HR, 16-02-2016, nr. 14/04219

“De raadsvrouw voert een preliminair verweer, inhoudende dat het onderzoek in eerste aanleg nietig is en zij verzoekt de zaak terug te wijzen naar de rechtbank te Rotterdam. Zij voert, onder verwijzing naar de appelmemorie, daartoe aan dat mr. R.V. Hagenaars de verdachte als raadsman heeft bijgestaan in de beklagprocedure ex artikel 552a van het Wetboek van Strafvordering. Het op 24 maart 2011 door de raadsman ingediende klaagschrift had tevens als stelbrief in de strafzaak moeten worden opgevat. De stukken van de beklagprocedure waren echter ten onrechte niet in het strafdossier gevoegd waardoor de politierechter er niet van op de hoogte was dat in de strafzaak zich een raadsman had gesteld. In de stukken met betrekking tot de beklagprocedure stond al een parketnummer vermeld en minder dan een week later is de onderhavige strafzaak behandeld. Cliënt heeft ter terechtzitting in eerste aanleg van 20 augustus 2012 geen afstand gedaan van bijstand van zijn raadsman. Ter onderbouwing van het verweer verwijst de raadsvrouw naar de uitspraak van de Hoge Raad van 18 februari 1997, NJ 1997, 517, en een uitspraak van dit hof van 11 juni 2013, rolnummer 22-000518-12. De raadsvrouw legt die uitspraken over aan het hof ter voeging in het dossier.

De voorzitter deelt mede dat uit het dossier blijkt dat de rechtbank op 16 augustus 2011 in de beklagzaak een beschikking (raadkamernummer 11/430) heeft gegeven en dat de zaak daarna naar het archief is gegaan.

In de onderhavige strafzaak is de verdachte voor de zitting van 17 februari 2012 gedagvaard en is de zaak na aanhouding op 20 augustus 2012 inhoudelijk op zitting behandeld. De stukken van de beklagprocedure zaten toen niet in het strafdossier. Die stukken zijn pas later, na het instellen van hoger beroep, door de verdediging opgevraagd en in het strafdossier gevoegd.

De advocaat-generaal stelt zich op het standpunt dat in eerste aanleg de raadsman, blijkens het klaagschrift, als raadsman had moeten worden erkend voor de strafzaak. Het onderzoek in eerste aanleg is daarom nietig en de zaak moet worden teruggewezen naar de rechtbank Rotterdam.

De voorzitter onderbreekt vervolgens het onderzoek voor beraad.

Na beraad wordt het onderzoek hervat en deelt de voorzitter als beslissing van het hof het volgende mede.

De politierechter heeft op 20 augustus 2012 bij verstek vonnis gewezen. Niet blijkt dat aan mr Hagenaars een afschrift van de dagvaarding en oproeping is toegezonden of dat hij anderszins op de hoogte was van de zittingsdata. In het dossier bevindt zich geen stelbrief van de raadsman. Mr Hagenaars had op 24 maart 2011 namens de verdachte (verzoeker) een klaagschrift ex artikel 552a Wetboek van Strafvordering ingediend. Bij beschikking van 16 augustus 2011 heeft de rechtbank het beklag ongegrond verklaard.

Het dossier van de beklagprocedure was ten tijde van de behandeling van de strafzaak in eerste aanleg niet bij het strafdossier gevoegd.

Op grond van het dossier kan worden vastgesteld dat in het dossier dat aan de politierechter ten tijde van de behandeling van de strafzaak ter beschikking stond zich geen stuk bevond op grond waarvan de politierechter kon weten of vermoeden dat de verdachte was voorzien van rechtsbijstand.

De opvatting van de verdediging dat voeging van het beklagdossier in het strafdossier ten onrechte achterwege is gelaten, deelt het hof niet.

Het hof is van oordeel dat geen rechtsregel verplicht om de stukken van een - in casu reeds geruime tijd tevoren afgeronde - beklagprocedure in het strafdossier te voegen.

De door de raadsvrouw overgelegde uitspraak van dit hof ziet op een andere situatie, aangezien in die zaak - anders dan in de onderhavige - de stukken van de beklagprocedure wel in het dossier zaten.

Het hof ziet op grond van het vorenstaande geen reden het onderzoek in eerste aanleg nietig te verklaren en de zaak terug te wijzen naar de rechter in eerste aanleg.”

