — dit niet meer in detail besproken.419.

Bij de Nationale Recherche heeft [getuige 2] over het doden van de inzittenden verklaard dat zij heeft gezien dat [slachtoffer 1] probeerde haar hoofd te beschermen met haar handen en schreeuwde om genade. Ze zag dat [slachtoffer 1] haar hoofd naar voren boog en een tweede klap met een knuppel op haar hoofd kreeg. Zij zag dat [slachtoffer 1] op de grond viel en bleef liggen, waarna een Interahamwe [slachtoffer 1] met zijn knuppel nog een derde klap op haar hoofd gaf. De getuige hoorde [slachtoffer 1] na de eerste klappen nog gillen, maar na de derde klap was zij stil. Zij maakte nog wel bewegingen, net als iemand die aan het sterven was. De getuige zag verder dat [slachtoffer 1] erg uit haar hoofd bloedde.420. De overige inzittenden waren allemaal erg aan het gillen. Vervolgens zag de getuige dat andere Interahamwe de kinderen van [slachtoffer 1] met machetes doodmaakten.421. Verdachte deed dit zelf niet. De mensen die hij leidde, waren met hun machetes de mensen aan het ‘snijden’. Verdachte was wel degene die heeft gezegd dat de inzittenden vermoord moesten worden.422.

De getuige is daarna door iemand meegenomen en weggebracht.423. Zij kan zich niet meer herinneren of verdachte dit heeft gedaan of iemand anders. Zij was op dat moment aan het huilen en ‘wist niet meer hoe ze was’.424. Ongeveer een uur later kwam zij weer langs het marktplein van Mugonero en zag dat de ambulance geparkeerd stond bij het huis van [achternaam verdachte].425.

Op vragen van de rechter-commissaris of zij toen heeft gezien wat er met de inzittenden was gebeurd, heeft de getuige geantwoord dat zij de lichamen van de kinderen van [slachtoffer 1] zag liggen. De kinderen waren half dood en werden door militairen naar een auto gebracht. Vervolgens zag zij dat de auto wegreed in de richting van het water. Op verdere vragen van de rechter-commissaris of zij heeft kunnen zien wat er met de andere mensen is gebeurd, heeft zij geantwoord dat zij waren gedood.426.

De getuige is naar het huis van [B10] gebracht, waarna ze door militairen naar [burgermeester Mugonero] is gebracht. De burgemeester heeft haar gepardonneerd en haar naar zijn kinderen gebracht. Later is zij naar zijn moeder gegaan.427.

Deze getuige heeft verklaard dat hij in het centrum van Mugonero bier aan het drinken was toen hij zag dat er een ambulance uit Kibingo was gekomen.428. Hij zag dat [getuige 1] in deze ambulance reed. Volgens de getuige wilde [getuige 1] de mensen helpen om te vluchten naar Cyangugu, maar was hij onderweg [verdachte] tegengekomen. [verdachte] heeft de ambulance gedwongen om te keren en naar Mugonero te gaan.429.

Toen de getuige zag dat de ambulance in Mugonero aankwam, is hij er naartoe gelopen.430. De ambulance stond op ongeveer 50 meter afstand van de woning van [verdachte],431. bij de slagboom die in het centrum van Mugonero op de brug stond.432. Op het moment dat hij er aan kwam, waren de inzittenden van de ambulance nog niet vermoord.433. Hij zag [verdachte], die gewapend was, daar staan.434. Verder zag hij dat [getuige 1] ontsnapte.435. Hij hoorde [verdachte] aan de Interahamwe opdracht geven om de inzittenden uit de ambulance te halen en ze te vermoorden.436. Zo hoorde de getuige [verdachte] zeggen: ‘Haal deze kakkerlakken uit de auto en vermoordt ze’.437. Op het moment dat hij [verdachte] dit hoorde zeggen, stond hij op ongeveer 5 meter van [verdachte] vandaan.438.

De getuige zag dat vervolgens alle inzittenden één voor één uit de ambulance werden gehaald.439. Hij kende, op ‘de dochter van [burgermeester Mugonero]’ na, geen van de inzittenden. Die inzittenden waren verdrietig; sommigen huilden en sommigen waren aan het bidden.440. De inzittenden gilden ook en riepen God om hulp.441. De ‘ongeveer tien jaar oude dochter van [burgermeester Mugonero]’ die ook in de ambulance zat, heeft het overleefd, omdat [verdachte] haar heeft weggehaald.442.

De rest van de inzittenden zijn vervolgens door ongeveer 15 mannen443. vermoord met machetes en knuppels.444. Dit duurde ongeveer twintig minuten.445. [verdachte] heeft zelf niemand van de slachtoffers geslagen, maar hij was de baas.446. [verdachte] gaf als eerste de opdracht om deze mensen te vermoorden447. en als hij had gezegd dat hij niet wilde dat de mensen uit de ambulance werden gedood, waren ze nu niet dood geweest.448.

Nadat de inzittenden waren vermoord, zag de getuige een aantal mannen bij de lijken staan met machetes en knuppels. Ook zag hij dat hun machetes onder het bloed zaten.449. Vervolgens is hij weggegaan. Later heeft hij de lijken nog zien liggen. Hij zag verwondingen aan hun hoofd, schouders en de rest van hun lichaam. Het waren de verwondingen van machetes en knuppels.450.

De getuige heeft aangegeven dat hij de datum waarop dit is gebeurd niet meer weet. Hij denkt dat het rond mei 1994 was, maar hij weet dit niet zeker.451. Dat het tijdens daglicht was, kon hij zich nog wel herinneren.452.

Deze getuige heeft verklaard dat de broer van verdachte, [broer verdachte], in Mugonero een slagboom had geplaatst op ongeveer 30 meter van het huis van de getuige.453. Op de maandag na de woensdag waarop het vliegtuig met de president was neergehaald, heeft de getuige een ambulance aan zien komen rijden. De ambulance was van de kerk in Kibingo. De chauffeur van de ambulance was [getuige 1].454.

De getuige zag dat de ambulance rond 9.00 uur aankwam bij de slagboom en dat [verdachte] op dat moment bij de slagboom stond en de ambulance tegenhield.455. Hij zag verder dat [broer verdachte] met zijn auto achter de ambulance reed en dat er in de auto van [broer verdachte] Interahamwe zaten. De getuige hoorde dat [broer verdachte] tegen [verdachte] zei: ‘Zorg dat deze mensen vermoord worden’. Daarna zag de getuige dat [broer verdachte] met zijn auto's en ‘zijn’ Interahamwe wegreden.456.

