203 Exhibitievordering bij wijze van incident in de bodemprocedure als reactie op bevrijdend verweer

Eiser stelt dat het beroep op een bevrijdend verweer van verweerder niet deugt, maar wenst om behoorlijk gemotiveerd verweer te kunnen voeren, inzage in bepaalde stukken die in het bezit zijn van verweerder. Voor de algemene introductie voor de exhibitievordering wordt verwezen naar nr. 181 (waarin verweerder inzage wenst om te kunnen voldoen aan zijn stelplicht voor zijn bevrijdend verweer). Eiser in het incident heeft stelplicht ten aanzien van de drie voorwaarden: een rechtmatig belang, bepaalde bescheiden en een rechtsbetrekking (art. 843a Rv); hij zal zijn stellingen nader moeten toelichten en onderbouwen om exhibitie te bewerkstelligen.

Hieronder vindt slechts bespreking plaats van het vereiste van rechtmatig belang. De andere voorwaarden en beperkingen geven geen aanleiding tot een nader onderzoek in het kader van een reactie naar aanleiding van een bevrijdend verweer; zij zullen geen andere invulling krijgen dan een exhibitievordering in een gewoonlijke setting.

Vordert eiser inzage, dan zal hij voor het geval verweerder het belang van eiser gemotiveerd betwist (een grondslagverweer in het incident), moeten aantonen dat hij rechtmatig belang bij de vordering heeft (art. 3:303 BW). Het is de vraag of sprake is van een rechtmatig belang indien eiser in het incident stukken wenst in te zien waarmee hij zijn rechtspositie nader kan bepalen.

Twee opvattingen zijn te onderscheiden betreffende het rechtmatig belang. Sijmonsma betoogt dat het doel van de vordering tot inzage is om met de inhoud van bescheiden bepaalde gestelde feiten te bewijzen of te kunnen weerleggen; het moet gaan om een ‘rechtmatig belang’ en niet zo zeer om een ‘bewijsbelang’ (de ruime opvatting).6 Ekelmans en Wesseling-van Gent betogen dat een partij slechts een rechtmatig belang kan hebben indien de door haar gevorderde bescheiden noodzakelijk zijn voor het vaststellen van feiten die zijn vereist voor het doen intreden van de rechtsgevolgen waarop zij zich in de procedure beroept; een en ander in lijn met art. 149 en 150 Rv (een bewijsbelang; de enge opvatting).7

Nu de incidentele vordering van eiser is bedoeld om daarmee het bevrijdend verweer te weerleggen, heeft eiser bij de ruime opvatting een voldoende belang. Duidelijk is dat op grond van de enge opvatting de exhibitievordering van eiser om zich te kunnen verweren tegen een bevrijdend verweer in beginsel niet voldoet aan de noodzakelijkheidseis; eiser heeft niet een materieel recht te effectueren (bij eiser berust niet het bewijsrisico) en hij heeft dus geen bewijsbelang. De wens om aanknopingspunten te verkrijgen om daarmee adequaat verweer te kunnen voeren (in de zin van gemotiveerde betwisting) is in deze opvatting in beginsel onvoldoende voor een bewijsbelang: op de partij die inzage vordert (eiser) rust niet de bewijslast. Als uitgangspunt geldt dat het enkele ‘handen en voeten’ willen geven aan het verweer door verweerder in het incident om zo het bevrijdend verweer van verweerder in de hoofdzaak te kunnen weerleggen op zich onvoldoende is, ook al zijn resultaten van de inzage voor eiser mogelijk bruikbaar om gemotiveerd het bevrijdend verweer te kunnen betwisten. Het is verweerder die zijn stellingen voor het bevrijdend verweer behoorlijk moet onderbouwen; op verweerder rust de bewijslast.

De vraag dient te worden beantwoord of eiser niet in zijn verdediging zou kunnen worden benadeeld indien hij de stukken die zich bij verweerder bevinden niet kan inzien, terwijl eiser stelt die stukken nodig te hebben voor een gemotiveerde bestrijding van het door verweerder in de procedure gevoerd bevrijdend verweer. Bij onvoldoende betwisting door eiser van de feiten die verweerder naar voren heeft gebracht bij zijn bevrijdend verweer, loopt eiser het risico dat de rechter het beroep op een bevrijdend verweer zal toewijzen. Wanneer een gemotiveerde betwisting op geen andere wijze mogelijk is dan via een exhibitievordering, omdat er geen andere bewijsmiddelen voorhanden zijn of getuigen kunnen worden gehoord waardoor de gegevens verkregen kunnen worden, zijn er – bij de enge opvatting – m.i. klemmende argumenten om art. 843a Rv met succes in stelling te brengen. Eiser zal in dat geval moeten aanvoeren dat zijn belang bij afwijzing van de exhibitievordering zwaarwegend wordt geschaad en hij wordt belemmerd in zijn mogelijkheden afdoende verweer te voeren.

Dat betekent dat een rechtmatig belang ook aanwezig is indien eiser zijn verweerbelang weet aan te tonen. Eiser zal voldoende duidelijk moeten maken in welk opzicht de gevraagde bescheiden een bijdrage kunnen leveren aan de gemotiveerde betwisting van het bevrijdend verweer; het belang is aanwezig wanneer eiser aangeeft dat hij in zijn verdediging zou worden geschaad indien hij bepaalde bescheiden niet kan inzien. Eiser zal dit standpunt aannemelijk moeten maken.9

Ook indien de rechter oordeelt dat verweerder zijn stellingen voorshands heeft bewezen en eiser tegenbewijs zal moeten leveren, geldt dat, hoewel eiser geen bewijsrisico draagt voor zijn tegenbewijs, eiser de gevraagde bescheiden nodig heeft om toegelaten te worden tot tegenbewijs. Eiser heeft in dat geval een rechtmatig belang bij inzage in bepaalde gegevens.

Is in kort geding inzage aan eiser geweigerd wegens onvoldoende belang, dan moet de rechter in de hoofdzaak bij de beoordeling van de vraag of inzage kan worden bevolen – mede in verband met de eisen van een behoorlijke rechtspleging – in aanmerking nemen dat en waarom de vordering was afgewezen.11

Mocht eiser een rechtmatig belang bij inzage kunnen aantonen, dan kunnen nog andere obstakels de vordering van eiser doen stranden: de vordering kan als prematuur of als in strijd met de goede procesorde worden afgewezen.

Indien op het moment van de incidentele vordering nog onzeker is of in de hoofdzaak (nader) bewijslevering ter zake van het bevrijdend verweer aan de orde zal zijn en tevens welke partij bewijs dan wel tegenbewijs zal dienen te leveren, kan de vordering prematuur zijn en om die reden worden afgewezen. Mogelijk is inzage van stukken in dit stadium niet nodig voor een goede rechtsbedeling; de incidentele vordering wordt dan op dat moment afgewezen.

Indien toewijzing van een exhibitievordering tot een nodeloze procesvoering en/of daardoor onredelijke vertraging van de procedure zou leiden,14 kan sprake zijn van strijd met de goede procesorde (art. 20 Rv). De rechter wijst het verzoek dan af. Voor afwijzing wegens strijd met de goede procesorde zal goede grond moeten bestaan. De partij die exhibitie vordert mag niet lichtvaardig in haar verdedigingsbelang worden geschaad. De rechter kan oordelen dat toewijzing van de incidentele vordering leidt tot vertraging van de procedure en daardoor in strijd zou zijn met de eisen van een goede procesorde, en dat zulks niet in het belang van partijen is.

Indien eiser voor het voldoende gemotiveerd betwisten van de stellingen van het bevrijdend verweer is aangewezen op bewijsstukken die zich bij verweerder bevinden, kan de exhibitievordering door eiser met succes in stelling worden gebracht.