6. Voor de beoordeling van het middel is het navolgende van belang. Ingevolge art. 51 Sv dient aan de raadsman van een verdachte een afschrift van de relevante stukken waaronder de dagvaarding te worden verstrekt. Daarvoor is het wel nodig dat de betrokken autoriteiten ervan op de hoogte zijn dat de verdachte een raadsman heeft. Met het oog daarop bepaalt art. 39 lid 1 Sv dat de raadsman schriftelijk kennis moet geven van zijn optreden aan de officier van justitie, de griffier, of de hulpofficier, al naar gelang het stadium waarin de zaak zich bevindt. De kennisgeving van art. 39 eerste lid Sv geldt voor de gehele aanleg en in iedere aanleg moet opnieuw een schriftelijke kennisgeving aan de griffie worden verzonden.

Een dergelijke ‘stelbrief’ is echter geen noodzakelijke voorwaarde om als raadsman op te kunnen treden en dus ook niet voor de toepasselijkheid van art. 51 Sv. Als uit enig in het dossier aanwezig stuk aan de rechter of de andere justitiële autoriteiten kan blijken dat de verdachte voor de desbetreffende aanleg is voorzien van rechtsbijstand door een raadsman, zoals bijvoorbeeld een appelschriftuur, dan behoort deze raadsman als zodanig te worden erkend en is de rechter gehouden ambtshalve te onderzoeken of art. 51 Sv is nageleefd.1.Als een stelbrief zich ten gevolge van een fout van de griffie niet in het dossier bevindt, is eveneens sprake van schending van het in art. 51 Sv bepaalde. Dat voorschrift is in het belang van de verdachte gegeven en is van zo wezenlijke betekenis dat de niet-nakoming daarvan geacht moet worden aan een geldige behandeling van de zaak ter terechtzitting buiten tegenwoordigheid van de verdachte en diens raadsman in de weg te staan.2.

Kortom, als er reden bestaat te twijfelen of het voorschrift van art. 51 Sv is nageleefd, met name indien de raadsman niet op de zitting is verschenen, mag de behandeling van de zaak alleen worden voortgezet als de rechter voor wie de zaak is aangebracht in redelijkheid kan aannemen dat de verdachte er geen prijs op stelt ter terechtzitting te verschijnen en door zijn raadsman te worden bijgestaan, of als de rechter heeft vastgesteld dat het voorschrift wél is nageleefd. Bij twijfel geldt er dus een onderzoekplicht. Als er voor de feitenrechter geen aanleiding is om te twijfelen, bijvoorbeeld omdat door een administratieve omissie de stelbrief niet aan het dossier is toegevoegd, dan nog is er sprake van een schending van art. 51 Sv als deze fout naderhand aan het licht komt.3.

7. In onderhavige zaak blijkt noch uit het strafdossier, noch uit het beklagdossier dat een advocaat zich expliciet door middel van een schriftelijke kennisgeving als bedoeld in art. 39 eerste lid Sv in eerste aanleg van de strafzaak heeft gesteld als raadsman van de verdachte.

8. De vragen die dan rijzen en die in het middel ook centraal staan, zijn:

9. In het in hoger beroep door de raadsvrouw van verdachte aangehaalde arrest uit 1997 oordeelde de Hoge Raad dat gelet op het feit dat de advocaat als raadsman was betrokken bij de behandeling van een bezwaarschrift tegen de inhouding van het rijbewijs van verdachte, het oordeel van het hof dat die advocaat tijdens de behandeling van de strafzaak niet als raadsman van de verdachte moest worden beschouwd niet juist was.4.In deze zaak overwoog de Hoge Raad:

“6.1.1. Bij de beoordeling van het middel dient het volgende voorop te worden gesteld. Art. 38, eerste lid, Sv bepaalt dat de verdachte te allen tijde bevoegd is een of meer raadslieden te kiezen. Behoudens in het geval van voortijdige beëindiging van diens werkzaamheid, geldt de keuze van een raadsman — zoals ingevolge art. 43, eerste lid, Sv de toevoeging van een raadsman — voor de gehele aanleg waarin zij heeft plaatsgehad.

6.1.2 Ingevolge art. 39, eerste lid, Sv geeft de gekozen raadsman van zijn optreden als zodanig, wanneer de officier van justitie reeds in de zaak betrokken is, schriftelijk kennis aan de griffier of, als dat nog niet het geval is, aan de betrokken hulpofficier. De regeling van art. 39 Sv moet worden beschouwd als een ordemaatregel en een schriftelijke kennisgeving vormt geen noodzakelijke voorwaarde om als raadsman te kunnen optreden. Indien uit enig in het dossier aanwezig stuk aan de rechter of de andere justitiële autoriteiten kan blijken dat de verdachte voorzien is van rechtsbijstand door een raadsman dan behoort deze raadsman als zodanig te worden erkend.

6.2 Blijkens het zich bij de stukken van het geding bevindende proces-verbaal van de behandeling door de raadkamer van de Rechtbank op 14 juni 1994 van een door mr. Bordewijk namens de verdachte ingediend bezwaarschrift tegen de inhouding van het rijbewijs als bedoeld in art. 27, zevende lid, WVW is de verdachte aldaar verschenen, en werd deze aldaar bijgestaan door zijn raadsman mr. Bordewijk.

6.3 Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting van het Hof van 17 januari 1996, alwaar het Hof de behandeling ter terechtzitting opnieuw heeft aangevangen vanwege zijn gewijzigde samenstelling, heeft de raadsman van de verdachte aldaar het volgende verweer gevoerd: (enz.; zie Hof; red.)

6.5 In aanmerking genomen dat als vaststaand kan worden aangenomen — hetgeen ook voor het Hof uitgangspunt is geweest —, dat mr. Bordewijk als raadsman was betrokken bij de behandeling van een bezwaarschrift tegen de invordering van het rijbewijs van de verdachte en voorts in aanmerking genomen hetgeen hiervoor onder 6.1 is overwogen is 's Hofs oordeel dat mr Bordewijk tijdens de behandeling van de strafzaak in eerste aanleg door de Politierechter niet als raadsman van de verdachte moest worden beschouwd, niet juist.”

10. Uit deze uitspraak zou kunnen worden afgeleid dat ook de betrokkenheid van een advocaat bij de indiening en behandeling van een klaagschrift ex art. 552a Sv tot gevolg heeft dat de desbetreffende advocaat als raadsman moet worden erkend in de daarmee samenhangende strafzaak. Mij lijkt dat bezwaarschriften- en beklagprocedures wat dat betreft op een lijn kunnen worden gesteld. Bovendien blijkt uit het arrest dat voor het aanmerken van een advocaat als raadsman in een strafprocedure niet méér nodig is dan dat die advocaat in een dergelijke procedure ook als raadsman van de betrokkene is opgetreden. De Hoge Raad oordeelde overigens vervolgens dat het feit dat de raadsman geen afschrift had ontvangen van de inleidende dagvaarding niet tot cassatie behoefde te leiden nu de verdachte zelf ter terechtzitting in eerste aanleg was verschenen en daarbij (tot twee keer toe) niet kenbaar had gemaakt te verlangen dat zijn raadsman hem zou bijstaan en vervolgens zelf het woord ter verdediging had gevoerd. Hier deed zich dus de uitzonderingssituatie voor, zoals hiervoor genoemd onder 6, namelijk dat mocht worden aangenomen dat de verdachte er kennelijk geen prijs op stelde ter terechtzitting te verschijnen en door zijn raadsman te worden bijgestaan.

11. De Hoge Raad heeft daarna in 2002 in een andere zaak geoordeeld dat art. 51 Sv niet was geschonden door het niet sturen van een afschrift van de dagvaarding aan de raadsvrouw die de verdachte had bijgestaan in een met de strafzaak samenhangende klaagschriftprocedure, nu het hof had vastgesteld dat die raadsvrouw in eerste aanleg niet voor verdachte optrad. De raadsvrouw was in hoger beroep door het hof gehoord en had verklaard dat zij zich alleen in de hoofdzaak had willen stellen als de verdachte haar uitdrukkelijk gevraagd zou hebben, hetgeen hij niet had gedaan.5.Ook hier doet zich de uitzonderingssituatie zoals hiervoor aangehaald onder 6 voor dat de verdachte kennelijk niet door de raadsvrouw wilde worden bijgestaan.

12. Dan is er nog een uitspraak van de Hoge Raad uit 2011. In die zaak concludeerde mijn voormalig ambtgenoot Silvis dat het hof had kunnen oordelen dat het achterwege blijven van het verzenden van de inleidende dagvaarding aan een raadsman geen schending van art. 51 Sv in eerste aanleg opleverde, nu in het dossier geen stelbrief zat met betrekking tot de behandeling van de (straf)zaak in eerste aanleg, noch enig ander stuk waaruit zou kunnen worden afgeleid dat iemand als raadsman van de verdachte optrad in de strafprocedure. Daaraan deed volgens Silvis niet af dat een advocaat zich als raadsman van de verdachte had gesteld in een met de strafzaak samenhangende beklagprocedure. Dit laatste was door de raadsman in een brief aan het hof gesteld. Ik kan uit de conclusie niet opmaken of deze stelling bevestiging vond in de stukken van het dossier, oftewel of er in desbetreffende zaak ook een beklagprocedure was geweest. De Hoge Raad kon zich kennelijk in de conclusie vinden want hij deed de zaak af met toepassing van art. 81 RO.6.

13. Wat betekent dit nu voor onderhavige zaak? Enerzijds kan ik mij de redenering van het hof wel voorstellen, dat als er op geen enkele manier uit het dossier in eerste aanleg kon worden opgemaakt dat voor de verdachte een raadsman optrad, terwijl de stukken van de beklagprocedure ex art. 552a Sv zich in eerste aanleg niet in het dossier bevonden, er geen aanleiding is het onderzoek in eerste aanleg nietig te verklaren en de zaak terug te wijzen naar de rechter in eerste aanleg.

14. Waar naar mijn mening de redenering van het hof echter wringt, is dat het hof daarbij overweegt dat “geen rechtsregel verplicht om de stukken van een - in casu reeds geruime tijd tevoren afgeronde - beklagprocedure in het strafdossier te voegen”. Dat is op zichzelf juist, maar bij de samenstelling van het dossier is het de rechter zelf die op grond van art. 149a lid 2 Sv beslist of stukken tot de processtukken behoren en in het dossier moeten worden gevoegd met het oog op enige door hem te nemen beslissing. Daarbij is het niet doorslaggevend of stukken daadwerkelijk aan het procesdossier zijn gevoegd. Ook stukken die dat niet zijn, kunnen processtukken zijn.7.Daarbij gaat het in onderhavige zaak om een beklagprocedure die rechtstreeks verband houdt met de zaak die aan de rechter in eerste aanleg voorlag. Dus er kan ook niet op voorhand gezegd worden dat de stukken van die beklagprocedure niet relevant waren. Ik zal hier echter verder niet op doorgaan, omdat volgens mij het juiste criterium dat moet worden aangelegd is, of gedurende de eerste aanleg een raadsman is opgetreden, zoals bedoeld in het hiervoor aangehaalde arrest uit 1997. Onderhavige zaak biedt de mogelijkheid dat de Hoge Raad zich erover uitlaat wat in dit verband onder “aanleg” moet worden verstaan en of hiertoe ook procedures ingevolge art. 552a Sv behoren.8.Ik zie niet in waarom het optreden in het kader van een klaagschrift ex art. 552a Sv in casu niet onder “het optreden in eerste aanleg” zou vallen. Bovendien weegt mee dat het arrest van de Hoge Raad van 1997 impliceert dat als de stukken met betrekking tot de beklagprocedure wel in het dossier hadden gezeten, de betrokken advocaat als raadsman had moeten worden aangemerkt aan wie ingevolge art. 51 Sv een afschrift van de dagvaarding had moeten worden gestuurd.

15. Omdat ik de mening toegedaan ben dat het bij art. 51 Sv, zoals steevast in de jurisprudentie wordt herhaald, gaat om een voorschrift dat in het belang van de verdachte is gegeven en dat van zo wezenlijke betekenis is, dat de niet-nakoming daarvan geacht moet worden aan een geldige behandeling in van de zaak ter terechtzitting buiten tegenwoordigheid van de verdachte en diens raadsman in de weg te staan, voel ik méér voor het standpunt dat de steller van het middel inneemt dan voor de wijze waarop het hof de zaak heeft afgedaan. In de kern komt het middel erop neer dat nu - weliswaar pas in hoger beroep - is gebleken dat verdachte in eerste aanleg werd bijgestaan door een raadsman in een op de zaak betrekking hebbende beklagprocedure ex art. 552a Sv, de omstandigheid dat de hierop betrekking hebbende stukken zich niet in het dossier in eerste aanleg bevonden, waardoor het OM en de rechtbank hiervan niet op de hoogte waren, er niet aan in de weg staat de nietigheid van het onderzoek in eerste aanleg aan te nemen.9.

16. Dat was kennelijk ook het standpunt van de advocaat-generaal bij het hof. Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting heeft hij immers gesteld dat het onderzoek in eerste aanleg nietig is en de zaak moet worden teruggewezen naar de rechtbank Rotterdam.

17. In die benadering kan ik mij vinden. Naar mijn mening heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door aan te nemen dat er geen reden is om het onderzoek in eerste aanleg nietig te verklaren en de zaak terug te wijzen. Ik kan het hof weliswaar volgen in zijn oordeel dat geen rechtsregel verplicht om de stukken van een beklagprocedure in het strafdossier te voegen, maar - met de steller van het middel – acht ik zijn oordeel niet juist en/of begrijpelijk voor zover het inhoudt dat het feit dat achteraf blijkt dat de verdachte in eerste aanleg wel was voorzien van rechtsbijstand, geen of onvoldoende grond kan vormen om het onderzoek in eerste aanleg nietig te verklaren.

18. Het middel slaagt.

19. Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden uitspraak aanleiding behoren te geven.

20. Deze conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden uitspraak en tot zodanige op art. 440 Sv gebaseerde beslissing als de Hoge Raad gepast zal voorkomen.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG