HR (A-G), 14-02-2012, nr. 11/01432

Het middel klaagt dat het Hof heeft verzuimd te beslissen op het ter terechtzitting in hoger beroep door de raadsman gedane verzoek om de camerabeelden van de overvallen te bekijken.

Het Hof heeft verdachte — kort gezegd — veroordeeld voor het plegen van twee overvallen op tankstations, te weten op 14 en op 16 februari 2010. Van deze overvallen zijn camerabeelden gemaakt, welke beelden zijn veiliggesteld. Tot de gebezigde bewijsmiddelen behoren onder meer herkenningen van drie verbalisanten van verdachte op basis van deze camerabeelden1.. Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 17 februari 2011 is door de raadsman van de verdachte aldaar onder meer aangevoerd:

Uit het proces-verbaal van de zitting blijkt niet dat het Hof aldaar op het verzoek van de raadsman om ‘de beelden van de overvallen alsnog te bekijken’ een beslissing heeft gegeven. Een dergelijke beslissing komt evenmin voor in de bestreden uitspraak. Wel heeft het Hof op het door de verdediging gevoerde verweer met betrekking tot de herkenningen door de verbalisanten gerespondeerd. De desbetreffende overwegingen zijn reeds onder 5 weergegeven. Van die overwegingen is hier in het bijzonder de volgende passage van belang:

Camerabeelden — of preciezer: de gegevensdragers waarop die beelden zijn vastgelegd — zijn aan te merken als stukken van overtuiging in de zin van art. 309 lid 2 Sv. Een verzoek om die beelden ter terechtzitting te bekijken, moet dan ook aangemerkt worden als een verzoek in de zin van art. 309 lid 2 en (zo nodig) art. 315 lid1 jo. art. 328 Sv.2. Daaraan doet mijns inziens niet af dat de desbetreffende gegevensdrager deel kan uitmaken van het dossier en derhalve kan behoren tot de stukken van het geding die door de rechter ook ‘buiten het verband van de terechtzitting’ — dat wil zeggen: bij de voorbereiding van de zitting of bij de beraadslaging na afloop van de zitting — bekeken mag worden.3. Ten aanzien van schriftelijke bescheiden geldt dat de verdediging om integrale voorlezing daarvan kan verzoeken (art. 301 lid 2 Sv). Ten aanzien van andersoortige processtukken, die niet voorgelezen kunnen worden, zou een vergelijkbare mogelijkheid ontbreken als die processtukken niet tevens stukken van overtuiging zouden zijn. Daarbij zij aangetekend dat het belang van bijvoorbeeld het vertonen van een videoband vaak groter zal zijn dan het belang van integrale voorlezing van bepaalde passages, aangezien de verdediging die passages zelf kan citeren en de vindplaats daarvan nauwkeurig kan aangeven, terwijl een en ander bij camerabeelden niet goed mogelijk is.4. Ik merk ook nog op dat zelfs schriftelijke bescheiden mijns inziens onder omstandigheden als stukken van overtuiging hebben te gelden. Als het bijvoorbeeld gaat om de vraag wie het stuk heeft geschreven, zal het verzoek van de verdediging om het geschrift ten behoeve van een handschriftvergelijking te vertonen als een verzoek in de zin van art. 309 lid 2 jo. art. 328 Sv moeten worden aangemerkt.

Nu heeft de raadsman in dit geval niet expliciet verzocht om de camerabeelden ‘ter terechtzitting’ in hoger beroep te (laten) bekijken. Het is daarom de vraag of het Hof het gedane verzoek had moeten opvatten als een verzoek in de zin van art. 309 lid 2 jo. art. 328 Sv, of dat het Hof dat verzoek had kunnen verstaan als een verzoek om ‘buiten het verband van de terechtzitting’ van de camerabeelden kennis te nemen. Dit onderscheid is relevant, nu de rechter op een verzoek als bedoeld in art. 309 lid 2 jo. 328 Sv ex. art. 330 Sv — welke bepalingen ingevolge art. 415 Sv ook van toepassing zijn in hoger beroep — op straffe van nietigheid van het onderzoek dient te beslissen.5. De wet biedt daarentegen geen aanknopingspunten voor de opvatting dat op een verzoek om buiten het verband van de terechtzitting kennis te nemen van bepaalde processtukken op straffe van nietigheid moet worden beslist.

Ik teken daarbij aan dat dit laatste niet wil zeggen dat de rechter een dergelijk verzoek mag negeren. Het recht van de verdediging om ontlastend bewijsmateriaal aan de processtukken toe te voegen, zou praktische betekenis missen als de rechter niet gehouden zou zijn van dat materiaal kennis te nemen en dat materiaal in zijn beoordeling te betrekken. Zo ook zal — om een op HR 7 oktober 2008, LJN BD4153, NJ 2009/44 (Lucia de B.) geïnspireerd voorbeeld te gebruiken — de rechter niet aan een verweer dat op de zich in het dossier bevindende trend graphs is gebaseerd voorbij mogen gaan met de mededeling dat hij zich door kennisneming van de trend tables voldoende geïnformeerd acht.

De Advocaat-Generaal geeft in zijn repliek onder meer aan dat ‘de raadsman heeft aangevoerd dat het waardevol was geweest als de beelden ter terechtzitting in hoger beroep (cursivering GK) te zien waren geweest’, maar dat het zijns inziens niet noodzakelijk is om de beelden te bekijken. De raadsman dupliceert door — onder verwijzing naar de zitting in eerste aanleg — te stellen dat het bekijken van de beelden wel toegevoegde waarde heeft. Een en ander maakt dat het aangevoerde mijns inziens bezwaarlijk anders kan worden verstaan dan als een verzoek om de beelden ook ter zitting in hoger beroep te vertonen.

Anders zou ik misschien hebben geoordeeld als het Hof het verzoek had opgevat als een verzoek om de beelden bij de beraadslaging te bekijken. Daarvan blijkt echter niet. In elk geval heeft het Hof aan het in die beperkte zin opgevatte verzoek niet voldaan. Het geeft immers aan (alleen) de prints van de camerabeelden te hebben bekeken. In de toelichting op het middel kan de aanvullende klacht worden gelezen dat het onbegrijpelijk is dat het Hof geen reden heeft gezien de cruciale camerabeelden zelf te bekijken. Die aanvullende klacht is naar mijn mening in elk geval gegrond. Ik verwijs daarbij naar het onder punt 6.6 gestelde.

Het middel slaagt.

Het middel klaagt — met verschillende klachten — dat de bewezenverklaring niet naar de eis der wet met redenen is omkleed.

Het middel klaagt allereerst dat in de nadere bewijsoverweging redengevende feiten en omstandigheden worden genoemd die niet blijken uit de door het Hof gebezigde bewijsmiddelen, terwijl het Hof evenmin met voldoende mate van nauwkeurigheid heeft aangegeven aan welk wettig bewijsmiddel het die feiten en omstandigheden heeft ontleend.

Het middel doelt op de volgende passage uit de hiervoor, onder 5, reeds weergegeven bewijsoverweging van het Hof:

Indien het gaat om feiten en omstandigheden die door de rechter redengevend worden geacht voor de bewezenverklaring, dient de rechter die zich aldus — al dan niet in reactie op een bewijsverweer — beroept op bepaalde niet in de bewijsmiddelen vermelde gegevens, met voldoende mate van nauwkeurigheid in zijn overweging a) die feiten of omstandigheden aan te duiden, en b) het wettige bewijsmiddel aan te geven waaraan die feiten of omstandigheden zijn ontleend. Ingeval het feiten of omstandigheden betreft die zijn vervat in processen-verbaal, verslagen van deskundigen of andere schriftelijke bescheiden, dienen die stukken ter terechtzitting te zijn voorgelezen of moet daarvan aldaar de korte inhoud zijn medegedeeld (HR 24 juni 2003, NJ 2004/165, m. nt. JR, rov. 4.2, HR 23 oktober 2007, LJN BA5851, NJ 2008/69, rov. 3.6).

In de eerste plaats zou uit de bewijsmiddelen niet blijken dat op de bij verdachte aangetroffen schoenen drie strepen lopen, zoals het Hof overweegt, nu de bewijsmiddelen 6 en 15 met betrekking tot de bij verzoeker aangetroffen schoenen slechts vermelden dat het gaat om ‘een paar zwarte Adidas schoenen’.

In de bewijsmiddelen 6 en 15 is als bevinding van de verbalisant onder meer opgenomen dat hij bij de aanhouding van verdachte in zijn woning onder de tafel zwarte Adidas schoenen zag staan. Door te klagen dat uit de bewijsmiddelen niet blijkt dat op de bij verdachte aangetroffen schoenen drie strepen lopen, meen ik dat de raadsman spijkers op laag water zoekt, nu het een feit van algemene bekendheid is dat ‘Adidas schoenen’ op de zijkant van de schoenen drie strepen hebben. Door de bij verdachte aangetroffen schoenen aldus te omschrijven heeft het Hof zich derhalve — zonder miskenning van hetgeen hiervoor onder 7.6 is vooropgesteld — in zijn overweging beroepen op in de bewijsmiddelen 6 en 15 vermelde gegevens. Het middel faalt daarom in zoverre.

In de tweede plaats klaagt het middel dat uit de bewijsmiddelen niet blijkt dat bij de overval op 16 februari 2010 ‘schoenen met drie strepen’ werden gedragen. Die klacht berust op een onjuiste lezing van 's Hofs arrest. De in het middel bedoelde passage maakt deel uit van een uitvoerige bewijsoverweging waarin het Hof nauwgezet heeft weergegeven wat het op de prints van de camerabeelden heeft waargenomen. De gewraakte — uiterst beknopte — passage moet in het licht van die — daaraan voorafgaande — uiteenzetting begrepen worden. Welnu, het Hof vermeldt alleen ten aanzien van de overval op 14 februari 2010 dat te zien valt dat de overvaller schoenen met drie strepen droeg. Daarom kan de bedoelde passage bezwaarlijk zo gelezen worden dat het Hof heeft bedoeld dat op de camerabeelden te zien valt dat de dader bij beide overvallen schoenen met zwarte strepen droeg. Taalkundig gezien kan die passage ook heel wel zo gelezen worden dat tot de ‘opvallende overeenkomsten’ die het Hof constateert, behoort dat de dader bij de overval op 14 februari 2010 schoenen met strepen droeg. Het middel mist in zoverre derhalve feitelijke grondslag.

In de derde plaats bevat het middel ‘een soortgelijke klacht’ met betrekking tot de door het Hof geconstateerde opvallende overeenkomst in ‘het motief en de kleurstelling van de trui en de koordjes’. Ook voor deze zinsnede geldt dat zij gelezen moet worden in het licht van de daaraan voorafgaande overwegingen. Het middel wijst er met juistheid op dat het Hof in die voorafgaande overwegingen vaststelt dat onder verdachte ‘een beige/witte trui met capuchon met bruine afbeeldingen van honden en aan de voorzijde twee vastgeknoopte lichtgekleurde koordjes’ inbeslaggenomen is. Dat de bedoelde trui lichtgekleurde koordjes had, blijkt, zo wordt eveneens met juistheid gesteld, niet uit de in de aanvulling op het arrest opgenomen bewijsmiddelen. Wel wordt als bewijsmiddel 6 en bewijsmiddel 15 een proces-verbaal van bevindingen gebruikt dat inhoudt dat onder verdachte een beige/witte trui met capuchon met bruine afbeeldingen van honden in beslag genomen is. Dat proces-verbaal is, zoals het Hof vermeldt, te vinden op de pagina's 106 en 107 van het (politie)dossier. Direct aansluitend (p. 108 e.v.) bevat dat dossier een ‘Fotomap inbeslaggenomen kleding’. Daarnaast bevat dat dossier een ‘Gegevensblad foto's inbeslaggenomen goederen (p. 134 e.v.). De foto van de trui op p. 139 laat duidelijk zien dat de trui twee vastgeknoopte lichtgekleurde koordjes heeft. Die koordjes zijn ook te zien op de foto's op p. 112 en p. 118. Het gaat hier om foto's van een paspop die gehuld is in de inbeslaggenomen kleding. De koordjes komen, net als op de camerabeelden valt te zien, onder het bomberjack uit. Kennelijk heeft het Hof zijn vaststelling op deze foto's gebaseerd.6. Of het Hof dat met de vereiste duidelijkheid tot uitdrukking heeft gebracht, is een andere vraag. Ik vrees van niet.7. Het middel is in zoverre dan ook terecht voorgesteld.

In de vierde plaats klaagt het middel erover dat uit de bewijsmiddelen niet blijkt dat de overvaller op 14 februari 2010 een trui droeg, laat staan een trui met een zichtbaar motief en een herkenbare kleurstelling. Deze klacht berust ten dele weer op een onjuiste lezing van 's Hofs overwegingen. Het Hof heeft niet gesteld dat de overvaller op genoemde datum een trui droeg, maar heeft gesteld dat de kleding die de overvaller op 14 en 16 februari onder zijn jas droeg, lichtkleurig was. Dat leverde in zoverre een overeenkomst met de inbeslaggenomen trui op. Of er ook overeenkomst in het motief was, zoals de gewraakte overweging lijkt te suggereren, is een andere vraag. In de voorafgaande overwegingen stelt het Hof niet vast dat op de camerabeelden te zien valt dat de bedoelde lichtkleurige kleding een (honden)motief vertoonde. In die overwegingen ligt juist besloten dat van die kleding slechts een klein stukje zichtbaar was. Ik zou het er daarom voor willen houden dat het Hof het motief van de kleding niet tot de ‘opvallende overeenkomsten’ heeft gerekend, maar enkel, zij het in ongelukkig uitgevallen bewoordingen, tot uitdrukking heeft willen brengen dat de kleding die de dader onder zijn bomberjack droeg wat de kleurstelling en de vastgeknoopte koordjes betreft een opvallende overeenkomst vertoonde met de inbeslaggenomen trui, die een motief met honden te zien gaf. Het middel mist in zoverre dus feitelijke grondslag.

De laatste klacht in deze reeks is van iets andere orde. Aangevoerd wordt dat, anders dan het Hof stelt, er wat betreft ‘het witte merkteken op de joggingbroek’ geen overeenkomst is tussen de bij verdachte aangetroffen joggingbroek en de joggingbroek die door de overvaller is gedragen. In bewijsmiddel 16 is als bevinding opgenomen dat de verdachte bij zijn aanhouding een zwarte joggingbroek droeg met ‘op de linkerpijp’ een wit merkteken. Het middel stelt terecht dat het Hof in zijn overwegingen spreekt van een door de overvaller gedragen zwarte joggingbroek ‘met op de rechterpijp’ tussen kniehoogte en heuphoogte een wit merkteken. Ook de verbalisanten (bewijsmiddel 12) constateren aan de hand van de camerabeelden een wit merkteken op de rechterpijp. Een blik achter de papieren muur leert echter dat hier sprake is van een kennelijke misslag. De prints van de camerabeelden (waarop het Hof en de verbalisanten zich baseerden) laten zien dat de overvaller een wit merkteken op zijn linker broekspijp had. Die broekspijp bevond zich voor de kijker rechts. De bewijsmotivering kan mijns inziens in die zin verbeterd worden gelezen.

‘Het tweede deel van de klachten’ van middel 2 heeft ‘betrekking op de wijze waarop het Hof de herkenning van verdachte op de camerabeelden in zijn bewijsmotivering heeft betrokken’. Het middel doelt op de volgende passage uit het arrest:

Voor zover geklaagd wordt dat tot de bewijsmiddelen geen ‘prints van camerabeelden’ behoren, noch in de aanvulling op de bewijsmiddelen is vermeld wat er op die prints is te zien, faalt het middel. Het betreft hier immers een verwerping van een betrouwbaarheidsverweer, in welk geval de vereisten zoals hiervoor in 7.4 aangegeven, niet van toepassing zijn.8. Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting van 17 februari 2011 in hoger beroep heeft de voorzitter wel aldaar de korte inhoud van het proces-verbaal van politie nr. 2010032133-12 medegedeeld, in welk proces-verbaal (de) prints van de camerabeelden van de overvallen zijn opgenomen.9. De prints behoren daarmee tot de gedingstukken waarvan het Hof ook buiten het verband van de terechtzitting kennis mocht nemen (zie hiervoor, punt 6.4). Dat laatste impliceert mijns inziens dat het Hof die prints in zijn beoordeling mag — en onder omstandigheden ook moet — betrekken. Daaruit volgt dat ook de klacht dat het Hof ‘op een ontoelaatbare manier zijn eigen waarneming tot het bewijs bezigt’, faalt. Dit reeds omdat het niet gaat om feiten of omstandigheden die voor het bewijs gebezigd worden, maar om feiten of omstandigheden die ten grondslag liggen aan de verwerping van een betrouwbaarheidsverweer.10. Dat de verdediging door deze ‘eigen waarneming’ is overvallen omdat het Hof die waarneming niet op de terechtzitting aan de orde heeft gesteld, zoals het middel betoogt, komt mij daarbij onjuist voor. De vraag of de camerabeelden van dien aard waren dat daaruit kan worden opgemaakt dat verdachte de dader is, was de centrale vraag die door de verdediging zelf aan de orde is gesteld. Dat het Hof daarover een oordeel zou geven, viel dan ook alleszins te verwachten.

Het middel klaagt vervolgens dat de door het Hof als bewijsmiddel 3, 4, 5, 13 en 14 gebezigde verklaringen van verbalisanten voor zover zij inhouden dat het verdachte is die op de camerabeelden van de overvallen te zien is, geen mededeling van feiten of omstandigheden die door de verbalisanten zelf zijn waargenomen of ondervonden betreffen, maar ontoelaatbare conclusies die niet tot het bewijs mochten worden gebezigd.

De betwiste bewijsmiddelen houden — kort gezegd — in als verklaringen van de verbalisanten [verbalisant 2] respectievelijk [verbalisant 1] respectievelijk [verbalisant 3] dat zij de camerabeelden respectievelijk foto's van de camerabeelden van de overvallen hebben bekeken en dat zij de overvaller op die beelden door een aantal kenmerken — waaronder kleding, uiterlijk, houding, postuur, lengte et cetera — herkennen als de hen ambtshalve bekende verdachte. Anders dan in het middel wordt betoogd, bevatten deze verklaringen geen ontoelaatbare conclusies, maar behelzen zij mededelingen door de verbalisanten betreffende hun eigen visuele waarneming. De herkenning van een persoon op camerabeelden is voor waarneming met het blote oog vatbaar en daarvoor is derhalve geen specifieke deskundigheid vereist. De herkenning is, om met mijn ambtgenoot Jörg te spreken, een vorm van ‘waarderend waarnemen’, vergelijkbaar met wat in de rechtspraak pleegt te worden aangeduid als ‘wat bij de getuige opkwam naar aanleiding van wat deze waarnam of ondervond’.11. Van een ontoelaatbare conclusie, mening, gissing en/of speculatie is naar mijn oordeel dan ook geen sprake. Het middel faalt ook in zoverre.

Over de klacht dat onbegrijpelijk is dat het Hof de herkenningen door de verbalisanten betrouwbaar heeft geacht, zou ik, mede gelet op de ten aanzien van het eerste middel bereikte conclusie, kort willen zijn. Onbegrijpelijk is, gegeven de vrijheid die de feitenrechter bij het waarderen van het bewijsmateriaal toekomt, dat oordeel mijns inziens niet. Dat het Hof, zoals in het middel wordt opgemerkt, niet zelf beoordeelt of verdachte de persoon op de camerabeelden is, doet daaraan niet af. Dit reeds omdat het Hof, anders dan de verbalisanten, alleen de prints van de camerabeelden heeft bekeken en bovendien, anders dan de verbalisanten, de verdachte niet in zijn normale doen en laten kent.

Het middel slaagt ten dele.

Het middel klaagt dat de redelijke termijn als bedoeld in art. 6, eerste lid, EVRM in de cassatiefase is overschreden omdat de stukken te laat door het Hof zijn ingezonden.

Het middel dient, nu de eerste twee middelen (ten dele) gegrond zijn — hetgeen moet leiden tot vernietiging van de bestreden uitspraak met verwijzing of terugwijzing — buiten bespreking te blijven.(HR 17 juni 2008, LJN BD2578, NJ 2008/358 m.nt. Mevis, rov. 3.5.3).

Het eerste middel slaagt. Het tweede middel slaagt ten dele. Het derde middel dient daarom buiten bespreking te blijven.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot zodanige op art. 440 Sv gebaseerde beslissing als de Hoge Raad gepast zal voorkomen.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

AG