De getuige hoorde [verdachte] vervolgens aan de chauffeur vragen: ‘Waar breng jij deze kakkerlakken naartoe?’. Hierna zei [verdachte] dat de inzittenden uit de ambulance gehaald moesten worden.457. De getuige zag dat de mensen uit de ambulance werden gehaald en naar de veemarkt werden gebracht.458. Vervolgens gaf [verdachte] aan de Interahamwe de opdracht om deze mensen te vermoorden.459. Hij zei namelijk tegen ‘zijn’ Interahamwe: ‘Jullie moeten deze kakkerlakken vermoorden binnen 30 minuten’. De getuige zag vervolgens de Interahamwe die mensen vermoorden.460. [Verdachte] heeft zelf niemand doodgemaakt, maar hij heeft er wel de opdracht toe gegeven en er bijgestaan toen de mensen werden vermoord.461.

De Interahamwe hebben de inzittenden van de ambulance gedood door hen met knuppels te slaan. Omdat sommige mensen door de slagen met de knuppels niet gelijk overleden, zijn zij met machetes doodgemaakt. De getuige hoorde tijdens het slaan door de Interahamwe met de knuppels de slachtoffers vreselijk gillen.

Van de inzittenden van de ambulance heeft de chauffeur het overleefd, omdat hij door andere mensen werd geholpen om te ontsnappen.462. Ook een meisje van zeven jaar oud, ‘de dochter van [burgermeester Mugonero]’, heeft het overleefd. Dit meisje is door [verdachte] nog voor de moordpartij begon naar zijn huis gebracht omdat [verdachte] niet wilde dat het meisje de moordpartij zou zien.463.

Deze getuige (de vrouw van [getuige 7]) heeft tegenover de Nationale Recherche verklaard dat zij vanuit haar huis heeft gezien dat er tijdens de genocide inzittenden van een ambulance werden vermoord.

[Getuige 1] was de chauffeur van deze ambulance en hij probeerde de mensen te helpen vluchten. Dit mislukte, omdat de ambulance [broer verdachte] en andere militairen tegenkwam en moest omkeren naar Mugonero.464. In Mugonero bij de slagboom bij de rivier Kiboga (op de brug bij Mugonero in de richting van Kibingo), zijn de inzittenden vermoord.465. Volgens de getuige is dat gebeurd bij de dierenmarkt.466.

Hoewel haar huis op een afstand van twintig minuten lopen ligt van de plaats waar de inzittenden zijn vermoord, geeft de getuige aan dat zij dit goed kon zien omdat haar huis hoger ligt. Zij kon echter niet precies zien hoe die mensen werden vermoord, omdat er zoveel mensen uit het dorp omheen stonden.467.

De getuige heeft wel gezien dat de inzittenden werden vermoord door de mensen van [broer verdachte].468. Desgevraagd geeft de getuige aan dat zij [verdachte] op dat moment niet heeft gezien. Wel heeft zij gezien dat [verdachte] daarvóór samen met zijn broer [broer verdachte] en die militairen en andere mensen die mee moest gaan aanvallen achter de ambulance aanreed. Dat was op het moment dat de ambulance onderweg was naar Mugonero.469.

De inzittenden van de ambulance heeft de getuige niet gezien. Enige tijd nadat zij vermoord waren, heeft zij wel hun lichamen gezien. Het waren veel lichamen en het was eng om naar te kijken. Het waren de lichamen van vrouwen en hun kinderen die op een barbaarse manier waren vermoord.470. Zo kon zij aan de wonden op de hoofden van de kinderen zien dat zij op hun hoofd waren geslagen met een knuppel. De getuige geeft verder aan dat zij denkt dat zij daar de kinderen van [echtgenoot slachtoffer 1] heeft zien liggen, maar dat zij dit niet zeker weet. Zij heeft in ieder geval wel gehoord dat zijn vrouw en kinderen in de ambulance zaten.471.

Het dossier bevat ten aanzien van dit feit voorts verklaringen van [getuige 17], [getuige 28], [getuige 16], [getuige 21], [getuige 26], [getuige 9], [getuige 20], [getuige 31], [getuige 32], [getuige 35] en [getuige 33].

De rechtbank volstaat op dit moment met het noemen van deze overige getuigenverklaringen. In de volgende paragrafen zal de rechtbank eerst de eigen verklaring van verdachte, de standpunten van het Openbaar Ministerie en de raadsman bespreken. Vervolgens zal de rechtbank overgaan tot het onderzoeken van de betrouwbaarheid van de verklaringen van [getuige 1], [getuige 2], [getuige 15], [getuige 7] en [getuige 29].

In zijn derde verhoor bij de Nationale Recherche heeft verdachte verklaard dat hij niet heeft gezien dat er een ambulance is tegengehouden bij de slagboom in Mugonero. Wel had hij van mensen op straat hierover gehoord: de ambulance kwam bij de barricade, mocht er niet door en is teruggegaan naar waar deze vandaan kwam. Dat de inzittenden van de ambulance zijn gedood had hij niet gehoord. Hij wist ook niet wat er met de mensen die in de ambulance zaten is gebeurd. Op de vraag of hij bij de barricade wel eens vaker ambulances heeft gezien, heeft hij geantwoord dat hij daar verder geen ambulances had gezien.472.

Ter terechtzitting van 17 oktober 2008 heeft verdachte ontkend iets met de gebeurtenis met de ambulance te maken te hebben gehad. Kort samengevat heeft hij verklaard dat hij op de dag dat dit incident plaatsvond ‘mensen hierover heeft horen praten’.

Verdachte heeft verder nog verklaard dat hij thuis was toen hij van mensen hoorde dat er een ambulance uit Kibingo bij de slagboom in Mugonero was tegengehouden. Na lange tijd stil te hebben gestaan bij deze slagboom, moest de ambulance terug rijden in de richting van Cyangugu. Over de inzittenden van die ambulance heeft hij niets gehoord. Evenmin is hem verteld dat er bij dit incident mensen zijn gedood.

Desgevraagd heeft verdachte bevestigd dat dit het enige was dat hij zich herinnerde van het incident: het terugsturen van een ambulance, zonder dat daarbij een dode is gevallen. Aan hem is voorgehouden dat het bevreemding wekt dat hij dit heeft onthouden, omdat het zo onbetekenend is, in een tijd waarin massaslachtingen plaatsvonden in Rwanda. De verdachte heeft hierop geantwoord dat dit incident weer in zijn herinnering was teruggekomen nadat hij het dossier had gelezen. Hem is voorgehouden dat hij dit verklaard heeft op 8 augustus 2006 toen hij nog niets uit het dossier had kunnen lezen. Verdachte heeft hierop geantwoord dat het incident in zijn herinnering was teruggekomen omdat er melding van wordt gemaakt in het ambtsbericht van de Minister van Buitenlandse Zaken.

Met betrekking tot de verweren van de raadsman aangaande het niet plaatsvinden van enerzijds confrontaties van getuigen met verdachte en anderzijds forensische opgravingen verwijst de rechtbank naar hetgeen hiervoor in hoofdstuk 5 (Het onderzoek) paragraaf 80–82 hierover is opgemerkt.

Daarnaast hecht de rechtbank er aan te benadrukken dat hoewel meerdere getuigen een locatie hebben aangeduid waarop de inzittenden van de ambulance zouden zijn begraven, een forensische opgraving niet mogelijk was, aangezien diezelfde getuigen hebben verklaard dat na de genocide alle slachtoffers herbegraven zijn in massagraven.499.

Deze getuige is op 31 juli 2006 door de Nationale Recherche gehoord. Vervolgens is hij op 13 november 2006 en 15 januari 2007 door de rechter-commissaris gehoord. In zijn verhoor bij de Nationale Recherche heeft hij verklaard dat hij geen Tutsi is500.; in zijn tweede verhoor bij de rechter-commissaris heeft hij desgevraagd verklaard Hutu te zijn.501. De getuige heeft verder verklaard dat hij tijdens de genocide in 1994 in Mugozi in Kibingo woonde en werkte als chauffeur in het medisch centrum aldaar.502.

Verder heeft hij verklaard dat hij verdachte en zijn broer [broer verdachte] al kende voor de genocide; hij kende zowel hun huis als hun familie. Over verdachte en zijn broer heeft hij verklaard dat hij wist dat zij in Mugonero woonden bij de markt, waar hij boodschappen deed. De vader van verdachte had daar ook een winkel. Zij handelden in verschillende producten zoals spijkers en levensmiddelen.503. Bij de rechter-commissaris heeft hij bevestigd dat hij verdachte al lang kende. Verder heeft hij daar verklaard dat iedereen boodschappen deed in de winkel van de familie van verdachte en dat hij er ook wel eens kwam.504. Tevens heeft hij verklaard dat verdachte werkte in de winkel van zijn vader.505.

Over de familie van verdachte en zijn broer [broer verdachte] heeft hij verder nog verklaard dat hij weet dat hun vader [achternaam verdachte] heet en dat deze overleden is. Verder heeft hij verklaard dat hun moeder [F1] heet en dat verdachte ook een aantal zussen heeft.506.

Verdachte heeft ter terechtzitting van 17 oktober 2008 verklaard dat hij deze getuige niet kent.

Op grond van de hierboven weergegeven verklaringen kan worden vastgesteld dat deze getuige chauffeur was van de ambulance. Niet is gebleken van enige betrokkenheid van deze getuige bij de tenlastegelegde feiten anders dan als chauffeur van de ambulance en dus als slachtoffer.

Verder blijkt uit de verklaringen van deze getuige dat hij een zeer duidelijk onderscheid kan maken tussen wat hij heeft gezien507. en wat hij van anderen heeft gehoord.508.

Zoals hiervoor opgemerkt heeft deze getuige in zijn eerste verhoor bij de Nationale Recherche verklaard dat één van de inzittenden van de ambulance, een jong meisje, het incident heeft overleefd. Hij vertelde dat de tante van het meisje een non was die [getuige 16] wordt genoemd. Uit het dossier blijkt echter niet dat hij met deze getuige contact heeft gehad, laat staan over deze concrete gebeurtenis.

De getuige heeft verder bij de Nationale Recherche verklaard dat hij bij de gacaca in Mugozi verklaringen tegen [broer verdachte] en zijn hele groep heeft gehoord. Deze verklaringen hielden onder meer in dat de inzittenden van zijn ambulance zijn vermoord en dat de mensen die daarover verklaard hebben dat zelf hebben gezien.509. Hij heeft dit gehoord van [getuige 7] uit Mugonero en van [B7], die als bewaker in Mugonero werkte. Desgevraagd geeft deze getuige aan dat hij geen contact met deze getuigen heeft.510.

Zoals hiervoor in hoofdstuk 5 (Het onderzoek) paragraaf 35 al is weergegeven blijkt uit het dossier dat deze getuige is benaderd door [getuige 21] die hem, namens [broer verdachte], heeft verzocht het land te verlaten. De getuige heeft dit geweigerd waarna [broer verdachte] contact heeft opgenomen met [getuige 28], een vriend van de getuige.511. Ook [getuige 28] moest de getuige vragen om zijn verklaring te veranderen en [broer verdachte] als schuldige aan te wijzen in plaats van verdachte. [Getuige 28] heeft dit verzoek aan [getuige 1] doorgegeven. Vervolgens hebben zij hierover gesproken en besloten in overleg te treden met de Rwandese autoriteiten.512.

De rechtbank ziet in de omstandigheid dat de getuige met getuige [getuige 28] inhoudelijk over deze zaak heeft gesproken geen enkele aanleiding om zijn verklaring minder betrouwbaar te achten. Immers, de getuige heeft slechts, nadat hij door tussenkomst van de familie van verdachte was benaderd met het verzoek om zijn verklaring te veranderen over zijn verklaring en/of deze gebeurtenis, met [getuige 28] gesproken.

De omstandigheid dat deze getuige tijdens zijn verhoor door de rechter-commissaris aantekeningen heeft gemaakt (waarvan de raadsman vermoedt dat deze zijn doorgespeeld aan getuige [getuige 28]) maakt evenmin dat zijn verklaring minder betrouwbaar moet worden geacht. Zelfs indien er al sprake van zou zijn dat aantekeningen zijn doorgespeeld, dan kan dit slechts de betrouwbaarheid van de verklaring van [getuige 28] raken.

De rechtbank merkt hierbij overigens nog op dat, anders dan door de raadsman aangevoerd513., uit het proces-verbaal van bevindingen van de rechter-commissaris blijkt dat de getuige [getuige 1] verzocht heeft om aantekeningen te mogen maken. De rechter-commissaris heeft dit toegestaan, nadat de officier van justitie en de raadsman hadden aangegeven hiertegen geen bezwaar te hebben.514.

De rechtbank is niet gebleken dat de getuige enig belang dan wel motief heeft om, in strijd met de waarheid, een voor verdachte belastende verklaring af te leggen. De getuige heeft tegenover de rechter-commissaris gewag gemaakt van de op hem uitgeoefende druk zijn verklaring aan te passen en de angst die dit bij hem heeft teweeggebracht. Hij heeft die druk weerstaan en is bij zijn verklaring gebleven. De rechtbank betrekt dit mede in haar oordeel dat er geen enkele aanleiding is de geloofwaardigheid van deze getuige in twijfel te trekken.

Uit de processen-verbaal van verhoor blijkt dat er op sommige momenten misverstanden waren.515. Deze misverstanden zijn echter tijdens het verhoor besproken en door de getuige uitgelegd, die tevens aangaf dat hij het zou aangegeven als hij vragen niet goed begreep. Uit de processen-verbaal van het verdere alsmede van het latere verhoor door de rechter-commissaris blijkt dat de getuige dit inderdaad heeft gedaan.516. Bovendien blijkt uit deze processen-verbaal dat deze getuige bij het voorlezen van zijn verklaring regelmatig aanvullingen op en verduidelijking van zijn verklaring heeft gegeven. Gelet hierop is de rechtbank van oordeel dat de misverstanden die tijdens het verhoor zijn gerezen tussen de verhoorder en de getuige niet van substantiële aard zijn. Er zijn verder geen aanwijzingen dat zich voor wat betreft de totstandkoming van de getuigenis ten tijde van de verhoren, omstandigheden hebben voorgedaan die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van de verklaringen. De rechtbank ziet dan ook geen aanleiding om dit punt nader te bespreken.

Met betrekking tot de inhoud van de verklaringen van deze getuige ziet de rechtbank geen aanleiding om de in het toetsingskader onder III en VII genoemde punten (respectievelijk toetsing aan objectieve, van elders verkregen gegevens en de plausibiliteit van de inhoud van de afgelegde verklaring) uitdrukkelijk te bespreken.

De rechtbank vindt de verklaringen van deze getuige in hoge mate consistent. Het meest in het oogspringende verschil in de verklaringen die deze getuige heeft afgelegd betreft (kort gezegd) het al dan niet instappen van een militair, nadat de ambulance in Birogo was tegengehouden.

Naar het oordeel van de rechtbank kan en mag dit verschil op geen enkele wijze beschouwd worden als een wezenlijke inconsistentie die ziet op essentiële aspecten van de verklaringen. Dit verschil, alsmede andere kleine verschillen in de verklaringen van deze getuigen, behoeven dan ook geen bespreking. De rechtbank heeft hiertoe overwogen dat deze verschillen niet — ook niet in onderling verband bezien — een omstandigheid op kunnen leveren ten gevolge waarvan de verklaringen van deze getuige als onbetrouwbaar dienen te worden aangemerkt.

Daarnaast geldt dat het inherent is aan het afleggen van meerdere verklaringen dat er verschillen in die verklaringen zitten en dat in sommige verklaringen bepaalde elementen niet of nauwelijks aan de orde komen. Verschillen kunnen goed voortvloeien uit het verstrijken van de tijd, de chaotische aard van de gebeurtenis waarbij de getuige ernstig voor zijn leven en het leven van de mensen die hij trachtte te helpen heeft moeten vrezen, de emoties die teweeg worden gebracht door de herinnering aan deze voor de getuige dramatische gebeurtenis, dan wel een vergissing van de getuige of een andere procesdeelnemer. Bovendien mag een vergelijking van verschillen er niet toe leiden dat het zicht op de gehele verklaring wordt ontnomen. Gelet op het vorenstaande, is de rechtbank van oordeel dat de verschillen in de verklaringen van deze getuige geen afbreuk doen aan de betrouwbaarheid daarvan.

Gelet op hetgeen hiervoor staat opgenomen over hoe de getuige verdachte kende, het feit dat het incident overdag plaatsvond en verdachte zich niet op grote afstand van de getuige bevond, ziet de rechtbank geen aanleiding om de toetsing van de kwaliteit van de herkenning van verdachte door deze getuige nader te bespreken.

De rechtbank zal, gelet op de aard van deze toets en de samenhang met de beoordeling van de overige getuigenverklaringen, dit punt hierna in de paragrafen 202 tot en met 239 bespreken.

Deze getuige is op 10 november 2006 door de Nationale Recherche gehoord. Vervolgens is zij op 24 januari 2007 door de rechter-commissaris gehoord. Bij de Nationale Recherche heeft de getuige verklaard dat zij Tutsi is.517. Ten tijde van de genocide was zij twaalf jaar oud. Zij woonde toen met haar ouders, zussen en broer in de cellule Gabiro, secteur Kirimbi, gemeente Rwamatamu, prefectuur Kibuye.518. Tijdens de genocide is zij gevlucht naar het ziekenhuis van Kibingo.

Voordat zij vluchtte naar het ziekenhuis van Kibingo, had de getuige nog nooit van verdachte gehoord; zij wist niet van zijn bestaan.519. Zij heeft verdachte tijdens de genocide leren kennen, omdat hij aanvallen uitvoerde op het ziekenhuis van Kibingo en andere mensen zeiden dat het een aanval van [verdachte] was. Bij de eerste aanval van [verdachte] hoorde zij dit van [slachtoffer 1] en [slachtoffer 2]. Ze weet niet of [slachtoffer 1] en/of [slachtoffer 2] verdachte persoonlijk hebben gekend.520.

Bij de eerste aanval op het moment dat haar verteld werd dat het een aanval was van [verdachte], keek de getuige door een raam naar buiten en zag een man voor een groep aanvallers staan. Haar werd op dat moment verteld dat de man die voorop stond [verdachte] was. Op dat moment kon zij die man goed zien.521. Tijdens de eerste aanval van [verdachte] hoorde zij ook dat mensen uit zijn groep hem bij zijn naam aanspraken. Zij kon dit goed horen.522. Tijdens de oorlog heeft de getuige verder gehoord dat de voornaam van [verdachte] [verdachte] was. Zij hoorde dit ook van mensen met wie zij in het ziekenhuis was.523. Ook [broer verdachte] kende zij voor de genocide nog niet. De winkel van de zijn vader kende zij toen al wel. Op de vraag van de rechter-commissaris of [broer verdachte] en [verdachte] familie zijn heeft de getuige ontkennend geantwoord. Daarnaast heeft zij ook de vraag van de rechter-commissaris of [verdachte] iets te maken had met de winkel van [achternaam verdachte] ontkennend beantwoord.524.

De getuige heeft verdachte drie keer gezien, telkens tijdens aanvallen. Omdat hij zijn aanvallen overdag uitvoerde, heeft zij hem ook steeds overdag gezien.525. Zij kon hem alleen niet meer beschrijven, omdat zij zich dat niet meer herinnerde. Zij heeft hem gezien, maar zij heeft er niet op gelet hoe hij eruit zag, of hij groot was; het was oorlog en tijdens de oorlog voelde zij zich niet goed.526. De getuige kan echter de persoon die haar wilde doden niet vergeten: dat was [verdachte].527.

Aangezien deze getuige heeft verklaard verdachte voorafgaande aan de genocide niet te hebben gekend en van andere mensen te hebben gehoord wie hij was, is verdachte tijdens de inhoudelijke behandeling niet gevraagd of hij deze getuige kende.

Op grond van de hierboven weergegeven verklaringen kan worden vastgesteld dat deze getuige een inzittende was van de ambulance. Niet is gebleken van enige betrokkenheid van deze getuige bij de tenlastegelegde feiten anders dan als inzittende van de ambulance en dus als slachtoffer. Verder blijkt uit de verklaringen van deze getuige dat zij een zeer duidelijk onderscheid kan maken tussen wat zij heeft gezien528. en wat zij van anderen heeft gehoord.529.

Voorts is niet gebleken dat de getuige één of meer van de andere getuigen die verdachte belasten kent en/of met hem of haar contact heeft gehad over deze zaak. Evenmin is gebleken dat de getuige enig belang dan wel motief heeft om in strijd met de waarheid een voor verdachte belastende verklaring af te leggen.

De rechtbank is derhalve van oordeel dat er in de persoon van de getuige geen aanleiding te vinden is om aan haar geloofwaardigheid te twijfelen.

Er zijn geen aanwijzingen dat zich voor wat betreft de totstandkoming van de getuigenis ten tijde van de verhoren, omstandigheden hebben voorgedaan die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van de verklaringen. De rechtbank ziet dan ook geen aanleiding om dit punt nader te bespreken.

De rechtbank acht de verklaringen van deze getuige in hoge mate consistent. De meest in het oog springende discrepantie in haar verklaringen betreft (kort gezegd) het punt of zij al dan niet verdachte bij de barricade in Birogo heeft gezien.

In haar verhoor bij de Nationale Recherche heeft de getuige verklaard dat zij verdachte en [broer verdachte] niet bij de slagboom heeft gezien.530. Over het tegenhouden van de ambulance in Birogo verklaarde zij dat de mensen bij de slagboom blij waren dat zij de ambulance zagen. Zij klapten in hun handen en zwaaiden met hun wapens in de lucht. Verder riepen die mensen dat zij blij waren dat ze deze vrouwen hadden gevonden omdat ze deze mooie vrouwen in de open lucht zouden gaan vermoorden. Zij hoorde de Interahamwe verder zeggen dat zij van [verdachte] en [broer verdachte] eerder de opdracht hadden gekregen om deze twee moeders en hun kinderen te gaan zoeken om hen te vermoorden. Ook hoorde ze dat de Interhamwe zeiden dat ze van [verdachte] en [broer verdachte] de opdracht hadden gekregen om de vrouwen naar Mugonero te brengen als ze de vrouwen gevonden hadden.531.

In haar verhoor bij de rechter-commissaris heeft de getuige echter verklaard dat toen bij de barricade in Birogo duidelijk werd gemaakt dat de ambulance moest stoppen, zij de leiders [broer verdachte] en [verdachte] zag.532. Later in dit verhoor kwam de getuige hier echter op terug en heeft zij verklaard dat zij [broer verdachte] pas in Mugonero had gezien en dus niet bij de barricade in Birogo.533. Verdachte had ze wel bij de barricade gezien en toen de ambulance moest keren, is hij in een pick-up gestapt die voor de ambulance uitreed op weg naar Mugonero.534.

Deze discrepantie is op zich opmerkelijk. De getuige is echter bij haar verhoor door de rechter-commissaris niet uitdrukkelijk gewezen op het feit dat zij in tegenstelling tot hetgeen zij daar verklaarde bij de Nationale Recherche had gezegd dat zij verdachte in Birogo niet heeft gezien. De getuige heeft dan ook niet de mogelijkheid heeft gehad om deze discrepantie te verklaren.

Naar het oordeel van de rechtbank kan deze discrepantie goed voortvloeien uit het verstrijken van de tijd, de chaotische aard van de aanval waarbij de getuige ernstig voor haar leven en het leven van de andere inzittenden heeft moeten vrezen, de emoties die door de herinnering aan deze voor de getuige dramatische gebeurtenis worden teweeggebracht dan wel een vergissing van de getuige of een andere procesdeelnemer. Daarnaast acht de rechtbank het — net als het Openbaar Ministerie — aannemelijk dat de getuige zich eerst bij het verhoor door de rechter-commissaris herinnerde dat zij verdachte in Birogo al had gezien.

Zoals hiervoor al opgemerkt heeft de getuige voor het overige zeer consistent verklaard. De rechtbank is dan ook van oordeel dat deze discrepantie er niet toe kan leiden dat de verklaringen van deze getuige voor het bewijs dienen worden uitgesloten. Evenmin leidt deze discrepantie de rechtbank tot het oordeel dat haar verklaringen niet betrouwbaar te achten zijn.

Zoals hiervoor in hoofdstuk 5 (Het onderzoek) paragraaf 18 is weergegeven, heeft de rechtbank op de regiezitting van 12 februari 2007 vanwege onverwachte afwezigheid van de raadsman het onderzoek ter terechtzitting geschorst. De rechtbank is hiertoe overgegaan aangezien de officier van justitie zich met klem verzette tegen een zogenoemde open terugverwijzing naar de rechter-commissaris en de rechtbank geen kennis droeg van concrete onderzoekswensen van de verdediging.

Op 20 februari 2007 heeft de rechtbank de raadsman schriftelijk bericht dat zij het onderzoek ter terechtzitting heeft geschorst tot 5 maart 2007 wegens de onverwachte afwezigheid van de raadsman en de omstandigheid dat de rechtbank geen kennis droeg van de onderzoekswensen van de verdediging. De rechtbank heeft de raadsman daarbij uitdrukkelijk gewezen op het feit dat regiezittingen de momenten zijn waarop de voortgang van het onderzoek wordt besproken en de zittingsrechters bepalen welke onderzoekshandelingen de rechter-commissaris dient te verrichten.

De raadsman heeft vervolgens op 1 maart 2007 de rechter-commissaris (en niet de rechtbank) verzocht om de door haar ambtshalve geïnitieerde schouw uit te breiden met het Centre de Santé van Kibingo. De raadsman heeft dit verzoek onderbouwd door te stellen dat duidelijkheid verkregen diende te worden omtrent de plaatsen waar getuigen (van het ambulance incident) zich zouden hebben bevonden en waar zij hun waarnemingen hebben gedaan.

Op 1 maart 2007 heeft de raadsman, na verzending van zijn verzoek aan de rechter-commissaris, de rechtbank schriftelijk te kennen gegeven niet aanwezig te zullen zijn bij de aankomende regiezitting van 5 maart 2007. In dit faxbericht heeft de raadsman aangegeven dat hij naast het al door de rechter-commissaris toegewezen verzoek tot het horen van getuigen à décharge, op dat moment geen verdere onderzoekswensen had. Wel verzocht hij de rechtbank om de zaak via een zogenoemde open opdracht naar de rechter-commissaris terug te verwijzen. Van zijn verzoek tot het uitbreiden van de voorgenomen schouw heeft hij in zijn faxbericht geen melding gemaakt.

Op 2 maart 2007 heeft de rechter-commissaris de raadsman bericht dat zij het verzoek tot uitbreiding van de voorgenomen schouw niet zou inwilligen. Naar haar oordeel was het schouwen van het Centre de Santé van Kibingo niet relevant, nu volgens de getuigen het incident daar niet heeft plaatsgevonden.

Met de raadsman is de rechtbank van oordeel dat voor de beoordeling van de kwaliteit van de herkenning van verdachte door [getuige 2] een schouw van het Centre de Santé van Kibingo relevante informatie had kunnen opleveren. Immers, in dat geval had getoetst kunnen worden of de getuige verdachte, vanuit de ruimte waar zij zich volgens haar verklaring bevond, kon waarnemen en zo ja op welke afstand en onder welke omstandigheden.

Het enkele feit dat deze schouw niet heeft plaatsgevonden, maakt echter niet dat een toetsing van de kwaliteit van de herkenning onmogelijk is.

Met betrekking tot dit verzoek wil de rechtbank nog benadrukken dat de raadsman zijn aan de rechter-commissaris gerichte en door haar afgewezen verzoek nooit ter toetsing aan de rechtbank heeft voorgelegd. Dit had, mede gelet op de hiervoor omschreven gang van zaken en het feit dat de rechtbank de raadsman uitdrukkelijk er op heeft gewezen dat zittingsrechters bepalen welke onderzoekshandelingen de rechter-commissaris diende te verrichten, wel voor de hand gelegen. Bovendien had de raadsman zijn verzoek aan de rechter-commissaris zeer beperkt gemotiveerd en onderbouwd. Gelet daarop is het begrijpelijk dat de rechter-commissaris de relevantie van dit verzoek niet heeft ingezien.

Zoals hiervoor in de paragrafen 100 tot en met 102 is weergegeven, kende de getuige verdachte niet. [slachtoffer 1] en [slachtoffer 2], andere mensen met wie zij zich verstopt had, hebben één keer kort voor een aanval een man aangewezen en gezegd dat dat [verdachte] was.

Een deugdelijke herkenning van verdachte door deze getuige is alleen mogelijk geweest, indien:

Niet kan worden nagegaan of aan deze voorwaarden is voldaan. [slachtoffer 1] en [slachtoffer 2] leven niet meer. Er heeft, zoals hiervoor is vermeld, geen schouw plaatsgevonden van het Centre de Santé van Kibingo.

Gelet op de omstandigheid dat de enige keer dat de getuige verdachte heeft gezien zeer kort was en net voor een op handen zijnde aanval, is de rechtbank — anders dan het Openbaar Ministerie — van oordeel dat niet gesteld kan worden dat zij verdachte onder goede omstandigheden heeft gezien. Immers op dat moment was de getuige aan het schuilen en moet zij bang geweest zijn voor die op handen zijnde aanval en voor haar leven hebben gevreesd.

Naar het oordeel van de rechtbank kan dan ook niet gesproken worden van een sterke basis voor het herkennen en identificeren van verdachte. Zoals hiervoor in hoofdstuk 6 (Waardering van getuigenbewijs) paragraaf 42 al is opgemerkt is visuele identificatie bij uitstek gevoelig voor vergissingen en dient dit daarom met grote voorzichtigheid te worden behandeld. Gelet op het vorenstaande is de rechtbank van oordeel dat zeer grote terughoudendheid geboden is ten aanzien van de herkenning van verdachte door [getuige 2].

De rechtbank zal, gelet op de aard van deze toets en de samenhang met de beoordeling van de overige getuigenverklaringen, dit punt hierna in de paragrafen 202 tot en met 239 bespreken.

Deze getuige is op 7 augustus 2006 door de Nationale Recherche gehoord. Aan het einde van dat verhoor heeft hij aangegeven dat hij bereid was zijn verklaring voor een Nederlandse rechter te bevestigen. Deze getuige is echter, zoals hiervoor al is weergegeven, kort voor het geplande verhoor door de rechter-commissaris verdwenen.

In zijn verhoor door de Nationale Recherche heeft hij verklaard dat hij Hutu is.535. Verder heeft hij verklaard dat hij tijdens de genocide in Gituruka (Mugozi) woonde.536. Dit was ongeveer één kilometer van het huis van verdachte af en de getuige ging ongeveer één à twee keer per dag naar het centrum van Mugonero.537.

Verder heeft deze getuige verklaard dat hij voor zijn beroep auto's uitlaadde en dat hij verdachte kent omdat hij de auto's van de familie [achternaam verdachte] uitlaadde.538.

Gevraagd naar familieleden van verdachte heeft hij gezegd dat hij de volgende personen kende: een zus met de naam [F2], een zus met de naam [F9], een zus met de naam [F11], een zus met de naam [F12], een zus met de naam [F13], zijn broer [broer verdachte]. Ook kende hij [vader verdachte], de vader van verdachte. Tenslotte verklaarde hij dat de moeder van verdachte [F1] heet.539.

Over verdachte heeft hij verklaard dat hij wist dat hij in het centrum Mugonero woonde bij zijn vader [vader verdachte]. De getuige heeft verder verklaard dat verdachte de basisschool heeft gedaan in Muramba in Mugonero. Later is verdachte volgens de getuige naar Italië gegaan om te studeren. In juni 1993 is hij teruggekomen en heeft hij zijn familie geholpen met hun handel onder meer in bonen, sorghum en golfplaten. Dit verkochten zij vanuit hun winkel in het centrum van Mugonero; de winkel en de woning zitten in één gebouw dat ligt aan de kant van de grote markt.540.

Verdachte heeft ter terechtzitting van 17 oktober 2008 verklaard dat hij deze getuige niet kent. Voorts heeft hij verklaard dat het hem niets zegt dat deze getuige auto's voor zijn familie zou uitladen.

Deze getuige heeft verklaard dat hij [getuige 1] kent en bij de gacaca een verklaring heeft afgelegd over dit incident en [getuige 1] als chauffeur van deze ambulance heeft genoemd.541. Verder blijkt uit zijn verklaring dat hij ook [getuige 7] kent.542. Uit het dossier blijkt echter niet dat deze getuige inhoudelijk contact heeft gehad met de andere getuigen over de onderhavige zaak.

Uit de verklaring van deze getuige blijkt verder dat hij een duidelijk onderscheid kan maken tussen wat hij heeft gezien en wat hij van anderen heeft gehoord.543.

De getuige zelf ontkent ten stelligste ooit meegedaan te hebben aan de genocide en/of de aanvallen. Volgens zijn verklaring zijn er echter wel mensen (waaronder ook een keer verdachte) naar hem toegekomen om te zeggen dat hij mee moest doen, waarbij hij ook is bedreigd. Ook is hij volgens eigen zeggen wel eens opgehaald om mee te doen met de aanvallen, maar heeft hij zich altijd kunnen verstoppen.544.

Uit de verklaring van getuige [getuige 7] zou echter het tegendeel afgeleid kunnen worden. Zo heeft [getuige 7] verklaard dat [getuige 15] een bewaker was van de slagboom die door verdachte en zijn broer [broer verdachte] was opgericht. Verder heeft deze getuige verklaard dat hij ten tijde van het ambulance-incident [getuige 15] bij de slagboom heeft zien staan.545. [Getuige 7] heeft verder nog verklaard dat [getuige 15], net als hijzelf overigens, tijdens de genocide een machete heeft gekregen die door [broer verdachte] dan wel verdachte was uitgedeeld.546. Ook de vrouw van [getuige 7], [getuige 29], heeft verklaard dat [getuige 15] werd gedwongen om te gaan aanvallen.547.

Gelet hierop valt niet uit te sluiten dat deze getuige enige betrokkenheid heeft gehad bij de genocide in zijn algemeen. Naar het oordeel van de rechtbank valt dan ook niet uit te sluiten dat de getuige zijn eigen rol heeft geprobeerd te minimaliseren door bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid te verschuiven naar verdachte.

Al het voorgaande overwegende, is de rechtbank van oordeel dat de verklaring van deze getuige niet zonder meer als ongeloofwaardig dient te worden aangemerkt, al dient deze verklaring wel met voorzichtigheid te worden bezien.

Er zijn geen aanwijzingen dat zich voor wat betreft de totstandkoming van de getuigenis ten tijde van de verhoren, omstandigheden hebben voorgedaan die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van de verklaringen. De rechtbank ziet dan ook geen aanleiding om dit punt nader te bespreken.

Nu deze getuige kort voor het geplande verhoor door de rechter-commissaris is verdwenen, is hij slechts één keer door Nationale Recherche gehoord. Mitsdien kan de consistentie van opeenvolgende verklaringen niet worden onderzocht. Zoals hiervoor is vermeld in paragraaf 77 ziet de rechtbank in enkele de omstandigheid dat de getuige niet ook is ondervraagd in aanwezigheid van de verdediging, geen aanleiding om zijn verklaring van het bewijs uit te sluiten.

Gelet op hetgeen hiervoor staat opgenomen over hoe de getuige verdachte kende, het feit dat het incident overdag plaatsvond, verdachte zich op niet grote afstand van de getuige bevond en de getuige heeft verklaard alles goed te kunnen hebben gezien, ziet de rechtbank geen aanleiding om de toetsing van de kwaliteit van de herkenning van verdachte door deze getuige nader te bespreken.

De rechtbank zal, gelet op de aard van deze toets en de samenhang met de beoordeling van de overige getuigenverklaringen, dit punt hierna in de paragrafen 202 tot en met 239 bespreken.

Deze getuige is op 26 juli en 9 augustus 2006 door de Nationale Recherche gehoord. Aan het einde van beide verhoren heeft hij aangegeven dat hij bereid was zijn verklaring voor een Nederlandse rechter te bevestigen. Deze getuige is echter, zoals hiervoor al is weergegeven, kort voor het geplande verhoor door de rechter-commissaris verdwenen.

In zijn tweede verhoor bij de Nationale Recherche heeft deze getuige verklaard dat hij Hutu is.548.

De getuige heeft verder verklaard dat hij tijdens de oorlog in 1994 in Mugonero, cellule Giturka, gemeente Rwamatamu woonde, alwaar hij ten tijde van zijn verhoor nog steeds woonde. Hij woonde in Mugonero naast [broer verdachte], met wie hij samen is opgegroeid.549. Uit het tweede verhoor van deze getuige blijkt echter dat de afstand tussen zijn woning en de woning van [broer verdachte] ongeveer 200 meter was. Daarnaast liggen de woningen aan verschillende kanten van de brug; de rivier de Kiboga loopt tussen de woningen door. De getuige kon vanuit zijn woning wel de woning van [broer verdachte] en dus ook van verdachte zien.550.

Over de familie van [broer verdachte] heeft de getuige verklaard dat [broer verdachte] ten tijde van de oorlog in één huis woonde met zijn vader [vader verdachte], moeder [F1], broer [verdachte] en zijn zussen. Als namen van zijn zussen noemde hij in eerste instantie [F9], [F2], [F11] en [F4]. Uit het proces-verbaal van verhoor blijkt verder dat de getuige nog meer namen van zussen zou kunnen noemen, hetgeen de verbalisanten echter niet nodig vonden.551.

Het beroep van de familie van verdachte omschreef deze getuige als handelaar van eerste klas, hetgeen volgens hem betekent dat de familie veel macht had. Verdachte was chauffeur van zijn vader en daarnaast hielp hij veel in de winkel van zijn vader. Verder weet deze getuige dat verdachte was afgestudeerd in Italië.

Uit de processen-verbaal van de verhoren van deze getuige blijkt verder dat hij in ieder geval tijdens de oorlog een café had. Dit café was gelegen bij de brug over de rivier de Kiboga, daar waar ook de slagboom van verdachte stond.552.

Ter terechtzitting van 17 oktober 2008 heeft verdachte desgevraagd verklaard dat hij denkt dat hij deze getuige kent. Verdachte heeft hierover verklaard dat als hij het zich goed herinnert de getuige bij hem in de buurt woonde: op ongeveer één kilometer afstand. Verdachte heeft hierbij verder opgemerkt dat hij hem niet zo goed kende en dat hij denkt dat zij als kinderen niet samen hebben gespeeld. Voorts heeft verdachte verklaard dat er geen sprake was van een vete tussen hem en deze getuige.

Uit de verklaringen van deze getuige blijkt verder dat hij een duidelijk onderscheid kan maken tussen wat hij heeft gezien553. en wat hij van anderen heeft gehoord.554.

Verder blijkt uit de verklaringen van deze getuige dat [getuige 1] vaak met hem naar de gacaca gaat.555. Gelet hierop valt niet uit te sluiten dat deze getuige enige informatie over het tenlastegelegde feit heeft vernomen bij de gacaca en er mogelijk sprake is van bronamnesie. Dit leidt ertoe dat de rechtbank de verklaringen van deze getuige met voorzichtigheid zal bezien.

Ook blijkt uit deze verklaringen dat de getuige [getuige 15] kent en dat deze bij hem in de buurt woont.556. Niet is gebleken dat de getuige met [getuige 15] inhoudelijk heeft gesproken over deze zaak.

Uit het dossier blijkt niet van enige betrokkenheid van deze getuige bij dit tenlastegelegd feit. Wel blijkt uit de verklaringen van de getuige dat hij is veroordeeld tot een gevangenisstraf voor een moord op een pastoor tijdens de genocide. De getuige heeft hierover verklaard dat hij schuld heeft bekend omdat hij niets voor het slachtoffer kon doen.557. Hij heeft over dit feit verder verklaard dat verdachte en zijn broer [broer verdachte] opdracht hadden gegeven om deze pastoor te vermoorden.558.

De getuige heeft verder ontkend ooit meegedaan te hebben aan aanvallen op Tutsi's.559. Verdachte en [broer verdachte] accepteerden volgens de getuige echter niet dat hij niet meeging naar aanvallen, maar hij zorgde er altijd voor dat hij van tevoren kon ontsnappen. Volgens de getuige heeft verdachte hem hier op aangesproken. Als straf heeft verdachte toen twee geiten meegenomen en als eten aan de Interahamwe geserveerd. Later is verdachte nog een keer teruggekomen en toen heeft hij de handelsvoorraad sigaretten van de getuige afgepakt.560.

Zoals hiervoor al opgenomen heeft verdachte verklaard dat hij niet weet waarom deze getuige een belastende verklaring heeft afgelegd. Volgens verdachte was er in ieder geval geen sprake van een vete tussen hem en deze getuige. Voorts heeft verdachte ter terechtzitting van 4 december 2008 uitdrukkelijk ontkend dat hij geiten en sigaretten heeft gestolen/ afgepakt van deze getuige. Tevens heeft verdachte telkens ontkend dat hij enige betrokkenheid heeft gehad bij aanvallen op Tutsi-burgers, laat staan dat hij andere mensen heeft aangespoord om mee te doen dan wel hen aangesproken op het feit dat zij niet meededen. Ten slotte heeft verdachte ontkend dat hij betrokken is geweest bij enige moord.

Niettegenstaande deze ontkenning van verdachte kan de rechtbank gelet op hetgeen hiervoor in de paragrafen 156 en 157 staat opgenomen, niet uitsluiten dat de getuige een mogelijk motief heeft om een verdachte belastende verklaring af te leggen. Evenmin valt uit te sluiten dat de getuige getracht heeft zijn eigen rol/betrokkenheid te minimaliseren en bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid te verschuiven naar verdachte. Gelet hierop zal de rechtbank de verklaringen van deze getuige met behoedzaamheid bezien.

Er zijn geen aanwijzingen dat zich voor wat betreft de totstandkoming van de getuigenis ten tijde van de verhoren, omstandigheden hebben voorgedaan die van invloed kunnen zijn geweest op de betrouwbaarheid van de inhoud van de verklaringen. De rechtbank ziet dan ook geen aanleiding om dit punt nader te bespreken.

Nu deze getuige kort voor het geplande verhoor door de rechter-commissaris is verdwenen, is hij — naast het verhoor door het Parquet Général in Rwanda — slechts twee keer door Nationale Recherche gehoord. Mitsdien kan de consistentie van opeenvolgende verklaringen slechts in beperkte mate worden onderzocht. Zoals hiervoor is vermeld in paragraaf 77 ziet de rechtbank in de enkele omstandigheid dat de getuige niet ook is ondervraagd in aanwezigheid van de verdediging geen aanleiding om zijn verklaring van het bewijs uit te sluiten.

De meest in het oogspringende discrepanties in de verklaringen die deze getuige heeft afgelegd betreffen (kort gezegd):

Bij het Parquet Général in Rwanda heeft deze getuige in juni 2006 onder meer verklaard dat de mensen uit de ambulance van [getuige 1] moest stappen. Tussen deze mensen was de vrouw van [echtgenoot slachtoffer 1]. Zij was zo bang dat haar kleed op de grond was gevallen. Toen zij haar kleed wilde oppakken, heeft zij haar kind aan de getuige gegeven, omdat zij hem kende. De getuige heeft het kind gedragen tot [B11] hem verplichtte het kind op de grond te zetten. Nadat de getuige dit had geweigerd, heeft die [B11] hem geslagen en het kind afgepakt waarna het is teruggegeven aan de moeder.561.

In zijn verhoren bij de Nationale Recherche heeft de getuige van dit incident geen melding gemaakt. Daarnaast heeft hij in zijn tweede verhoor bij de Nationale Recherche op de vraag of hij de slachtoffers uit de ambulance die vermoord zijn kende gezegd dat hij de namen niet weet.562.

Het tweede verhoor van deze getuige bij de Nationale Recherche heeft kort (ongeveer twee maanden) nadat de getuige zijn verklaring had afgelegd bij het Parquet Général in Rwanda plaatsgevonden. Het verschil op dit punt is dan ook opmerkelijk. Door de verdwijning van deze getuige is niet mogelijk geweest de getuige met deze inconsistentie te confronteren. Dit is een omstandigheid die echter niet automatisch dient te leiden tot bewijsuitsluiting.

Bij het Parquet Général in Rwanda heeft deze getuige in juni 2006 onder meer verklaard dat nadat de inzittenden waren uitgestapt verdachte de omstanders heeft gevraagd weg te gaan, omdat hij samen met zijn Interahamwe wilde blijven. De getuige en ook de overige omstanders zijn daarop weggegaan. Verdachte en zijn Interahamwe hebben gedurende twee uur de vrouwen gevraagd waar hun echtgenoten waren verstopt, vervolgens zijn zij op gruwelijke wijze vermoord met knuppels.563.

In zijn eerste verhoor bij de Nationale Recherche heeft de getuige verklaard dat verdachte de mensen in de ambulance opdracht gaf uit te stappen. Vervolgens heeft verdachte aan de Interahamwe de opdracht gegeven om deze mensen te vermoorden. Volgens de getuige is verdachte daarop de ambulance achter zijn huis gaan parkeren. Toen hij terugkwam waren de inzittenden nog niet vermoord, maar zijn de Interahamwe daarmee toen per direct begonnen. De slachtoffers vroegen eerst nog tijd om te bidden, maar verdachte heeft hen deze tijd niet willen geven. De moordpartij heeft volgens de getuige in dit verhoor ongeveer 20 minuten geduurd.564.