HR, 11-04-2023, nr. 21/04993

De verdachte is bij arrest van 16 november 2021 door het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, zittingsplaats Leeuwarden, voor oplichting en rijden met een ongeldig verklaard rijbewijs veroordeeld tot een gevangenisstraf van één maand.

Het cassatieberoep is ingesteld namens de verdachte. J.C. Reisinger, advocaat te Utrecht, heeft twee middelen van cassatie voorgesteld.

De twee middelen betreffen bewijsklachten tegen de bewezenverklaring van respectievelijk oplichting (causaliteit) en rijden met een ongeldig verklaard rijbewijs (wetenschap). Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest, maar uitsluitend ten aanzien van feit 2 en de strafoplegging

Het eerste middel is gericht tegen de bewezenverklaarde oplichting. In het middel wordt geklaagd dat het hof de verdachte heeft veroordeeld voor oplichting “door ‘te tanken zonder te betalen’, terwijl dat oordeel, in het bijzonder wat betreft het bewezenverklaarde ‘bewegen tot aangifte’, niet uit de inhoud van de bewijsvoering kan worden afgeleid.”

Ten laste van de verdachte is onder 1 bewezenverklaard dat:

“1. hij op 14 december 2019 te Lelystad, met het oogmerk om zich wederrechtelijk te bevoordelen door het aannemen van een valse naam en door een samenweefsel van verdichtsels, een medewerker van de BP [A] , te weten [betrokkene 1] , heeft bewogen tot de afgifte van enig goed, te weten tot de afgifte van 12,13 liter brandstof, door:

- bij voornoemd tankstation een hoeveelheid brandstof te tanken en

- (vervolgens) naar de shop/kassa van dat tankstation te begeven met de melding dat hij niet kon betalen en/of op een later moment wilde/zou gaan betalen en

- (vervolgens) een schuldbekentenis in te vullen met valse gegevens en die te ondertekenen en

- zich (aldus) voor te doen als een bonafide klant, die de (reeds) getankte benzine zou betalen;”

De bewezenverklaring steunt op de volgende bewijsmiddelen:

1. een in de wettelijke vorm opgemaakt proces-verbaal van 31 december 2019 (…), opgemaakt door verbalisant [verbalisant 1] , (…) inhoudende de aangifte van [aangever] namens BP [A] , met bijlagen (schuldbekentenis en foto's).

Ik doe aangifte van diefstal brandstof dan wel tanken zonder te betalen.

Op zaterdag 14 december 2019, omstreeks 20:58 uur, had een manspersoon met een voertuig, voorzien van kenteken [kenteken] , getankt bij het tankstation BP, gevestigd aan de [a-straat 1] te Lelystad. De bestuurder van het voertuig had getankt voor een bedrag van 29,95 Euro, zijnde 12,13 liter.

De bestuurder van het voertuig, had bij de kassière aangegeven dat hij geen portemonnee bij zich had. Een medewerker heeft daarop samen met de bestuurder een incassocontract ondertekend.

Op dit contract (het hof begrijpt: de ondertekende schuldbekentenis) heeft de bestuurder aangegeven genaamd te zijn:

[betrokkene 2] , geboortedatum [geboortedatum] 1993, wonende [b-straat 1] , [plaats] , telefoonnummer: [telefoonnummer] , e-mail: [e-mail address]

2. een in de wettelijke vorm opgemaakt proces-verbaal van 1 januari 2020, (…), opgemaakt door verbalisant [verbalisant 1] , (…) inhoudende de bevindingen van voornoemde verbalisant, met bijlage (foto).

Op dinsdag 31 december 2019, omstreeks 09:13 uur, kreeg ik een e-mail van de eigenaresse van tankstation BP, gevestigd aan de [a-straat 1] te Lelystad.

Hierin gaf zij aan dat een aangifte retour was gekomen, in verband met het feit dat deze niet voldeed, aan de genoemde criteria. Ik zag dat het een aangifte was inzake tanken zonder te betalen. Hierbij had de bestuurder van een voertuig een uitstel van betaling ingevuld. Op genoemd formulier zijn incorrecte gegevens ingevoerd. Ik zag dat de naam in combinatie met de geboortedatum, niet in enig systeem voor kwamen.

Ik heb daarop de videobeelden bekeken van het incident.

Ik zag dat er getankt werd met een voertuig, voorzien van het kenteken [kenteken] . Ik zag dat het een personenauto betrof van het merk Skoda, type Fabia. Ik zag dat dit type overeenkwam met het kenteken. Ik zag dat de te naam gestelde was genaamd: [betrokkene 3] , geboren [geboortedatum] 1997 te [plaats] . Ik zag dat deze persoon niet overeenkwam met de persoon op de mij aangeleverde videobeveiligingsbeelden.

Ik heb daarop een onderzoek naar het kenteken ingesteld. Ik zag dat het betreffende voertuig van 6 december 2019 tot en met 13 december 2019, te name stond van [betrokkene 4] , geboren 1963 te [plaats] . Ik zag in het gemeentelijke basisadministratie dat op adres van te naam gestelde, onder andere staat ingeschreven: [verdachte] , geboren [geboortedatum] 1997 te [geboorteplaats] . Ik zag dat deze persoon wat betreft leeftijd overeenkwam met de door mij ingeschatte leeftijd van de persoon op de videobeveiligingsbeelden. Ik zag dat deze persoon met een foto in het strafrechtsketen (SKDB) stond. Ik zag dat deze persoon overeenkwam met de persoon op de videobeveiligingsbeelden. Ik herkende de persoon als zijnde de verdachte van het tanken zonder te betalen. Ik zag en realiseerde mij dat de persoon een valse naam had opgegeven.

Ik zag dat de verdachte fungeerde als bestuurder van genoemd voertuig. Ik zag in het systeem van Rijksdienst en Wegverkeer dat de verdachte diens rijbewijs ongeldig is verklaard.

CBR dossiernummer 2017011931

Ingang ongeldigverklaring 23-02-2018

Reden ongeldigverklaring Geschiktheid

Feitelijke inleverdatum ongeldig (het hof leest in: verklaard rijbewijs) 01-06-2018

Peildatum 1 januari 2020.

De verdachte heeft gezien de videobeveiligingsbeelden gereden in een personenauto, terwijl diens rijbewijs categorie B, ongeldig was.

3. een in de wettelijke vorm opgemaakt proces-verbaal van 28 juli 2020, (…) opgemaakt door verbalisant [verbalisant 2] , (…) inhoudende de bevindingen van voornoemde verbalisant.

Op dinsdag 28 juli 2020, omstreeks 10:00 uur, was ik verbalisant werkzaam als rechercheur, recherche Lelystad. In genoemde hoedanigheid was ik belast met het verhoor van de aangehouden verdachte [verdachte] , geboren [geboortedatum] 1997, [geboorteplaats] .

Ik verbalisant moest genoemde verdachte horen inzake, diefstal brandstof/tanken zonder te betalen, opgeven valse naam en het rijden met ongeldig rijbewijs.

Ik had voor aanvang van het verhoor de beelden van de genoemde feiten uitgebreid bekeken. Ik herkende voor 100% de verdachte op deze beelden. Ik herkende hem aan de vorm van zijn gezicht, vorm van de neus, postuur, kleur haar en baardgroei.

4. een in de wettelijke vorm opgemaakt proces-verbaal van 28 juli 2020, (…) opgemaakt door verbalisant [verbalisant 2] , (…) voor zover inhoudende als verklaring van verdachte:

“V: Ben jij in het bezit van een rijbewijs?

A: Ja, maar deze is ongeldig.””

