5.8.2.1 De toerekening van art. 4:70 lid 1 BW

Waaijer schrijft het volgende over de waardering van giften:

De regels van art. 4:66 BW zien primair op het tijdstip dat voor de waardering van giften in aanmerking dient te worden genomen, waarbij de hoofdregel is dat het tijdstip van de prestatie als peilmoment geldt. Het gaat derhalve in eerste instantie niet om de waarde van de gift, maar om de waardering daarvan. Dit neemt evenwel niet weg dat de door Waaijer gesignaleerde ‘brede’ strekking van art. 4:66 wat mij betreft ook voor de waarde van de gift als zodanig dient op te gaan. De waarde van de gift ter berekening van de omvang van de legitimaire massa is in beginsel gelijk aan de waarde daarvan die toegerekend wordt op de legitieme portie, ter bepaling van de legitimaire aanspraak. Indien deze beide waarden zouden verschillen, wordt de legitiemeregeling naar mijn mening ‘systematisch’ geweld aan gedaan.2 Zou eerstbedoelde waarde immers hoger zijn dan de laatstbedoelde, ‘verkrijgt’ de legitimaris – ten laste van de draagplichtigen voor de legitieme portie – te veel, in het omgekeerde geval, te weinig.3

Uit de wettelijke waarderingsregels voor de gift van een prestatie die de erflater bij zijn overlijden nog niet had verricht (art. 4:66 lid 2 tweede volzin BW), blijkt dat de waarde van een dergelijke gift – voor de toerekening – gelijk is aan de schuld die bij de berekening van de legitimaire massa wordt gehanteerd.4 Zou dat niet het geval zijn,‘klopt’ het systeem evenmin.

De ‘hoofdregel’ is mijns inziens dan ook dat de – objectieve – maatstaf (waarde in het economische verkeer) ter bepaling van de waarde van een gift voor de berekening van de legitimaire massa eveneens gehanteerd dient te worden het bepalen van de waarde van deze gift voor de toerekening (art. 4:70 lid 1 BW).5 De redelijkheid en billijkheid hebben in de legitiemeregeling naar mijn mening slechts dan ‘invloed’ op de waardering als de wetgever daarvoor de ‘ruimte’ biedt, zoals bijvoorbeeld in art. 4: 90 lid 1 slotzinsnede

BW.6

Zowel voor de berekening van de omvang van de legitimaire massa als voor de bedoelde toerekening, dient de waarde van de ‘in aanmerking te nemen giften’ mijns inziens voor iedere gift afzonderlijk, op objectieve wijze te worden bepaald. Het feit dat deze giften voor de berekening van de legitimaire massa worden samengevoegd ter berekening van de omvang daarvan, mag mijns inziens niet tot de slotsom leiden dat de waarde van de desbetreffende giften eveneens ‘in gezamenlijkheid’ moet worden vastgesteld. Dit vraagstuk zou zich kunnen voordoen indien de giften betrekking hebben op goederen waarvan de gezamenlijke waarde groter is dan de waarde van de afzonderlijke, geschonken delen. Zo zou de in de legitiemeregeling te betrekken waarde van een gift van het gehele geplaatste kapitaal in een B.V. kunnen afwijken van de daarvoor in aanmerking te nemen waarden indien het bedoelde aandelenkapitaal in gedeelten geschonken zou zijn, ervan uitgaande dat al deze giften op grond van art. 4:67 BW in aanmerking genomen moeten worden. Daarbij teken ik voor de goede orde aan, dat de (objectieve)waarden van de afzonderlijke ‘gedeelten’ niet aan elkaar gelijk – hoeven te – zijn, en evenmin is uitgesloten dat de optelsom van de verschillende waarden gelijk is aan die van het gehele geplaatste aandelenkapitaal. Men mag voor de huidige legitiemeregeling naar mijn mening niet van de fictie uitgaan dat de aandelen nimmer geschonken zijn, en het gehele geplaatste aandelenkapitaal nog tot erflaters nalatenschap zou behoren. Dit verdraagt zich niet met het uitgangspunt dat de giften worden gewaardeerd naar het tijdstip van de desbetreffende prestatie (art. 4:66 lid 1 BW). Ook lijkt bedoelde fictie met een verbintenisrechtelijke legitieme portie op gespannen voet te staan; de desbetreffende goederen hebben het vermogen van erflater immers definitiefverlaten.

Afgezien van de – primaire – aandacht voor het waarderingstijdstip in art. 4:66 BW, richten enkele onderdelen daarvan zich op de waarde van de gift als zodanig.7 Zo bepaalt art. 4:66 lid 1 slotzin BW dat voor de waardebepaling van een gift geen rekening wordt gehouden met de mogelijkheid dat de erflater deze had kunnen herroepen. De opname van deze regel werd tijdens de parlementaire behandeling als volgt beargumenteerd:

De waarde van een gift kan worden beïnvloed door de eventuele voorwaarden waaronder deze totstandgekomen is, zo blijkt uit het citaat.9 Voorts blijkt daaruit dat het effect, voor wat betreft een ontbindende voorwaarde, waardedrukkend is. Hetzelfde geldt mijns inziens overigens voor een opschortende voorwaarde. De aan een voorwaarde eigen onzekerheid, drukt de waarde. Dat is echter – vanwege de in het citaat opgenomen reden – niet het geval bij de herroepelijke giften, waarbij de vervulling van de ontbindende (herroepings)voorwaarde enkel van de wil van de erflater afhankelijk is.10 Voor de gift waarbij de ontbindende (herroepings)voorwaarde – net – niet zuiver potestatief is, geldt de slotzin van art. 4:66 lid 1 BW niet, zij het dat dat mijns inziens niet wil zeggen dat het waardedrukkende effect van een dergelijke voorwaarde zich voor alle gevallen in gelijke, volle omvang manifesteert. De impact van het bedoelde effect hangt van vele factoren af, waardoor het verschil in waarde tussen ‘net wel’ en ‘net niet-zuiver potestatief’ fractioneel kan zijn. Zoals hiervoor aangegeven, dient naar mijn mening voor de waardebepaling in het kader van de toerekening op de legitieme portie (art. 4:70 lid 1 BW) dezelfde objectieve maatstaf als voor de toepassing van art. 4:65 BW te worden gehanteerd ((verkeers)waarde in het economische verkeer) waarbij alle – ook voor een ‘willekeurige derde’ – relevante feiten en omstandigheden, zoals ontbindende en opschortende voorwaarden, op de waarde van invloed kunnen zijn.