8.3 Juridisch moederschap bij de nieuwe voortplantingstechnieken

Een vrouw ‘produceert’ in haar vruchtbare leeftijd normaal maandelijks een oöcyt, maar ondanks alle inspanningen komt geen bevruchting tot stand, niet op de normale manier en zelfs niet met KI. Kennelijk zijn de omstandigheden voor een bevruchting niet optimaal. Zoals al eerder is beschreven, begint voor het toekomstig kind de ‘struggle for life’ op het moment waarop de man zijn sperma in de vagina van de vrouw heeft gebracht. De spermatozoa moeten vanaf dat ogenblik een lange reis afleggen door soms vijandig gebied (‘cervical hostility’), soms sterk vervormd gebied (tubaverklevingen) alvorens de eicel te bereiken. En als dat gelukt is en er ook een samensmelting van deze twee gameten tot een zygote heeft plaatsgevonden, komt het volgende probleem: de innesteling. Het klinkt mogelijk banaal, maar een geslaagde innesteling is zeer vaak een kwestie van een goede ‘timing’. Het embryo moet op het juiste moment de geoptimaliseerde baarmoeder bereiken. Om tegenwoordig de kans op een kind te vergroten wordt gebruik gemaakt van moderne technieken. Na extra hormoonstimulatie wordt bij de vrouw een aantal ‘rijpe’ oöcyten geaspireerd (‘gepuncteerd’). Deze eicellen worden in een laboratoriumomgeving (waar veel reageerbuisjes staan, waardoor abusievelijk de term ‘reageerbuisbaby’ is ontstaan) samengebracht met de geoptimaliseerde spermatozoa. Hierbij kunnen spontane samensmeltingen plaatsvinden, die tot de vorming van jonge embryo’s leiden. Een nieuwere, in België ontwikkelde techniek is de ICSI, waarbij actief erfelijk materiaal van de zaadcel in de eicel wordt gebracht. Na een aantal delingen van het jonge embryo wordt dit in de hormonaal voorbereide baarmoeder van de vrouw teruggeplaatst, de zogenaamde embryotransfer. Pas na een succesvolle innidatie is sprake van een zwangerschap, die tot de geboorte kan leiden van een kind, waarvoor deze vrouw ook het erfelijk materiaal heeft geleverd. Sinds kort is het ook mogelijk eicellen door middel van bevriezing te conserveren, de zogenaamde cryoconservatie. Dit is een nieuwe tak aan de boom van de medische voortplantingstechnologie. Nu kunnen ook de eicellen, zelfs jonge embryo’s, bewaard worden tot het tijdstip waarop de vrouw (en haar partner) opnieuw een kind wil(len) hebben, ondanks het feit dat zij door een operatie of bestraling geen functionerende ovaria, maar nog wel een uterus heeft.

In het geval dat de vrouw nog wel een functionerende baarmoeder heeft, maar geen oöcyten (meer) produceert, kan met behulp van de medische wetenschap nog worden geprobeerd aan de kinderwens van dit paar te voldoen. Hiervoor moet door een andere vrouw, in de praktijk meestal een familielid of goede bekende, een eicel worden geschonken. Dit zal een eicel zijn die op dezelfde wijze wordt verkregen als eerder beschreven: hormoonstimulatie, echocontrole van de ovaria met uiteindelijk aspiratie van eicellen. Ondanks de eenvoud van de beschrijving is dit voor de vrouw, in dit geval niet de toekomstige moeder, een zeer belastende ingreep.

Bij een optimale stimulatie worden bij de aspiratie meestal meerdere eicellen verkregen. De niet gebruikte eicellen kunnen worden vernietigd, worden bewaard voor een latere, nieuwe conceptie of via de eicelbank aan een andere vrouw worden gegeven. Ook deze donaties worden geregeld in de Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting, analoog aan de spermadonoren.

De derde mogelijkheid bij de vrouw is, dat bij een gehuwd of geregistreerd paar de vrouw wel eicellen produceert, maar geen functionerende baarmoeder bezit of voor wie een zwangerschap een levensbedreigende belasting vormt. Op de bekende wijze levert deze vrouw haar eicellen aan de instelling waar de IVF zal plaatsvinden. Na het tot stand brengen van de conceptie moet het embryo worden getransfereerd naar de baarmoeder van een vrouw die bereid is om voor dit paar negen maanden zwanger te zijn en daarna een kind te baren.

Hoewel hier duidelijk de facto sprake is van draagmoederschap (op het moment van de conceptie en innidatie heeft de dragende vrouw niet de bedoeling om voor haar zelf een kind te baren), wordt ook deze vrouw na de geboorte van rechtswege de juridische moeder. Dit ondanks het ontbreken van de genetische verwantschap en de initiële bedoeling om een kind te krijgen. Haar ‘biologische’ activiteit beperkt zich tot de baring. In de nieuwe definitie is deze vrouw in geen enkele zin moeder. De enige vrouw die recht heeft op het juridisch moederschap, is de vrouw die met haar eicel een bevruchting tot stand heeft laten komen. Het blote feit dat de barende vrouw in negen maanden een affectieve relatie met de in haar groeiende, vreemde, vrucht heeft opgebouwd, voldoet voor het recht om toe te geven aan het vermoeden, verwoord in art. 1:198 BW. En tot overmaat van ramp wordt de echtgenoot of geregistreerde partner van deze barende vrouw ook juridisch vader op grond van art. 1:199, onder a, BW, terwijl voor de IVF het zaad van de echtgenoot (of geregistreerde partner) van de wensmoeder is gebruikt.

Voor de volledigheid moet hier ook nog de situatie worden beschreven van de vrouw die een kinderwens heeft, geen eicellen produceert en geen functionerende baarmoeder heeft of een contra-indicatie heeft voor een zwangerschap. Hierbij is het zaak een vrouw te vinden die haar een eicel levert en die de zwangerschap wil ondergaan. Indien KI plaatsvindt, omdat de echtgenoot of geregistreerde partner van de wensmoeder onmachtig is of, wat meer voor de hand ligt, omdat de echtgenoot of geregistreerde partner van de aanstaande zwangere vrouw niets anders toestaat, moet medische assistentie gevraagd worden. Zelfinseminatie is echter ook mogelijk.

In het huidige recht is deze zwangere vrouw na de bevalling de juridische moeder. Er bestaat wel een genetische verwantschap, maar ook deze vrouw heeft op het moment van de conceptie en de daarop geslaagde innidatie nooit de bedoeling gehad om voor zichzelf een kind te baren. De dragende vrouw had slechts de initiële wens om alleen mee te werken aan deze zwangerschap voor een ander en niet om zelf moeder te worden. En daarom is het absoluut onjuist om deze vrouw het juridisch moederschap, waarvoor zij mogelijk pas in een zeer laat stadium opteert, van rechtswege te gunnen. Meer dan in de vorige casus is hier echter invoelbaar dat in het verloop van de zwangerschap bij deze draagmoeder een affiniteit ontstaat met de in haar groeiende vrucht, die ontstaan is uit haar eigen eicel.