Het hof heeft ten aanzien van de bewezenverklaring van feit 1 het volgende overwogen:

“Verdachte heeft getankt bij de BP [A] in Lelystad en is vervolgens het tankstation binnengegaan om een incassocontract te ondertekenen. Op het incassocontract heeft verdachte incorrecte gegevens opgegeven. Vervolgens heeft de politie de camerabeelden bekeken van het incident op 14 december 2019.

Op basis van het onderzoek door verbalisant [verbalisant 1] naar het kenteken [kenteken] , is naar voren gekomen dat verdachte op hetzelfde adres ingeschreven stond als de kentekenhouder, met welke auto is getankt zonder te betalen bij de BP [A] . Daarbij heeft verbalisant [verbalisant 1] verklaard dat het signalement van verdachte overeen komt met de persoon die hij herkent op de camerabeelden van de BP [A] . Later is verdachte, tijdens het verhoor, ook herkend door verbalisant [verbalisant 2] nadat hij voorafgaand aan het verhoor met verdachte de camerabeelden heeft bestudeerd. Verbalisant [verbalisant 2] heeft verdachte ‘100% zeker’ herkend op basis van zijn uiterlijke kenmerken.

Uit de in het dossier opgenomen stills van de camerabeelden maakt het hof op dat deze van zodanige kwaliteit zijn dat zij geschikt zijn om een herkenning als die door verbalisanten op te baseren en zij zijn zonder meer van zodanig hoge kwaliteit dat de door de verbalisant [verbalisant 2] geduide onderscheidende uiterlijke kenmerken van de afgebeelde persoon goed zijn waar te nemen. Dit maakt dat de herkenning van verdachte op basis van de camerabeelden voldoende betrouwbaar kan worden geacht.

Op grond van voorgaande is het hof van oordeel dat het verdachte is geweest die te zien is op de beelden.

De stelling van verdachte dat hij de persoon op de camerabeelden niet is, maar dat het in plaats daarvan een met name genoemde neef van hem betreft die erg op hem lijkt, biedt, gelet op het voorgaande, onvoldoende aanknopingspunt om een dergelijk alternatief scenario aannemelijk te doen zijn.

Op grond van de gebezigde bewijsmiddelen in onderlinge samenhang bezien, stelt het hof vast dat verdachte zich schuldig heeft gemaakt aan oplichting door het aan hem ten laste gelegde handelen.”

Blijkens het middel en de toelichting daarop beoogt de steller van het middel de causaliteit aan de orde te stellen: “Waar het verzoeker evenwel om gaat in het kader van deze bewijsklacht, is dat voornoemde omstandigheid niets doet met de bereidheid van de caissière van het benzinestation om de ondertekenaar met medeneming van brandstof ‘te laten gaan’. Ook al zou de schuldbekentenis met de naam van verzoeker zijn ondertekend, dan was het resultaat hetzelfde geweest.” Met andere woorden, in het middel wordt betwist dat sprake is van ‘bewegen tot’, omdat er geen condicio sine qua non-verband bestaat tussen de oplichtingsmiddelen en de afgifte van de benzine. De steller van het middel gaat daarbij uit van de leer van de hypothetische causaliteit of relativering van de causaliteit. Op deze begrippen kom ik hierna terug.

Bij de beoordeling van het middel kan het volgende voorop worden gesteld. Tanken zonder te betalen kan verschillende strafbare feiten opleveren. In het arrest van 20 maart 2018, waar de steller van het middel ook naar verwijst, is daarover het volgende opgenomen:1.

“2.1. Zoals in de conclusie van de Advocaat-Generaal is uiteengezet kan ingeval iemand is weggereden van een tankstation zonder voor de door hem getankte brandstof te betalen, de vraag rijzen of die gedraging strafbaar is en zo ja, welk strafbaar feit het oplevert. Dan zullen in de regel vooral de delictsomschrijvingen van art. 310 Sr (diefstal) of art. 321 Sr (verduistering) in beeld komen. In bijzondere gevallen kan worden gedacht aan oplichting (art. 326 Sr) of, wanneer de betrokkene van zodanig tanken een gewoonte maakt, aan flessentrekkerij (art. 326a Sr).”

In casu heeft het hof bewezen verklaard dat de verdachte zich schuldig heeft gemaakt aan oplichting. De enkele omstandigheid dat het feitencomplex onder omstandigheden (ook) kan worden aangemerkt als een ander delict, maakt niet dat de bewezenverklaring van oplichting blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting of ontoereikend is gemotiveerd.2.

Voor oplichting is vereist dat de opgelichte door één of meer oplichtingsmiddelen wordt “bewogen” tot de in de art. 326 Sr bedoelde handelingen. Er wordt ook wel gesproken van psychische causaliteit: het oplichtingsmiddel moet de wil tot afgifte bij het slachtoffer teweeg hebben gebracht.3.Het bewegen tot afgifte vereist een causaal verband tussen het oplichtingsmiddel en de afgifte van het goed. In het overzichtsarrest van 20 december 2016 heeft de Hoge Raad het volgende overwogen over het begrip ‘bewegen tot’ (met weglating van voetnoten):4.

“2.4. (…) Van het in het bestanddeel "beweegt" tot uitdrukking gebrachte causaal verband is sprake als voldoende aannemelijk is dat het slachtoffer mede onder invloed van de door het desbetreffende oplichtingsmiddel in het leven geroepen onjuiste voorstelling van zaken is overgegaan tot de afgifte van enig goed, tot het verlenen van een dienst, tot het ter beschikking stellen van gegevens, tot het aangaan van een schuld of tot het teniet doen van een inschuld als bedoeld in art. 326, eerste lid, Sr.

Het antwoord op de vraag of in een concreet geval het slachtoffer door een oplichtingsmiddel dat door de verdachte is gebezigd, is bewogen tot de in art. 326, eerste lid, Sr bedoelde handeling, is in sterke mate afhankelijk van de omstandigheden van het geval. In meer algemene zin kunnen tot die omstandigheden behoren enerzijds de mate waarin de in het algemeen in het maatschappelijk verkeer vereiste omzichtigheid het beoogde slachtoffer aanleiding had moeten geven die onjuiste voorstelling van zaken te onderkennen of zich daardoor niet te laten bedriegen, en anderzijds de persoonlijkheid van het slachtoffer, waarbij onder meer de leeftijd en de verstandelijke vermogens van het slachtoffer een rol kunnen spelen. Oplichting in de zin van art. 326, eerste lid, Sr is echter niet aan de orde wanneer het slachtoffer – gelet op alle omstandigheden van het geval, waaronder de eigen gedragingen en kennis van zaken – de in een bepaalde gedraging van de verdachte besloten liggende onjuiste voorstelling van zaken had moeten doorzien.”

Van hypothetische causaliteit is sprake indien aannemelijk is dat het gevolg ook zou zijn ingetreden in het geval het strafbare feit niet zou zijn gepleegd. Met andere woorden: een andere – rechtmatige – handeling zou hetzelfde effect hebben gehad.5.Relativering van de causaliteit houdt in dat een vergelijking wordt gemaakt met de (hypothetische) situatie waarin dezelfde handeling niet wederrechtelijk is. In het geval van oplichting door middel van een valse naam wordt die situatie vergeleken met het geval dat de persoon zijn werkelijke naam opgeeft. In de toelichting wordt precies dat laatste betoogd: causaliteit ontbreekt, omdat de medewerker van het tankstation ook toestemming had gegeven om weg te rijden met de benzine als de verdachte zijn echte naam op de schuldbekentenis had geschreven.

Voor zover mij bekend heeft de Hoge Raad zich nog niet expliciet uitgelaten over de relativering van de causaliteit in relatie tot oplichting.6.Wel hebben de advocaten-generaal Knigge en Harteveld deze kwestie in een van hun conclusies besproken.7.Daar waar Knigge de juistheid van de leer van de hypothetische causaliteit in zekere zin in het midden laat, wijst Harteveld deze resoluut van de hand. Harteveld stelt dat het causale verband niet inhoudt dat de handelingen van de opgelichte persoon niet zouden zijn gepleegd als de oplichtingsmiddelen niet waren ingezet. Beslissend is wat er in werkelijkheid is gebeurd en niet wat er had kúnnen gebeuren.

