Hof 's-Gravenhage, 09-05-2007, nr. 22-000509-06

Dit arrest is gewezen naar aanleiding van het onderzoek op de terechtzittingen in eerste aanleg en het onderzoek op de terechtzittingen in hoger beroep van dit hof van 9 oktober 2006 en — na tussenarrest van 23 oktober 2006 — van 2, 4, 11, 16 en 25 april 2007.

Het hof heeft kennisgenomen van de vordering van de advocaat-generaal en van hetgeen door en namens de verdachte naar voren is gebracht.

Aan de verdachte is tenlastegelegd hetgeen vermeld staat in de inleidende dagvaarding, zoals ter terechtzitting in eerste aanleg en in hoger beroep op vordering van respectievelijk de officier van justitie en de advocaat-generaal nader omschreven of gewijzigd, te weten:

Feit 1, primair:

dat

Saddam Hussein Al-Tikriti en/of

Ali Hasan Al-Majid Al-Tikriti en/of

Hussein Kamal Hassan Al-Majid en/of

(een) ander(e)((tot op heden onbekend gebleven) perso(o)n(en))

op of omstreeks 5 en/of 6 juni 1987 en/of augustus 1988 te Zewa, gelegen in Irak en/of

op of omstreeks 16 maart 1988, te Halabja,

gelegen in Irak en/of

op of omstreeks 3 mei 1988 te Goktapa (Gukk Tapah)

gelegen in Irak en/of

op of omstreeks 25 augustus 1988 te Birjinni (Bergin)

gelegen in Irak

althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 te Irak,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en),

althans samenspannend,

(telkens) met het oogmerk een nationale of etnische groep geheel of gedeeltelijk als zodanig te vernietigen opzettelijk leden van de groep heeft/hebben gedood en/of zwaar lichamelijk en/of geestelijk letsel heeft/hebben toegebracht door toen en (al)daar

tezamen en in vereniging, althans samenspannend,

in Irak (te Zewa en/of Halabja en/of Goktapa (Gukk Tapah) en/of Birjinni (Bergin) en/of (een) andere plaats(en))

(opzettelijk) chemische strijdmiddelen (mosterdgas en/of zenuwgas(sen)) in te zetten tegen personen, behorende tot (een deel van) de Koerdische bevolkingsgroep (op het platteland en/of in Halabja)in Noord-Irak, die zich toen en (al)daar bevonden,

tengevolge waarvan die personen uit (een deel van) die Koerdische bevolkingsgroep (op het platteland en/of in Halabja) zijn overleden en/of zwaar lichamelijk letsel en/of geestelijk letsel hebben opgelopen ((onder meer) daarin bestaande dat die personen uit (een deel van) die Koerdische bevolkingsgroep (op het platteland en/of in Halabja) in een (blijvende) toestand van (hevige) angst zijn gebracht)

tot het plegen van welk(e) misdrijf/misdrijven verdachte en/of zijn mededader(s) tezamen en in vereniging, althans alleen,

op (één)(meer) tijdstip(pen) in de periode van 19 april 1984 tot en met 25 augustus 1988

te Den Helder en/of

Zoetermeer en/of

Rotterdam, althans in Nederland

en/of te Bagdad

en/of te Samara, althans in Irak

en/of te Lugano, althans in Zwitserland

en/of te Antwerpen, althans in België

en/of te Milaan en/of te Triëst, althans in Italië

en/of te Luxemburg-Stad, althans in Luxemburg

en/of te Baltimore, althans in de Verenigde Staten van Amerika

en/of te Tokio en/of Osaka, althans in Japan

en/of te Singapore

en/of te Akaba, althans in Jordanië

opzettelijk gelegenheid en/of middelen en/of inlichtingen heeft/hebben verschaft

door toen en (al)daar opzettelijk thiodiglycol (TDG) en/of fosforoxychloride (POCl3) en/of (andere) grondstoffen, bestemd voor de produktie van chemische strijdmiddelen (mosterdgas en/of zenuwgas(sen)) te leveren aan (de Republiek van) Irak

en/of materialen te leveren aan (de Republiek van) Irak ten behoeve van de opbouw van (een) fabriek(en) voor de vervaardiging van chemische strijdmiddelen (Al-Muthanna State Establishment)

en/of adviezen te geven aan (de Republiek van) Irak voor de fabricage van chemische strijdmiddelen.

(artikel 1 Uitvoeringswet Genocideverdrag juncto artikel 48 Sr)

en/of

[Feit] 2.

dat

Saddam Hussein Al-Tikriti en/of

Ali Hasan Al-Majid Al-Tikriti en/of

Hussein Kamal Hassan Al-Majid en/of

(een) ander(e)((tot op heden onbekend gebleven) perso(o)n(en))

op of omstreeks 13 en/of 14 februari 1986 en/of 27 februari 1986 (ongeveer) 40 kilometer ten zuiden van Abadan, althans in de omgeving van Abadan gelegen in Iran en/of

op of omstreeks 10 en/of 11 april 1987 te Khorramshahr

gelegen in Iran en/of

op of omstreeks 16 en/of 21 april 1987, althans april 1987, te Alut gelegen in Iran en/of

op of omstreeks 28 juni 1987 te Sardasht gelegen in Iran en/of te Rash Harmeh (in de directe omgeving van Sardasht) gelegen in Iran en/of

op of omstreeks 22 juli 1988 te Zardeh gelegen in Iran en/of

op of omstreeks 2 augustus 1988 te Oshnaviyeh gelegen in Iran,

althans op (een) tijdstip(pen)in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 in Iran,

tezamen en in vereniging met (een) ander(en) (telkens) de wetten en de gebruiken van de oorlog heeft/hebben geschonden,

terwijl dat feit/die feiten (telkens) de dood van (een) ander(en) tengevolge heeft/hebben gehad en/of dat feit/die feiten (telkens) zwaar lichamelijk letsel van (een) ander(en) tengevolge heeft/hebben gehad,

door toen en (al)daar in strijd met

het internationaal gewoonterecht (in het bijzonder het verbod op het gebruik van chemische wapens en/of het verbod op het gebruik van gif of giftige wapens en/of het verbod op het gebruik van verstikkende, giftige of andere gassen en/of het verbod op het toebrengen van onnodig lijden en/of het verbod op het uitvoeren van aanvallen die geen onderscheid maken tussen militairen en burgers) en/of

het bepaalde in het Gasprotocol van Genève (1925) en/of

het bepaalde in artikel 147 Verdrag van Geneve betreffende de bescherming van burgers in oorlogstijd (‘Vierde Geneefse Conventie, 1949)

(als leden van de regering (van de Republiek) van Irak) behorende tot één van de strijdende partijen in een staat van oorlog en/of in een (internationaal) gewapend conflict

meermalen meermalen op plaatsen op het grondgebied van Iran (opzettelijk) chemische strijdmiddelen (mosterdgas en/of zenuwgas(sen) in te zetten tegen personen (militairen en/of burgers) die zich toen en (al)daar bevonden,

tengevolge waarvan die personen (militairen en/of burgers) zijn overleden en/of zwaar lichamelijk letsel hebben opgelopen

(,terwijl die chemische strijdmiddelen (mede) werden ingezet tegen personen die niet rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnamen, te weten, burgers van Abadan en/of Khorramshahr en/of Alut en/of Sardasht en/of Rash Harmeh en/of Zardeh en/of Oshnaviyeh, althans burgers van Iran,

en/of de inzet van die chemische strijdmiddelen inhield de wrede en/of onmenselijke behandeling en/of verminking van deze personen (militairen en/of burgers) en/of het moedwillig veroorzaken van hevig lijden bij deze personen (militairen en/of burgers))

tot het plegen van welk(e) misdrijf/misdrijven verdachte en/of zijn mededader(s)

tezamen en in vereniging, althans alleen,

op (één) (meer) tijdstip(pen) in de periode van 19 april 1984 tot en met 25 augustus 1988

te Den Helder en/of Zoetermeer en/of te Rotterdam, althans in Nederland en/of

te Bagdad en/of te Samara, althans in Irak en/of

te Lugano, althans in Zwitserland en/of

te Antwerpen, althans in België en/of

te Milaan en/of te Triëst, althans in Italië en/of

te Luxemburg-Stad, althans in Luxemburg en/of

te Baltimore, althans in de Verenigde Staten van Amerika en/of

te Tokio en/of Osaka, althans in Japan, en/of

te Singapore en/of

te Akaba, althans in Jordanië

opzettelijk gelegenheid en/of middelen en/of inlichtingen heeft/hebben verschaft,

door toen en (al)daar opzettelijk thiodiglycol (TDG) en/of fosforoxychloride (POCL3) en/of (andere) grondstoffen), bestemd voor de produktie van chemische strijdmiddelen (mosterdgas en/of zenuwgas(sen)) te leveren aan (de Republiek van) Irak

en/of materialen te leveren aan (de Republiek van) Irak ten behoeve van de opbouw van (een) fabriek(en) voor de vervaardiging van chemische strijdmiddelen (Al-Muthanna State Establishment)

en/of adviezen te geven aan (de Republiek van) Irak voor de fabricage van chemische strijdmiddelen.

(artikel 8 van de Wet Oorlogsstrafrecht juncto artikel 48 Sr)

Van de originele dagvaarding en van de vorderingen nadere omschrijving en wijziging tenlastelegging zijn kopieën bij dit arrest gevoegd.

In eerste aanleg is de dagvaarding nietig verklaard ten aanzien van de gedeelten van het onder 1 primair, 1 subsidiair en 2 tenlastegelegde, betreffende ‘althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 te Irak’. De verdachte is van het onder 1 primair tenlastegelegde vrijgesproken en ter zake van het onder 1 subsidiair en 2 tenlastegelegde veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van 15 jaren met aftrek van voorarrest. Voorts zijn ten aanzien van de beledigde partijen en de inbeslaggenomen voorwerpen beslissingen genomen als nader in het vonnis waarvan beroep omschreven.

Namens de verdachte en door de officier van justitie is tegen het vonnis hoger beroep ingesteld.

De verdediging heeft betoogd dat de dagvaarding nietig is voor wat betreft de in de feiten 1 en 2 opgenomen (subsidiaire) periode ‘althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988’ alsmede voor wat betreft de in feit 1 en feit 2 opgenomen (subsidiaire) plaatsaanduidingen ‘althans te Irak’ (feit 1) en ‘althans in Iran’ (feit 2). De verdediging heeft daartoe aangevoerd dat zij zich tegen deze beschuldiging niet kan verdedigen nu deze periode en plaatsaanduiding zo ruim zijn geredigeerd dat het voor de verdediging niet mogelijk is te begrijpen wat de opsteller van de tenlastelegging heeft bedoeld.

Voorts heeft de verdediging aangevoerd dat de tenlastelegging door inlassing van de woorden ‘althans samenspannend’ moeilijk te begrijpen en innerlijk tegenstrijdig is. Enerzijds lijkt het erop dat gedoeld wordt op grondfeiten die tezamen en in vereniging zijn gepleegd. Anderzijds wordt in feit 1 primair samenspanning ten laste gelegd, een voorbereidingsdelict dat moeilijk valt te rijmen met reeds gepleegde feiten.

Het hof overweegt het navolgende.

Het hof is van oordeel dat op zichzelf de in de tenlastelegging opgenomen aanvallen niet rechtstreeks betrekking hebben op aan de verdachte verweten gedragingen, maar op handelen van het regime in Irak.

Ook gelet op het dossier hebben bovenvermelde periode en plaatsaanduidingen echter een zo vergaande mate van onbepaaldheid dat het voor de verdachte onvoldoende duidelijk is waartegen hij zich dient te verdedigen.

Met betrekking tot de woorden ‘althans samenspannend’ overweegt het hof dat nu een nadere feitelijke omschrijving daarvan in de tenlastelegging ontbreekt onvoldoende duidelijk is wat de verdachte daarmee wordt verweten.

Derhalve voldoet de tenlastelegging ten aanzien van de bedoelde periode, plaatsaanduidingen en ten aanzien van de woorden ‘althans samenspannend’ niet aan de eisen van artikel 261 van het Wetboek van Strafvordering. De dagvaarding in eerste aanleg dient wat betreft de in de feiten 1 en 2 weergegeven periode en plaatsaanduidingen ‘althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 te Irak’, ‘althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 te Iran’, alsmede ten aanzien van de woorden ‘althans samenspannend’ nietig te worden verklaard.

Het hof komt ten dele tot dezelfde beslissingen als de rechtbank, zij het deels op andere gronden. In verband hiermee zal het hof het vonnis waarvan beroep vernietigen.

De verdediging heeft betoogd dat het openbaar ministerie niet-ontvankelijk in zijn vervolging dient te worden verklaard nu er geen sprake is geweest van een eerlijk proces. De verdediging heeft daartoe, zakelijk weergegeven, de volgende argumenten aangevoerd.

De verdachte wordt in het onder 1 primair tenlastegelegde — kort samengevat — verweten dat hij Saddam Hussein en de zijnen als medeplichtige heeft geholpen om in 1987 en 1988 aanvallen met chemische strijdmiddelen uit te voeren op een aantal plaatsen in Noord-Irak. Verdachtes hulp zou daaruit hebben bestaan dat hij grondstoffen voor die chemische wapens heeft geleverd. Die aanvallen hebben velen het leven gekost en zeer ernstig letsel teweeggebracht.

Saddam Hussein en de zijnen zouden die aanvallen bovendien hebben uitgevoerd met het oogmerk om de Koerdische bevolkingsgroep geheel of gedeeltelijk te vernietigen. Daarom is de verdachte in de visie van het openbaar ministerie medeplichtig aan genocide.

Artikel 1 van de de Uitvoeringswet Genocideverdrag houdt, voorzover hier van belang, in dat schuldig is aan genocide hij die met het oogmerk een etnische groep geheel of gedeeltelijk als zodanig te vernietigen opzettelijk leden van de groep doodt, leden van de groep zwaar lichamelijk letsel toebrengt of aan de groep levensvoorwaarden oplegt die op haar gehele of gedeeltelijke lichamelijke vernietiging zijn gericht.

Bij de beoordeling van de kwestie of bewezen kan worden dat de verdachte zich heeft schuldig gemaakt aan de hem in de tenlastelegging verweten gedragingen dringen zich de volgende vragen op.

Ad A. Het hof overweegt dat, bij de beantwoording van de vraag of bij de plegers sprake was van een genocidaal oogmerk, mede in aanmerking mogen worden genomen andere door de plegers volvoerde handelingen jegens de bevolkingsgroep in kwestie, die niet in het bijzonder in de tenlastelegging figureren maar die wel uit het dossier, met name uit de rapporten opgenomen onder H 74 en H75, welke zijn opgesteld door de Speciaal Rapporteur van de mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties Van der Stoel, naar voren zijn gekomen, zelfs indien die handelingen op zichzelf niet (alle) binnen de omschrijving vallen van het misdrijf genocide. Uit een aantal stukken, waaronder voornoemde rapporten en verklaringen in het dossier, komt in dit verband naar voren dat de tenlastegelegde gedragingen de luchtaanvallen betreffen die ten dele tijdens de zogenaamde Anfal-Campagne zijn uitgevoerd door of in opdracht van de plegers, en dat die aanvallen hoe gruwelijk en opzienbarend ook, onderdeel uitmaken van een aanzienlijk weidser complex van jarenlange acties tegen de Koerden in het voornamelijk door Koerden bewoonde gebied van Noord-Irak. Bij deze acties werden — naar het zich laat aanzien — stelselmatig honderden Koerdische dorpen vernietigd, honderdduizenden Koerdische burgers uit hun woonsteden verdreven dan wel gedeporteerd naar andere plaatsen en werden tienduizenden Koerden om het leven gebracht. Van der Stoel heeft het mede aan de zogenaamde Anfal Campagne ten grondslag liggende beleid in een van zijn rapporten aangeduid als een beleid dat zonder twijfel de kenmerken van een genocidaal ontwerp draagt.

Het hof is gelet op bovenstaande feiten en omstandigheden van oordeel dat in elk geval ook de niet in de tenlastelegging voorkomende handelingen van de plegers, zoals die hierboven in essentie zijn weergegeven, naar hun aard op zijn minst krachtige aanwijzingen opleveren dat de leiders van het Iraakse regime zich óók bij hun in de tenlastelegging omschreven gedragingen hebben laten leiden door een genocidaal oogmerk ten opzichte van tenminste een substantieel deel van de Koerdische bevolkingsgroep in (Noord) Irak.

Het hof stelt echter vast dat een voldragen rechterlijk eindoordeel over de zo gewichtige en ook in internationaal opzicht pregnante vraag of bepaalde tenlastegelegde gedragingen van bepaalde personen als genocide moeten worden aangemerkt naar zijn oordeel bewijsmatig een aanmerkelijk hechtere fundering behoeft dan die waarop het hof zijn bovenstaande observatie heeft kunnen baseren.

Het hof wijst er in dit verband op dat Van der Stoel als getuige heeft verklaard zijn in dit opzicht hoogst relevante rapportages over de mensenrechten schendingen in Irak, H74 en H 75, te hebben gebaseerd op ‘een grote stroom documenten, veertien ton’ terwijl zich, enkele bijlagen in die rapporten uitgezonderd, geen documenten in het dossier bevinden waaruit de bevindingen en conclusies van de Speciaal Rapporteur rechtstreeks kunnen worden afgeleid en waaraan in het kader van een strafproces als het onderhavige met voldoende mate van zekerheid bouwstenen voor een bewezenverklaring ter zake van genocide kunnen worden ontleend.

In het licht van de hierna onder C volgende overweging volstaat het hof met deze constateringen, die gelet op het vorenoverwogene niet anders dan ‘ten overvloede’ kunnen zijn.

Ad B. De rechtbank heeft in de internationale aspecten van de onderhavige zaak aanleiding gezien zich, met name bij de oriëntatie op de vraag of bij de verdachte in de vereiste mate sprake was van opzet op de hem tenlastegelegde gedragingen, te richten op het internationale strafrecht. Het hof overweegt in dit verband dat, juist ten aanzien van de vraag welke graad van opzet vereist is voor een veroordeling ter zake van medeplichtigheid aan genocide, het internationale strafrecht nog in ontwikkeling en niet geheel uitgekristalliseerd lijkt te zijn. Daarbij staat de nog niet in alle opzichten eenduidig beantwoorde kernvraag centraal of de medeplichtige moet hebben ‘geweten’ dat de pleger handelde uit een genocidaal oogmerk of dat te dien aanzien een zwakkere graad van opzet volstaat, vergelijkbaar of overeenkomend met het ten onzent aanvaarde voorwaardelijk opzet, oftewel het willens en wetens aanvaarden van de aanmerkelijke kans dat een bepaald gevolg of een bepaalde omstandigheid zich voordoet. Het hof merkt in dit verband nog op dat naar zijn oordeel ook de wetsgeschiedenis van de Wet internationale misdrijven terzake geen eenduidig antwoord geeft. Nu een uitspraak van het hof op dit punt — niettegenstaande de omstandigheid dat een zodanige uitspraak mogelijk zou kunnen bijdragen aan de rechtsontwikkeling —, in het licht van de navolgende overweging niet méér zou kunnen opleveren dan een ‘obiter dictum’ dat naar het oordeel van het hof niet past in de beslissing van de onderhavige zaak, zal het hof deze kwestie verder laten voor wat zij is.

Ad C. Bij de beantwoording van de voorgaande vraag is de omstandigheid van belang dat met name de niet in de tenlastelegging voorkomende handelingen van de plegers bijdragen aan de aannemelijkheid dat bij hen sprake was van een genocidaal oogmerk.

Het hof overweegt dat in het dossier onvoldoende feiten en omstandigheden naar voren komen waaruit met voldoende mate van zekerheid zou kunnen worden afgeleid dat de verdachte vóór of ten tijde van zijn handelen op enigerlei wijze kennis droeg van die niet in de tenlastelegging voorkomende handelingen van de plegers, noch ook dat hij in redelijkheid kon vermoeden dat deze zouden plaatsvinden of hadden plaatsgevonden. Evenmin is gebleken dat de verdachte alstoen anderszins beschikte over relevante informatie waaruit het genocidale oogmerk van de plegers had kunnen worden afgeleid. Het hof heeft daarbij de omstandigheden laten meewegen dat, zoals uit de stukken blijkt, de Iraakse autoriteiten hun acties tegen de Koerden zoveel mogelijk buiten de openbaarheid hielden en dat (al dan niet als gevolg daarvan) zelfs een aantal Nederlandse ambassadeurs, in bedoelde periode werkzaam in Bagdad, blijkens de door hen afgelegde verklaringen betrekkelijk onkundig bleek te zijn van hetgeen de Koerden precies werd aangedaan.

Het bovenstaande brengt het hof tot de gevolgtrekking dat niet in voldoende mate is komen vast te staan dat de verdachte voorafgaande aan of ten tijde van zijn handelen beschikte over informatie die hem in staat stelde te weten dat hij door te handelen als hem is tenlastegelegd de plegers behulpzaam zou zijn bij de verwezenlijking van enig bij hen voorliggend genocidaal oogmerk, of die hem zelfs maar in staat stelde willens en wetens de aanmerkelijke kans daarop te aanvaarden. Nu zelfs aan dit (ook in internationaalrechtelijk opzicht) als minimaal aangemerkte opzet-criterium niet is voldaan is het hof van oordeel dat niet wettig en overtuigend bewezen is dat zijn opzet, zelfs niet in voorwaardelijke zin, mede was gericht op het genocidale opzet van de plegers.

De verdachte dient derhalve reeds daarom van het onder 1 primair tenlastegelegde te worden vrijgesproken.

Het hof acht wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte het onder 1 subsidiair en 2 tenlastegelegde heeft begaan, met dien verstande dat:

Hetgeen meer of anders is tenlastegelegd, is niet bewezen. De verdachte moet daarvan worden vrijgesproken.

Voorzover in de tenlastelegging taal- en/of schrijffouten voorkomen, zijn deze in de bewezenverklaring verbeterd. Blijkens het verhandelde ter terechtzitting is de verdachte daardoor niet geschaad in de verdediging.

Het hof grondt zijn overtuiging dat de verdachte het bewezenverklaarde heeft begaan op de feiten en omstandigheden die in de bewijsmiddelen zijn vervat en die reden geven tot de bewezenverklaring.

In die gevallen waarin de wet aanvulling van het arrest vereist met de bewijsmiddelen zal zulks plaatsvinden in een aanvulling die als bijlage aan dit arrest zal worden gehecht.

De verdediging heeft betoogd dat de navolgende geschriften niet tot het bewijs mogen worden gebezigd:

en heeft daartoe, zakelijk weergegeven, het volgende aangevoerd.

ad 1: het is voor de verdediging op geen enkele wijze na te gaan wat de herkomst van deze stukken is en welke authenticiteit daaraan moet worden toegekend. De verdediging betwist de authenticiteit en de betrouwbaarheid.

ad 2: het betreft twee anonieme getuigen wier verklaringen niet zijn ondertekend, en de verdediging heeft de getuigen niet kunnen ondervragen;

ad 3: dit stuk is qua inhoud volstrekt onbetrouwbaar;

ad 4: het betreft processen-verbaal waarin door een opsporingsambtenaar een selectie van het bewijs of een overzicht daarvan wordt gegeven.

Het hof dient niet uit te gaan van dergelijke ‘samenvattingen’. Slechts de onderliggende volledige documenten kunnen als bewijs dienen.

Het hof overweegt als volgt.

ad 1: het hof zal de bedoelde stukken niet tot het bewijs bezigen.

ad 2: het hof zal, mede gelet op hetgeen het hof over deze aangelegenheid reeds heeft overwogen op pagina 5 van zijn tussenarrest van 23 oktober 2006, de bedoelde processen-verbaal niet tot het bewijs bezigen.

ad 3: het hof zal hieronder onder punt 12.1.7. ingaan op de betrouwbaarheid van het stuk in kwestie.

ad 4: het hierboven weergegeven standpunt van de verdediging kan in zijn algemeenheid niet als juist worden erkend en vindt geen steun in het recht. Dit geldt temeer nu in het onderhavige geval de verdediging ten aanzien van elk proces-verbaal in kwestie niet in concreto heeft aangegeven op welk(e) punt(en) het onjuistheden zou vertonen ten opzichte van de onderliggende volledige documenten.

Voor zover hier van belang heeft de verdediging de navolgende bewijsverweren gevoerd.

De verdediging heeft aangevoerd dat de verdachte niet opzettelijk, in de zin van voorwaardelijk opzet, heeft gehandeld. Ook heeft zij gesteld dat er geen sprake was van een aanmerkelijke kans dat als gevolg van zijn gedragingen met betrekking tot TDG de aanvallen op de bewezenverklaarde plaatsen zouden plaatsvinden. Voorts is aangevoerd de mogelijkheid dat verdachtes gedragingen slechts tot opslag of vervoer van TDG zouden dienen. Gesteld is bovendien dat de verdachte niet wist dat de door hem geleverde TDG voor de productie van een chemisch wapen zou dienen, ook nu hij niet wist dat Irak tot die productie in staat was en dat er geen sprake was van verhulling van aard en bestemming van de door hem geleverde stoffen. Voorts heeft de verdediging aangevoerd dat de verdachte na de aanval op Halabja in maart 1988 geen pogingen meer heeft ondernomen stoffen als TDG aan Irak te leveren. Ten slotte heeft de verdediging betoogd dat de verklaringen van [-] [verdachtes handelspartner] als zijnde onbetrouwbaar terzijde gesteld moeten worden.

Mede in reactie op voornoemde verweren, voor zover die verweren hun weerlegging al niet hebben gevonden in de gebezigde bewijsmiddelen, overweegt het hof als volgt.

Het hof is van oordeel dat op grond van de gebezigde bewijsmiddelen buiten enige twijfel is komen vast te staan dat de in de tenlastelegging genoemde personen, kort gezegd het toenmalige in Irak aan de macht zijnde regime, (lucht)aanvallen dan wel bombardementen met — al dan niet onder meer — mosterdgas heeft uitgevoerd, dan wel heeft doen uitvoeren op de onder 1 subsidiair en 2 bewezenverklaarde plaatsen in respectievelijk Irak en Iran. Zulks met de in de bewezenverklaring genoemde gevolgen. Die aanvallen hebben naar het oordeel van het hof voor zover het feit 2 (Iran) betreft plaatsgevonden in het kader van een internationaal conflict, dat tussen september 1980 en augustus 1988 tussen Iran en Irak gaande was. Voorzover die aanvallen in de bewezenverklaarde periode op de in de bewezenverklaring onder 1 subsidiair genoemde plaatsen in Irak plaatsvonden acht het hof bewezen dat deze zijn uitgevoerd in het kader van een — zoals ook door de rechtbank bewezenverklaard — internationaal en/of niet-internationaal conflict. Internationaal voorzover Koerdische en/of andere oppositiegroepen die met de Iraanse troepen samenwerkten onder andere doelwit waren van de bombardementen, waarbij het hof mede acht heeft geslagen op de omstandigheid dat de oorlog van Irak met Iran ook plaatsvond in de grensstreek tussen die buurlanden en Iraanse militairen in enkele gevallen binnen de grenzen van Irak opereerden; niet-internationaal voorzover de betreffende (lucht)aanvallen gericht waren op de — in hoofdzaak — Koerdische verzetsgroepen in het eveneens langjarig gewapend conflict met die — deels samenwerkende — verzetsgroepen.

Voor het bewijs van de aard van de gewapende conflicten berust het oordeel van het hof in het bijzonder op het proces-verbaal van 19 mei 2005 van een opsporingsambtenaar (F58), dat het verslag behelst van een uitgevoerd bronnenonderzoek, alsmede op een door [medewerker OM 1] en [medewerker OM 2] opgemaakt rapport, in het dossier opgenomen onder F61. Voorts berust het deels op de ter terechtzitting in eerste aanleg van 30 november 2005 afgelegde verklaring van [mede-opsteller van rapporten Human Rights Watch].

Naar het oordeel van het hof waren de onder 1 subsidiair bedoelde luchtaanvallen met mosterdgas tevens uitingen van een politiek van stelselmatige terreur en wederrechtelijk optreden tegen een bepaalde — Koerdische — groep van de bevolking.

Het bewijs daarvoor ontleent het hof — met de rechtbank — in het bijzonder (onder meer) aan onderdelen van de Rapportage over de toestand van de mensenrechten in Irak van 19 februari 1993, opgesteld door M. van der Stoel, speciaal rapporteur van de Commissie Mensenrechten (dossier H75 — paragrafen 25 tot en met 27), alsmede aan onderdelen van diens rapportage van 25 februari 1994 (H74, pagina's 36 tot en met 43) en de op 1 november 2005 tegenover de rechter-commissaris afgelegde verklaring van [Koerdisch slachtoffer van Iraakse aanvallen] (RC dossier pagina's 2022 tot en met 2112).

Met betrekking tot verdachtes rol in, dan wel betrokkenheid bij vorenbedoelde aanvallen met mosterdgas is het navolgende genoegzaam komen vast te staan.

De verdachte heeft in de jaren 1985 tot en met 1988 de chemische grondstof TDG (thiodiglycol) aan Irak, dan wel aan een Iraakse firma geleverd. De verdachte heeft in dit verband op de terechtzitting in eerste aanleg van 18 maart 2005 verklaard dat hij zelf dan wel door middel van een of meer bedrijven die van hem waren, althans waarover hij de feitelijke zeggenschap had, in de tenlastegelegde periode de grondstof TDG tot een totaal van 1.400 metric ton heeft geleverd aan de toenmalige regering van de republiek Irak, welke grondstof onder meer uit de Verenigde Staten van Amerika afkomstig was.

Ter terechtzitting in hoger beroep van 2 april 2007 heeft de verdachte voorts erkend dat hij in die periode ook uit Japan afkomstige TDG heeft geleverd, zulks met de nuancering dat hij geleverd had aan de aan het Iraakse ministerie van Olie verbonden firma SEORGI (State Establishment for Oil Refinery and Gas Industries). Op laatstgenoemde zitting heeft hij voorts erkend dat hij in een 34 tal zendingen chemische stoffen, hoofdzakelijk TDG, heeft geleverd. Nadere bijzonderheden omtrent die zendingen en welke firma's daar bij betrokken waren ontleent het hof aan het voor het bewijs gebezigde proces-verbaal van [verbalisanten] d.d. 5 december 2005 (F90).

Anders dan door de verdachte ter terechtzitting in eerste aanleg en in hoger beroep betoogd leidt het hof in het bijzonder uit de navolgende bewijsmiddelen af dat verdachte wist dat de TDG Irak als eindbestemming had, daar aankwam en daar ook gebruikt werd.

Blijkens de verklaring van verdachtes handelspartner in chemicaliën tussen 1984 en 1988, op 22 juni 2005 te Osaka afgelegd (G 92d- pagina's 839 tot en met 856), wist [verdachtes handelspartner] met betrekking tot de handel in chemicaliën die hij dreef met de verdachte dat de chemicaliën Irak als eindbestemming hadden. Hij verklaart: ‘in 1984, toen ik begon te handelen met [de verdachte], vertelde hij mij dat de eindbestemming Irak was. Ook had [de verdachte] mij verzocht geheim te houden dat de chemicaliën naar Irak zouden worden vervoerd’. ‘[de verdachte] heeft mij gezegd: de chemicaliën worden eerst naar Triest, Italië verscheept. Daarna wordt het over de weg naar Irak vervoerd’. Voorts heeft genoemde [verdachtes handelspartner] dit als getuige ter terechtzitting van de rechtbank van 2 december 2005 bevestigd.

Het hof merkt hier overigens nog op dat het hof de door [verdachtes handelspartner] in de bewijsmiddelen opgenomen verklaringen voldoende betrouwbaar acht. De verdediging heeft betoogd dat die verklaringen niet voor het bewijs mogen worden gebruikt omdat zij niet betrouwbaar zijn, nu zij op onderdelen niet consistent en innerlijk tegenstrijdig zijn. Het hof is evenwel — na behoedzame toetsing daarvan — van oordeel dat die verklaringen in essentie consistent zijn, niettegenstaande de omstandigheid dat die verklaringen op enkele punten niet gelijkluidend zijn. Het hof wijst er bovendien op dat [verdachtes handelspartner] jarenlang verdachtes handelspartner was en in zijn verklaringen ook zichzelf belast.

Overigens heeft de verdachte ook zelf in het voorbereidend onderzoek erkend geweten te hebben dat de goederen naar Irak gingen, zoals in zijn verklaring van 7 december 2004 (C 1.b.2): ‘de goederen gingen eerst naar Triëst, daarna naar Irak’ en ‘Ik weet dat de producten verscheept zijn van Triëst naar Aqaba in Jordanië. Ik begreep dat ze waren aangekomen. Ik heb door te vragen aan SEORGI of de producten waren aangekomen de bevestiging gekregen dat het was gebeurd’. In het licht van alle overige bewijsmiddelen verklaart de verdachte naar 's hofs oordeel wel buitengewoon cynisch: ‘Via mij zijn ook geen klachten binnengekomen over de kwaliteit van de producten’. Verdachte heeft voorts ter terechtzitting in hoger beroep van 2 april 2007 verklaard dat hij ervan uitging dat de door hem geleverde stoffen in Irak gebruikt zouden worden.

De verdachte heeft ter terechtzitting in hoger beroep ontkend ervan op de hoogte te zijn geweest dat de door hem geleverde TDG — met de uit de bewijsmiddelen blijkende graad van zuiverheid — geschikt en bestemd was voor de productie van mosterdgas. Uit de bewijsmiddelen blijkt duidelijk dat genoemde stof geschikt was voor zodanig gebruik. Dat TDG, in de door verdachte geleverde hoeveelheden, tezamen tenminste ruim elfhonderd (1.100) ton, alleen bestemd kon zijn voor de productie van mosterdgas, en niet — zoals bij voortduring door de verdachte en zijn raadslieden gesteld — voor gebruik in de textiel-industrie, is onder meer verklaard door de getuige-deskundige [A] ter terechtzitting van 4 april 2007. [A] bevestigde zijn reeds bij de rechter-commissaris op 30 mei 2005 afgelegde verklaring dat het volstrekt ondenkbaar was dat in de jaren '80 in Irak TDG werd gebruikt als textiel ‘additive’ en dat in Irak geenéén fabriek was aangetroffen die was ingericht voor de productie van textielverf of drukinkt. Ook de getuige [hoofd Iraaks team dat FFCD heeft opgesteld], die belast is geweest met de kwaliteitscontrole van onder meer mosterdgas en hoofd was van het team dat de elders ter sprake komende Full Final and Complete Disclosure (FFCD) had opgesteld verklaarde medio 2005 tegenover de rechter-commissaris: ‘Als je spreekt over tonnen TDG, dan is er maar één toepassing mogelijk, namelijk mosterdgas.’

[Verdachtes handelspartner] heeft op 22 juni 2005 in Japan verklaard: ‘Uit de in 1984 begonnen onderhandelingen bleek duidelijk dat de chemicaliën als grondstof zouden worden gebruikt voor chemische wapens.’ Voorts verklaarde hij toen — zakelijk weergegeven —: ‘rond mei of juni 1984 benaderde [de verdachte] mij met de mededeling dat hij de chemische stof TMP wilde importeren. Tijdens de onderhandelingen over TMP legden zowel [Japanse leverancier van chemicaliën 1] als [Japanse leverancier van chemicaliën 2] uit dat TMP een grondstof is voor gifgas en dat er goed moest worden opgelet bij export. Toen ik dit hoorde was ik er zeker van dat productie van gifgassen in Irak het doel van [de verdachte] was.’

‘Tijdens de eerste onderhandelingen met [Japanse leverancier van chemicaliën 2] noemde [de verdachte] ook TDG. Van [Japans bedrijf] werd TDG gekocht. Tijdens de onderhandelingen werd door het bedrijf uitgelegd dat deze chemicaliën omgezet kunnen worden in chemische wapens als gifgas. Ik had van [Japanse leverancier chemicaliën 1] en [Japanse leverancier chemicaliën 3] gehoord dat voor TDG restricties waren gesteld voor export naar het Midden Oosten. Ik heb dat aan [de verdachte] doorgegeven. Vanaf het begin van de onderhandelingen hebben de Japanse bedrijven en ik hem verteld dat de chemische stoffen, omgezet konden worden in chemische wapens zoals gifgas. En uit zijn woorden bleek dat hij dit al wist. [De verdachte] had kennis op het gebied van chemicaliën.’

‘De chemicaliën werden tussen oktober 1984 en mei 1986 vanuit Japan geëxporteerd door [de verdachte] en mij. [De verdachte] vroeg mij of ik Amerikaanse chemische bedrijven kon vinden om chemicaliën te exporteren. In 1987 ben ik naar Amerika gegaan. [De verdachte] en ik gingen naar [bedrijf 1 dat TDG levert] in North Carolina. Het ging om TDG. Met onder meer [de verdachte] bezocht ik [bedrijf 2 dat TDG levert]. Net zoals bij [bedrijf 1 dat TDG levert] vertelde [de verdachte] dat hij Thiodyglicol naar België wilde exporteren. Tijdens de eerste onderhandelingen heb ik van [de verdachte] gehoord dat de goederen naar Irak zouden gaan.’Deze verklaring heeft [verdachtes handelspartner] op de terechtzitting van de rechtbank van 2 december 2005 in hoofdzaak bevestigd.

De verklaringen van [verdachtes handelspartner] betreffende de eindbestemming van TMP en TDG vinden onder meer ondersteuning in in het dossier voorhanden en voor het bewijs gebezigde telexberichten van de verdachte of diens bedrijven, [verdachtes handelspartner], SEORGI en aanleverende bedrijven. Daaruit blijkt tevens dat getracht wordt de aard en eindbestemming van de chemicaliën te verheimelijken.

De verdachte heeft op 8 december 2004 tijdens het voorbereidend onderzoek (C.1.b.4) naar aanleiding van twee voorhanden telexberichten (H10/8586 en H10/8549) van begin september 2004, waarin sprake is van gifgas en de op te geven eindbestemming van de chemicaliën verklaard: ‘Ik zie in een telex staan dat het als gifgas gebruikt kan worden’. Ik heb met SEORGI contact opgenomen. Ik heb altijd geloofd dat [verdachtes handelspartner] wist waarvoor het gebruikt zou worden, dat de goederen een dubieuze bestemming hadden. In een telexbericht van 1 september 1984 (H10/8586) meldt [verdachtes handelspartner] aan verdachte dat wat hem betreft een noodzakelijke leugen verteld kan worden. De verdachte bericht daarop [de directeur van SEORGI] per telex van 3 september 1984 (H10/8549) met betrekking tot een noodzakelijke leugen: mijn persoonlijk advies is ‘brandstof additief’ en eindbestemming Triëst. Als [verdachtes handelspartner] in berichten kennelijk een bepaalde toepassing van TDG blijft noemen vermaant de verdachte hem op 19 februari 1985 als volgt —zakelijk weergegeven —: Bijzonderheden van TDG zijn jou zeker bekend, dus hoef je ze niet te noemen.

De verdachte verklaart voorts: ‘Ik heb in het begin van de leveringen in persoon aan [de directeur van SEORGI] gevraagd of van de producten gifgas gemaakt werd. In de mij getoonde telex van 3 september 1984, die ik heb opgemaakt, staat final destination Triëst, dat is dus eigenlijk fout. Kennelijk wil de Japanse regering de eindbestemming weten omdat in de telex staat dat het ook als gifgas gebruikt kan worden.’

Voorts heeft de verdachte bij die gelegenheid ook op de vraag of geconcludeerd mocht worden dat verdachte in 1986 wist dat TDG gebruikt kon worden om chemische wapens te produceren geantwoord: ‘Als dit in 1986 was dan is dat zo.’ Verdachte heeft bovendien op 7 januari 2005 (C.1.b.7) nog verklaard: De afnemer in Irak was SEORGI. ‘Ik heb nooit geconstateerd dat het in de textiel of andere civiele industrie werd gebruikt.’

Uit het vorenoverwogene onder 11.10 en 11.11 kan het hof geen andere conclusie trekken dan dat verdachte reeds in de loop van 1984, althans in ieder geval in 1986 wist dat de door hem geleverde TDG zou dienen voor de productie van gif c.q. mosterdgas in Irak en dat getracht werd die bestemming te verhullen.

Uit de hiervoor genoemde verklaring van [het hoofd van een Iraaks team dat FFCD heeft opgesteld] blijkt dat de afnemer SEORGI (danwel Sorgi) waarvan [naam] directeur was, slechts een deknaam was, zoals de voorganger daarvan, SEPP, dat ook was. Hij verklaart: ‘TDG werd na aflevering op Al Muthanna verwerkt. [De directeur van SEORGI] was het toenmalige hoofd van Sorgi. Hij vertelde mij over zijn contacten met Al-Muthanna. Hij vertelde dat er goederen binnen kwamen alsof ze voor Sorgi waren. Ik heb ik 1991 voor het eerst [de verdachte] ontmoet. Uit gesprekken met [de verdachte] is mij gebleken dat hij wist dat Sorgi een covername was. Vanaf 1987 hebben wij zelf op MSE (hof: Muthanna State Establishment) de covername Sorgi gebruikt. [De directeur-generaal van MSE] is in 1987 [de directeur van MSE] opgevolgd als directeur-generaal van MSE. [De verdachte] had rechtstreeks contact met eerst [de directeur van MSE]] en daarna met [de directeur-generaal van MSE]. [De verdachte] bezocht hem vaak. [De verdachte] had een goede zakelijke relatie met [de directeur-generaal van MSE].’ In zijn verklaring van 19 juli 2005 tegenover de rechter-commissaris meldt [een voormalig leidinggevende van MSE], dat hij vóór 1985 met onder meer [de directeur van MSE] de leiding had over Al Muthanna en dat hij via [de directeur van SEORGI] in contact was gekomen met de verdachte en dat hij contact had met deze tot eind 1985 in het kantoor van [de directeur van SEORGI] en dat de verdachte ook contact had met [de directeur-generaal van MSE], die als opvolger van [de directeur van MSE] hoofd is geweest van Al Muthanna. Verdachte verklaart op 8 december 2004 dat hij [de directeur-generaal van MSE] misschien in 1985 of in 1986 voor het eerst ontmoet heeft. ‘Ik ben meerdere keren op het kantoor van [de directeur-generaal van MSE] in Samarra geweest.’ De verdachte heeft ook verklaard op 7 december 2004 (C.1.b.3): ‘[De directeur-generaal van MSE] zei tegen mij dat ik producten uit Amerika moest zien te krijgen.’ Voorts neemt de verdachte later in zijn aanvraag van een Irakees paspoort op dat hij enige jaren met deze [directeur-generaal van MSE] heeft samengewerkt.

Uit deze verklaringen leidt het hof af dat de verdachte ook rechtstreeks contact had met personen die de leiding hadden over, dan wel een belangrijke positie hadden in MSE ofwel Al Muthanna, de plaats waar TDG werd verwerkt tot mosterdgas, en op de hoogte was van levering van TDG via ‘cover’ bedrijven in Irak.

Uit de verklaringen van verdachte blijkt dat hij sinds 1978 in Irak heeft gewoond en vrij kort na het begin van de oorlog tussen Iran en Irak in 1980 weer uit Irak is vertrokken. Korte tijd later is verdachte nog even terug geweest in Irak om op verzoek van Iraakse autoriteiten een schaderapport op te maken van gebombardeerde technische installaties. Verdachte was op de hoogte van het feit dat Iran en Irak sedert eind 1980 oorlog voerden. De ex-echtgenote van de verdachte verklaart op 4 mei 2005 tegenover de rechter-commissaris: ‘Frans volgde het hele wereldgebeuren. Frans en ik spraken regelmatig over de gebeurtenissen in Irak, omdat Irak een deel van ons leven was geworden. Toen we in Italië en Zwitserland woonden keken we veel naar nieuws op de televisie. Ook in Singapore keek Frans naar het nieuws op de televisie.’ De verdachte heeft voorts op 7 januari 2005 (C.1.b.7) verklaard — zakelijk weergeven — : het verhaal van de Koerden kwam altijd voor in de oorlog in Irak. In het begin was het een oorlog tussen Irak en Iran.

Elders in dit arrest wordt ingegaan op de vraag of het door verdachte geleverde TDG gebruikt kan zijn bij de in de bewezenverklaring genoemde luchtaanvallen. Het antwoord op die vraag luidt bevestigend.

In de wetenschap van de verdachte dat zijn leveringen van TDG dienden voor de productie van mosterdgas in een land dat in een langdurige oorlog was verwikkeld met een buurland en dat getracht werd de levering van een precursor van dat gas en de productie van dat gifgas zelf zoveel mogelijk te verheimelijken ligt naar het oordeel van het hof mede besloten verdachtes wetenschap dat dat mosterdgas door Irak gebruikt zou worden in de oorlog die Irak voerde tegen en in Iran en tegen de bondgenoten, dan wel degenen die als zodanig beschouwd werden, van Iran voorzover zij ook met het Iraakse regime in Irak zelf in een gewapend conflict waren, zoals dat gebruik van mosterdgas zich ook daadwerkelijk gerealiseerd heeft. Het hof wijst er in dit verband op dat de verdachte rechtstreekse, en in een enkel geval langdurige, contacten had met vooraanstaande personen bij de productie van mosterdgas in Al Muthanna.

Door zijn welbewuste bijdrage aan de productie van mosterdgas in een oorlogvoerend land wist de verdachte in de gegeven omstandigheden dat hij gelegenheid en middelen verschafte voor het daadwerkelijk gebruik van dat gas, in die zin dat hij zich er (terdege) van bewust was dat dat gebruik na de productie van dat mosterdgas volgens de normale loop der dingen, niet kon en zou uitblijven. Iets anders gezegd: de verdachte was zich er (terdege) van bewust dat dat gas bij een normale gang van zaken — ‘in the ordinary cause of events’ — gebruikt ging worden. Het hof gaat er daarbij vanuit dat ook de verdachte, in weerwil van het door hem omtrent zijn kennis daarover verklaarde, bekend was met het — ook toen alom bekende — niets en niemand ontziende karakter van het toenmalige regime in Irak.

Het hof merkt voorts nog op dat uit niets kan blijken dat de productie van mosterdgas waaraan verdachte een belangrijke bijdrage leverde, slechts diende en bestemd was voor opslag of enig ander gebruik dan aanwending in de oorlogsvoering. Het hof overweegt daarbij — wellicht ten overvloede — dat normaliter producten geproduceerd worden met het oog op enig gebruik daarvan. Dat de verdachte kon menen dat het mosterdgas alleen voor opslag (‘stockpiling’) zou worden gebruikt acht het hof geenszins aannemelijk geworden. Het enig denkbare doel daarvan zou hebben kunnen zijn het openlijk ter beschikking houden daarvan met het oog op afschrikking van de (potentiële) vijand (‘deterrence’), maar ook dat acht het hof geenszins aannemelijk geworden, mede gelet op de omstandigheid dat juist angstvallig getracht werd het chemisch wapenprogramma geheim te houden, hetgeen de verdachte, in het bijzonder gelet op zijn wetenschap omtrent het gebruik van ‘covernames’ bekend was.

Naar het oordeel van het hof heeft de verdachte, gezien ook het hierna onder het hoofd ‘causaliteit’ overwogene, — samen met anderen — opzettelijk gelegenheid en middelen verschaft tot het in de bewezenverklaring omschreven handelen van de in die bewezenverklaring aangeduide personen. Gelet op al het vorenoverwogene is de verdachte aldus opzettelijk medeplichtig geweest aan dat handelen.

Het hof leidt mede uit de omstandigheid dat in een bericht van [verdachtes handelspartner] d.d. 6 mei 1988 (H10/4750) aan een zekere [Amerikaanse handelspartner] in Amerika omtrent de zaken met ‘Frans’ (hof: verdachte) onder meer vermeld staat: ‘he is anxiousely wishing to make shipment of 10 Ctrs T.H.D (hof: TDG) cargoes due to his clients are causing Materials Short Supply’ en dat door verdachte op 8 december 2004 (C.1.b.4) daaromtrent verklaard is: ‘dat hij het zo genoemd heeft’ af dat verdachte op dat moment (6 mei 1988) nog TDG wilde leveren.

Dat moment viel ruim na de aanval d.d. 16 maart 1988 op Halabja, waaromtrent verdachte op 25 mei 2005 (C.1.b.8) verklaarde dat hij ‘na maart 1988 diep geschokt was’.

Mede hieruit leidt het hof af dat de verdachte zich welbewust niet door hem bekende verschrikkingen van aanvallen met gif- dan wel mosterdgas liet weerhouden TDG aan Irak te leveren.

Het hof merkt hierbij nog op dat de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep heeft verklaard dat hem het gebruik van mosterdgas in de eerste wereldoorlog en de gevolgen daarvan al langer bekend waren.

Het hof acht geenszins aannemelijk geworden dat de verdachte — zoals door hem en zijn raadslieden betoogd — zich tegenover [verdachtes handelspartner] en de leveranciers op slinkse wijze en al trainerend aan deelname aan verdere leveringen trachtte te onttrekken.

Naar het oordeel van het hof had de verdachte, zo hij dat gewild zou hebben, immers kunnen volstaan met de simpele mededeling dat hij niet meer meewerkte aan verdere leveringen.

Tot de overtuiging van het hof dat de verdachte, in de wetenschap dat het door hem geleverde product voor de productie van een strijdmiddel werd gebruikt en ongeacht het met zekerheid te verwachten gebruik en de gevolgen daarvan, de grondstof voor mosterdgas TDG aan Irak leverde, werkt mede de omstandigheid dat de verdachte naar het oordeel van het hof op vele punten omtrent zijn handelen en wetenschap terzake, zoals op het punt van de eindbestemming en het gebruik van TDG voor de productie van mosterdgas, ongeloofwaardig en kennelijk leugenachtig heeft verklaard.

Het hof merkt hier reeds op dat naar zijn oordeel het opzet van de verdachte met betrekking tot het onder 1 subsidiair tenlastegelegde handelen zich niet uitstrekte tot de omstandigheid dat dat handelen een uiting is geweest van een politiek van stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen een bepaalde groep van de bevolking. Het hof neemt hierbij het in artikel 49 lid 4 van het Wetboek van Strafrecht bepaalde in aanmerking.

Het bewezenverklaarde levert op:

Ten aanzien van het onder 1 subsidiair bewezenverklaarde:

Medeplegen van medeplichtigheid aan medeplegen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, terwijl het feit de dood of zwaar lichamelijk letsel van een ander tengevolge heeft of het feit uiting is van een politiek van stelselmatige terreur of wederrechtelijk optreden tegen de gehele bevolking of een bepaalde groep daarvan, meermalen gepleegd.

Ten aanzien van het onder 2 bewezenverklaarde:

Medeplegen van medeplichtigheid aan medeplegen van schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, terwijl het feit de dood of zwaar lichamelijk letsel van een ander tengevolge heeft, meermalen gepleegd.

Er is geen omstandigheid aannemelijk geworden die de strafbaarheid van de verdachte uitsluit. De verdachte is dus strafbaar.

De Wet Oorlogsstrafrecht (WOS) zoals deze ten tijde van de tenlastegelegde periode gold, is daarna enkele malen gewijzigd; bij de inwerkingtreding van de Wet internationale misdrijven (Wim) op 1 oktober 2003 zijn de oorlogsmisdrijven uit de WOS overgeheveld naar de Wim. Van belang voor de vaststelling of de latere bepalingen gunstiger zijn voor de verdachte dan de wet zoals deze gold ten tijde van de tenlastegelegde periode zijn alleen de wijzigingen bij de wetten van 27 maart 1986 (Stb. 1986, 139) en van 14 juni 1990 (Stb. 1990, 369). Bij de wet van 27 maart 1986 werd een nieuw artikel 10a ingevoegd in de WOS waarin de bijkomende straf genoemd in artikel 28, eerste lid, onder 3^o, van het Wetboek van Strafrecht (ontzegging van het actief en passief kiesrecht) mogelijk wordt gemaakt bij — onder andere — een veroordeling wegens het begaan van oorlogsmisdrijven, terwijl bij de wet van 14 juni 1990 de doodstraf als mogelijke straf uit de WOS werd verwijderd.

De WOS zoals deze luidt per 1 januari 1991 na de wijziging bij de wet van 14 juni 1990 is gezien de strafbedreiging gunstiger voor de verdachte. Van de overheveling van de strafbepalingen die betrekking hebben op de oorlogsmisdrijven uit de WOS per 1 oktober 2003 naar de Wim kan niet gezegd worden dat deze gunstiger bepalingen oplevert voor de verdachte.

Op grond van het bepaalde in artikel 1, tweede lid, van het Wetboek van Strafrecht zal moeten worden uitgegaan van de WOS zoals deze luidde met ingang van 1 januari 1991. Voorts heeft het hof met betrekking tot de medeplichtigheid acht geslagen op artikel 49, tweede lid van het Wetboek van Strafrecht zoals dit luidde tot 1 februari 2006 (de datum van inwerkingtreding van de Wet herijking strafmaxima). Naar het oordeel van het hof kan uit de artikelen 10(oud), 49, tweede lid(oud), 57 en 78 van het Wetboek van Strafrecht en artikel 8 van de WOS, zoals luidend per 1 januari 1991, in onderling verband en samenhang bezien, geen andere conclusie getrokken worden dan dat in casu aan de verdachte een gevangenisstraf van ten hoogste twintig jaar zou kunnen worden opgelegd.

De advocaat-generaal heeft geconcludeerd tot vernietiging van het vonnis waarvan beroep en tot veroordeling van de verdachte terzake van het onder 1 primair en onder 2 tenlastegelegde tot een gevangenisstraf voor de duur van 15 jaren, met aftrek van voorarrest.

Bij het bepalen van de op te leggen straf heeft het hof het volgende in aanmerking genomen.

De verdachte heeft gedurende een aantal jaren aan het regime in Irak grondstoffen geleverd voor het vervaardigen van chemische wapens. Zo heeft hij vanaf 1985 op basis van een drietal Letters of credit in een twintigtal zendingen tot begin 1988 tenminste ruim 1.100 ton Thiodiglycol (TDG) geleverd. Die stof is gebruikt bij de productie van mosterdgas dat tijdens de oorlog zowel in Iran als in Irak is ingezet. De verdachte heeft daarmee gedurende een reeks van jaren welbewust een wezenlijke bijdrage geleverd aan de voortdurende schending van de wetten en gebruiken van de oorlog door het regime in Irak. Volgens het destijds geldend Nederlandse strafrecht kan voor medeplichtigheid aan een misdrijf waarop levenslange gevangenisstraf staat een tijdelijke gevangenisstraf voor de duur van ten hoogste 15 jaren worden opgelegd. Nu de verdachte zich meermaals aan deze medeplichtigheid heeft schuldig gemaakt beloopt de gevangenisstraf in zijn geval ten hoogste twintig jaren, zulks op grond van de regeling van de meerdaadse samenloop in artikel 57, tweede lid van het Wetboek van Strafrecht.

Bij de bepaling van de in de onderhavige zaak op te leggen straf heeft het hof acht geslagen op de navolgende omstandigheden die enerzijds betrekking hebben op de ernst van de gepleegde feiten, de omstandigheden waaronder deze zijn begaan en de bij de straftoemeting in aanmerking te nemen strafdoelen, anderzijds op de persoonlijke omstandigheden van de verdachte.

Zoals uit het dossier naar voren komt heeft het Iraakse regime (in de tenlastegelegde periode) tijdens de oorlog met Iran vele malen op plaatsen in dat land, alsook in het grensgebied van Irak met Iran, waar Koerdische groeperingen woonden die ervan werden verdacht samen te werken met de Iraanse vijand, aanvallen uitgevoerd met (onder meer) mosterdgas. Die aanvallen hebben ten minste de dood van vele duizenden burgers (die níet aan het conflict deelnamen) veroorzaakt en zeer velen blijvende, zeer ernstige gezondheidsschade toegebracht.

Het lijdt geen twijfel dan het regime in Bagdad zich aldus heeft schuldig gemaakt aan omvangrijke en uiterst grove schendingen van het internationaal humanitair recht door het gebruik van een strijdmiddel dat al in onder meer het (Gas)Protocol van Genève van 17 juni 1925 werd verboden.

De verdachte heeft een essentiële bijdrage tot deze schendingen geleverd door — op een moment dat vele, zo niet alle andere leveranciers in verband met de toenemende internationale druk ‘afhaakten’ — vele malen gedurende enkele jaren (onder meer) zeer aanzienlijke hoeveelheden grondstof voor mosterdgas te leveren; daarbij heeft de verdachte aanmerkelijke winsten gemaakt. Die leveranties stelden het regime in staat hun dood en verderf zaaiende (lucht)aanvallen gedurende een reeks van jaren (bijna) onverkort voort te zetten. Die welbewuste steun aan bedoelde grove schending heeft de verdachte, naar het zich laat aanzien, niet uit sympathie voor de doelstellingen van het regime geleverd, maar — naar moet worden aangenomen — uitsluitend uit grof winstbejag en met volstrekt negeren van de gevolgen van zijn handelen. Ook thans nog geeft de verdachte op geen enkele wijze van schuldbesef blijk noch ook van deernis met de zo vele slachtoffers van de mosterdgasaanvallen.

Het hof onderkent dat de bewezenverklaarde feiten meer dan twintig jaren geleden zijn begaan en dat de verdachte een man op gevorderde leeftijd is die naar verwachting een groot deel van de levensjaren die hem nog resten in de gevangenis zal moeten doorbrengen. Aan deze tot op zekere hoogte verzachtende omstandigheden zal het hof slechts zeer beperkt gewicht kunnen toekennen. Waar het bij de straftoemeting in deze zaak vooral om moet gaan is om — in het besef van de uiterst grove schending van beginselen van humanitair recht die heeft plaatsgevonden en de belangrijke ondersteunende rol die de verdachte daarbij heeft gespeeld — aan de slachtoffers en nabestaanden, alsook aan de internationale rechtsgemeenschap duidelijk te maken hoe ernstig het handelen van de verdachte wordt getaxeerd en welke zware straf daarop dan ook slechts kan volgen.

Tenslotte heeft het hof bij de bepaling van de straf achtgeslagen op het aspect van de generale preventie. Mensen of bedrijven die (internationaal) handelen, bijvoorbeeld in wapens of mede daartoe te gebruiken grondstoffen moet worden ingescherpt dat zij — indien zij geen grote waakzaamheid betrachten — bij hoogst ernstige misdrijven betrokken kunnen raken.

Hen moet duidelijk worden gemaakt dat zij dan rekening moeten houden met strafvervolging en met vrijheidsstraffen van zeer aanmerkelijke duur, in overeenstemming met de ernst van de gepleegde feiten.

Het hof is dan ook, alle hiervoor vermelde omstandigheden in aanmerking genomen en afwegende, van oordeel dat een geheel onvoorwaardelijke gevangenisstraf van navermelde zeer lange duur een passende en geboden reactie vormt.

Ten aanzien van de inbeslaggenomen en nog niet teruggegeven voorwerpen zoals deze vermeld zijn onder de nummers 4 tot en met 10, 13 tot en met 15, 18 tot en met 20, 23, 24, 27, 28 en 29 op de in kopie aan dit arrest gehechte lijst van inbeslaggenomen voorwerpen zal het hof de teruggave gelasten aan verdachte.

Ten aanzien van de inbeslaggenomen voorwerpen zoals deze zijn vermeld onder de nummers 1 tot en met 3, 11, 12, 16, 17, 21, 22, 25, 26 en 30 tot en met 36 zal het hof de bewaring ten behoeve van de rechthebbende gelasten nu niet kan worden vastgesteld aan wie deze voorwerpen toebehoren.

In het onderhavige strafproces heeft mr. L. Zegveld zich namens de volgende beledigde partijen gevoegd en een vordering ingediend tot vergoeding van geleden schade als gevolg van het aan de verdachte tenlastegelegde tot een bedrag van € 680,67 (fl 1.500,-).

[namen 15 personen]

In hoger beroep is deze vordering aan de orde tot dit in eerste aanleg gevorderde en in hoger beroep gehandhaafde bedrag van € 680,67.

De advocaat-generaal heeft in dezen geconcludeerd tot toewijzing van de vorderingen van de beledigde partijen.

Het hof stelt voorop dat de beledigde partijen — daartoe in staat gesteld — ook ter terechtzitting in hoger beroep hun vordering hebben toegelicht. Die toelichting is door het hof als indrukwekkend ervaren.

De advocate van de beledigde partijen heeft in hoger beroep bepleit dat het hof niet de vrijheid heeft om de beledigde partijen niet-ontvankelijk in de vordering te verklaren op grond van het eenvoudscriterium dat eerst bij de Wet Terwee is ingevoerd. Voorts heeft zij aangevoerd dat de vordering eenvoudig van aard is en dat op de vordering op grond van de Wet conflictenrecht onrechtmatige daad naar Iraans/Irakees recht dient te worden beslist.

De raadslieden van de verdachte hebben de vorderingen bestreden. In de eerste plaats hebben zij gesteld dat ook onder de oude bepalingen van de artikelen 332–337 van het Wetboek van Strafvordering het eenvoudscriterium kan worden gehanteerd.

Voorts heeft de verdediging gesteld dat vraagtekens kunnen worden gesteld bij de toepasbaarheid van de Wet conflictenrecht onrechtmatige daad, bij de ‘eenvoud’ van de toepasbaarheid van Iraans/Irakees recht uit de jaren tachtig, mede gelet op ook overigens spelende vragen omtrent verjaring en voorzienbaarheid voor de verdachte van causaliteit met betrekking tot de individuele beledigde partijen.

Het hof overweegt omtrent een en ander als volgt.

In het dossier bevinden zich enige wetsartikelen met betrekking tot — mogelijk — toepasbaar Iraans/Irakees recht. Het hof acht zich evenwel niet in staat, mede gelet op de door de verdediging in dat kader opgeworpen vragen, die bepalingen in het kader van deze strafzaak naar Iraans/Irakees recht — eenduidig — te interpreteren.

Zulks daargelaten nog de vraag of, zoals door de advocate van de beledigde partijen bepleit, inderdaad buitenlands recht van toepassing is. Het hof is overigens geneigd dat standpunt in te nemen, nu de betrokken partijen ten tijde van de onderhavige gebeurtenissen in Iran en Irak geen enkele relevante relatie hadden met Nederland.

Maar ook indien in casu Nederlands civiel recht van toepassing zou zijn acht het hof de toepassing daarvan, gelet op de door de verdediging opgeworpen vragen bepaald niet van eenvoudige aard. Het hof acht dan ook de vordering van de beledigde partijen niet eenvoudig van aard en een beslissing daaromtrent niet passen binnen de reikwijdte van de toen en thans geldende regelgeving van de vordering van de beledigde partij in het kader van een strafzaak, ook al is die zaak van een omvang en gewicht als de onderhavige.

Naar het oordeel van het hof biedt ook de oude wettelijke regeling van de vordering van de beledigde partij de ruimte om de vordering van de beledigde partij niet-ontvankelijk te verklaren op grond van de omstandigheid dat die vordering — gelet ook op het accessoire karakter daarvan — niet eenvoudig van aard is. Het hof baseert zich in dit opzicht op de — ook door de verdediging terzake aangehaalde — wetsgeschiedenis van de artikelen 332–337 (oud) Sv, zoals in het bijzonder het terzake in de toelichting op het ontwerp Wetboek van Strafvordering van de Staatscommissie Ort (1913) door die commissie opgemerkte en de toelichting van de minister op het ontwerp van dat Wetboek van 1917–1918. Genoemde commissie stelt: ‘voeging (…) slechts te verdedigen (is), indien en voor zoover zij kleine bedragen en op zichzelf niet ingewikkelde zaken betreft.’ De bedoelde minister merkt op dat hij ‘de voeging’ tot zeer eenvoudige en doorzichtige zaken wil ‘blijven beperken’. Het standpunt van de minister vond steun in het parlement en een wettelijke regeling waarin alleen de maximale hoogte van de civiele vordering uitdrukkelijk was opgenomen, vond zijn plaats in het Wetboek van Strafvordering.

Het standpunt dat die maximale hoogte van de civiele vordering het enige criterium voor de eenvoud van een civiele vordering zou zijn acht het hof gelet op de wetsgeschiedenis dan ook niet juist.

Het hof verklaart dan ook de beledigde partijen niet-ontvankelijk in hun vordering.

Nu de verdediging geen kostenveroordeling van de beledigde partijen heeft gevraagd en ook geen kosten van verdediging tegen de vorderingen heeft gesteld kan een kostenveroordeling van de beledigde partijen achterwege blijven.

Het hof heeft gelet op de artikelen 47, 48, 49(oud) en 57 van het Wetboek van Strafrecht en artikel 8(oud) van de Wet Oorlogsstrafrecht.

Het hof:

Vernietigt het vonnis waarvan beroep en doet opnieuw recht.

Verklaart de inleidende dagvaarding nietig voorzover het betreft de in de feiten 1 en 2 opgenomen periode en plaatsaanduidingen ‘althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 te Irak’, ‘althans op (een) (of meer) tijdstip(pen) in de jaren 1986 en/of 1987 en/of 1988 te Iran’, alsmede ten aanzien van de woorden ‘althans samenspannend’.

Verklaart niet bewezen dat de verdachte het onder 1 primair tenlastegelegde heeft begaan en spreekt de verdachte daarvan vrij.

Verklaart bewezen dat de verdachte het onder 1 subsidiar en 2 tenlastegelegde, zoals hierboven omschreven, heeft begaan.

Verklaart niet bewezen hetgeen terzake meer of anders is tenlastegelegd en spreekt de verdachte daarvan vrij.

Bepaalt dat het bewezenverklaarde de hierboven vermelde strafbare feiten oplevert.

Verklaart de verdachte strafbaar terzake van het bewezenverklaarde.

Veroordeelt de verdachte tot een gevangenisstraf voor de duur van

17 (zeventien) jaren.

Bepaalt dat de tijd, die door de verdachte vóór de tenuitvoerlegging van deze uitspraak in voorarrest terzake van deze strafzaak is doorgebracht, bij de uitvoering van de opgelegde gevangenisstraf in mindering zal worden gebracht, voorzover die tijd niet reeds op een andere straf in mindering is gebracht.

Gelast de teruggave van de onder de nummers 4 tot en met 10, 13 tot en met 15, 18 tot en met 20, 23, 24, 27, 28 en 29 genoemde voorwerpen op de lijst van inbeslaggenomen voorwerpen aan verdachte.

Gelast de bewaring van de onder nummer 1 tot en met 3, 11, 12, 16, 17, 21, 22, 25, 26 en 30 tot en met 36 genoemde voorwerpen op de lijst van inbeslaggenomen voorwerpen ten behoeve van de rechthebbende.

Verklaart de beledigde partijen [namen 15 personen] niet-ontvankelijk in de vorderingen.

Dit arrest is gewezen door mr. G. Oosterhof,

mr. G.P.A. Aler en mr. F. Heemskerk,

in bijzijn van de griffier mr. M.C. Zuidweg.

Het is uitgesproken op de openbare terechtzitting van het hof van 9 mei 2007.