Deze benadering lijkt ook de leidende te zijn in de literatuur.8.Toch lijkt de Hoge Raad in zijn arrest van 18 mei 2004 – waar het niet over oplichting gaat – de causaliteit te relativeren, door de wederrechtelijkheid weg te denken.9.In die zaak was de verdachte met zijn auto in botsing gekomen met een andere auto, waarbij twee inzittenden van de andere auto zijn omgekomen. De verdachte reed 63 km/h waar een maximumsnelheid van 50 km/h gold en hij was onder invloed van alcohol. Het hof achtte niet bewezen dat het auto-ongeluk was veroorzaakt door de te hoge snelheid en het alcoholgebruik van de verdachte. Daarbij nam het hof het oordeel van een deskundige over, waaruit volgde dat de botsing mogelijk ook zou zijn ontstaan indien de verdachte de maximumsnelheid niet had overschreden en voorafgaand aan de aanrijding adequaat had gereageerd. De Hoge Raad overwoog dat het oordeel van het hof geen blijk geeft van een verkeerde rechtsopvatting ten aanzien van de strafrechtelijke causaliteit en niet onbegrijpelijk is. Machielse wijst erop dat het hof in deze zaak het condicio sine qua non criterium niet zuiver heeft toepast, door niet alleen de onrechtmatige gedraging van de verdachte weg te denken, maar er vervolgens een fictieve, correcte gedraging bij te denken.

De steller van het middel gaat uit van een dergelijke fictieve gedraging en stelt dat het gevolg hetzelfde zou zijn geweest als de verdachte zijn echte naam op de schuldbekentenis had ingevuld. Dat valt moeilijk te ontkennen; de pompbediende zal er in beide gevallen van uit gaan dat de naam die is ingevuld de werkelijke naam is van de betrokkene is en zal de benzine ‘meegeven’.10.Harteveld en Borgers wijzen erop dat de relativering van de causaliteit niet bruikbaar is, omdat dit er (vrijwel) altijd toe zal leiden dat het causaal verband ontbreekt.11.Dit uitgangspunt sluit overigens aan bij het condicio sine qua non-criterium. Bij toepassing van dit criterium moet de vraag worden gesteld wat het gevolg zou zijn geweest als de gedraging van de verdachte zich niet had voorgedaan. Het past daarbij niet om de concrete gedraging vervolgens te gaan vervangen door een fictieve, correcte gedraging.12.Met andere woorden, de gehele gedraging moet worden weggedacht en niet enkel de wederrechtelijkheid. Toegepast op onderhavige casus: als de verdachte géén naam had ingevuld op het document, had de pompbediende hoogstwaarschijnlijk niet ingestemd met afwikkeling van de transactie door middel van een schuldbekentenis.

Geconcludeerd moet daarom worden dat de opvatting van de steller van het middel, dat enkel sprake is van ‘bewegen tot’ als het slachtoffer niet tot afgifte van de benzine was overgegaan als de verdachte zijn werkelijke naam op de schuldbekentenis had geschreven, geen steun vindt in het recht. Het oordeel van het hof in de onderhavige zaak dat de verdachte de medewerker van het tankstation heeft bewogen tot afgifte van brandstof getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

Het middel faalt.

Het eerste middel faalt. Het tweede middel slaagt.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden uitspraak aanleiding behoren te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest, maar uitsluitend ten aanzien van feit 2 en de strafoplegging, en tot terugwijzing van de zaak naar het hof Arnhem-Leeuwarden, locatie Leeuwarden, opdat de zaak op het bestaande hoger beroep opnieuw wordt berecht en afgedaan.

De procureur-generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG