HR, 26-06-2015, nr. 14/05209

Het cassatieberoep bevat één klacht (‘onderdeel’).

Het onderdeel richt zich tegen het feit dat het hof in zijn beschikking van 22 juli 2014 de kinderalimentatie met terugwerkende kracht heeft gewijzigd.

In dit verband wijst het onderdeel erop dat de vrouw in haar verweerschrift in hoger beroep het volgende heeft verzocht c.q. gesteld:

“Terugwerkende kracht

De moeder heeft een zeer laag inkomen en heeft om rond te kunnen komen met betrekking tot kosten van verzorging en opvoeding van [kind 1] onderhandse leningen afgesloten bij vrienden en familie. Daarom heeft zij bij de vader aangedrongen op spoedige betaling van de achterstand in kinderalimentatie. Nadat de vader de achterstallige alimentatie had betaald, heeft zij de mensen die voor haar in de bres waren gesprongen kunnen terugbetalen. Zelfs indien het hof van oordeel is dat de draagkracht van de vader onvoldoende is, heeft de moeder wel behoefte aan de door de vader betaalde bedragen voor [kind 1] en zou het in strijd zijn met de redelijkheid en billijkheid om haar deze bedragen te laten terugbetalen. Dit klemt te meer nu terugbetaling van de kinderalimentatie ertoe zal leiden dat de levensstandaard voor [kind 1] gedurende een langere periode aanzienlijk lager zal worden hetgeen niet in zijn belang is en hetgeen de vader ook niet nastreeft, zo hoopt de moeder nog steeds.”8.

Het onderdeel wijst er voorts op dat de man in zijn appelschrift ten aanzien van de periode vanaf november 2012 – anders dan ten aanzien van de periode van 1 november 2011 tot 1 november 2012 – niet expliciet om terugbetaling heeft verzocht.9.Het onderdeel wijst er ten slotte op dat het hof ten aanzien van de periode van 1 november 2011 tot 1 november 2012 in zijn eerdere beschikking van 2 juli 2013 (rov. 4.9) het verzoek van de man om terugbetaling heeft afgewezen. De betreffende rechtsoverweging luidt als volgt:

“4.9 (…) Het hof zal bepalen dat de vrouw de van de man ontvangen bijdragen voor zover die hoger zijn dan € 246,- per maand niet behoeft terug te betalen nu deze bijdragen voor [kind 1] zijn bestemd en van maand tot maand plegen te worden verbruikt.”

Het onderdeel klaagt (cassatieverzoekschrift, nr. 10) dat het hof ten onrechte het daartoe strekkende verzoek van de vrouw om niet tot vaststelling van de bijdrage met terugwerkende kracht over te gaan heeft gepasseerd, althans het verzoek van de vrouw heeft gepasseerd om niet tot terugbetaling te hoeven overgaan van reeds ontvangen bedragen, dan wel dat ’s hofs beslissing op dit punt onbegrijpelijk is nu enige motivering hieromtrent geheel ontbreekt, terwijl het hof in zijn beschikking van 2 juli 2013 voor de periode tot 1 november 2012 wel expliciet bepaald heeft dat de vrouw niet tot terugbetaling hoeft over te gaan (rov. 4.9 en dictum, tweede alinea), en het hof niet uitlegt waarom het een dergelijk onderscheid tussen de beide perioden maakt.

Het onderdeel klaagt bovendien (cassatieverzoekschrift, nr. 11) dat het hof van een onjuiste rechtsopvatting is uitgegaan door bij de wijziging van de bijdrage per 1 november 2012 niet de – naar vaste rechtspraak10.– vereiste behoedzaamheid in acht te nemen en niet aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken te hebben beoordeeld of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd van hetgeen in overeenstemming met diens behoefte aan levensonderhoud reeds is uitgegeven en daarvan, indien dat het geval is, rekenschap te geven in de beschikking. Althans is het oordeel van het hof, aldus het onderdeel, op dit punt onvoldoende met redenen omkleed nu enige motivering omtrent de toepassing van voornoemde uit de jurisprudentie voortvloeiende maatstaf ontbreekt.

Het onderdeel klaagt ten slotte (cassatieverzoekschrift, nr. 12) dat ’s hofs oordeel onbegrijpelijk is voor zover het van mening zou zijn geweest dat ten processe onvoldoende is gebleken om de gevolgen van terugwerkende kracht en de redelijkheid van de terugbetalingsverplichting te onderzoeken, gelet op de volgende – hier deels verkort weergegeven – omstandigheden:

Bij de beoordeling van de klachten dient het volgende als uitgangspunt.

Zoals Uw Raad in HR 25 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:1001, NJ 2014/225 overwoog11., gelden met betrekking tot de door de rechter te bepalen ingangsdatum van een (gewijzigde) onderhoudsverplichting, blijkens vaste rechtspraak van Uw Raad (zie HR 21 december 2007, ECLI:NL:HR:2007:BB4757, NJ 2008/27 en HR 25 januari 2008, ECLI:NL:HR:2008:BB9246, NJ 2008/65) de volgende regels (rov. 3.5.1):

“(i) De rechter die beslist op een verzoek tot wijziging van een eerder vastgestelde bijdrage in het levensonderhoud, zal in het algemeen behoedzaam gebruik moeten maken van zijn bevoegdheid de wijziging te laten ingaan op een vóór zijn uitspraak gelegen datum, met name indien dit ingrijpende gevolgen kan hebben voor de onderhoudsgerechtigde in verband met een daardoor in het leven geroepen verplichting tot terugbetaling van hetgeen in de daaraan voorafgaande periode in feite is betaald of verhaald.

(ii) Deze behoedzaamheid geldt ook voor de rechter in hoger beroep die met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum een zodanige wijziging brengt in de door de rechter in eerste aanleg vastgestelde of gewijzigde bijdrage dat zij kan leiden tot de hiervoor bedoelde ingrijpende gevolgen.

(iii) Deze behoedzaamheid brengt mee dat de rechter naar aanleiding van hetgeen partijen hebben aangevoerd, zal moeten beoordelen of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd van hetgeen in overeenstemming met diens behoefte aan levensonderhoud reeds is uitgegeven, en dat de rechter, indien dit naar zijn oordeel het geval is, van zijn beoordeling rekenschap zal moeten geven in de motivering.”

Uw Raad overwoog daarbij nog het volgende in rov. 3.5.2:

“In het vorenstaande ligt besloten dat de rechter die een onderhoudsverplichting verlaagt met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum, steeds aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken, zal moeten beoordelen in hoeverre een daaruit voortvloeiende terugbetalingsverplichting in redelijkheid kan worden aanvaard (vgl. HR 26 juni 2009, ECLI:NL:HR:2009:BH2288, NJ 2009/304, en HR 4 november 2011, ECLI:NL:HR:2011:BR5310, NJ 2011/514). Hij is derhalve bij die beoordeling niet afhankelijk van een door de onderhoudsgerechtigde gevoerd, op die terugbetaling betrekking hebbend verweer.”

en in rov. 3.6.3:

“Bij de hiervoor in 3.5.1 onder (iii) bedoelde beoordeling of, en in hoeverre, van de onderhoudsgerechtigde in redelijkheid terugbetaling van het teveel ontvangene kan worden verlangd, dient de rechter ook het belang van de onderhoudsplichtige om het teveel betaalde terug te krijgen in aanmerking te nemen.”

Elementen die bij bovenstaande beoordeling voorts van belang kunnen zijn, zijn de omvang van de terugbetalingsverplichting, de omvang van de inkomsten en de vermogenspositie van de alimentatiegerechtigde, de vraag of sprake was van een aanvankelijk te hoog vastgestelde behoefte van de alimentatiegerechtigde dan wel een aanvankelijk te hoog vastgestelde draagkracht van de alimentatieplichtige, de vraag in hoeverre voorzienbaar was en de alimentatiegerechtigde er rekening mee heeft kunnen houden dat de alimentatie zou worden verlaagd en de vraag in hoeverre de alimentatiegerechtigde de aan alimentatie ontvangen bedragen heeft of zal hebben verbruikt (in overeenstemming met zijn/haar behoefte aan levensonderhoud).12.

In het thans voorliggende geval heeft het hof in zijn beschikking van 22 juli 2014 de bijdrage van de man (ook) over een ten tijde van de beschikking in het verleden liggende periode gewijzigd naar een lager bedrag, namelijk over de periode van 1 november 2012 tot 26 mei 2013 naar € 339,- per maand en over de periode van 26 mei 2013 tot de datum van beschikking (22 juli 2014) naar € 176,- per maand. Over de periode van 1 november 2012 tot 12 november 2013 was de alimentatie daarvóór laatstelijk vastgesteld op € 470,53,- per maand (beschikking rechtbank van 14 november 2012). Over de periode van 12 november 2013 tot 22 juli 2014 was de alimentatie daarvóór laatstelijk vastgesteld op € 250,- per maand (beschikking hof van 12 november 2013).

Dit betekent dat de terugbetalingsverplichting een bedrag van ongeveer € 3170,- zou kunnen beslaan.13.

In het onderhavige geval kan uit de processtukken omtrent de (on)aanvaardbaarheid van een dergelijke terugbetalingsverplichting het volgende worden afgeleid.

De man heeft in zijn appelschrift14.(in het kader van de vaststelling van zijn draagkracht) gesteld dat hij na het wijzen van de beschikking van 14 november 2012 door de rechtbank Alkmaar een lening ten bedrage van € 3600,- heeft moeten aangaan bij zijn vader om de achterstallige alimentatie waarop de vrouw meteen aanspraak maakte, te kunnen voldoen. Bij de betaling aan de vrouw, zo stelt de man, is aan de vrouw kenbaar gemaakt dat zij het geld moest reserveren zodat zij bij een andersluidende beslissing van het hof niet het standpunt zou kunnen innemen dat de alimentatie al is verbruikt.

De vrouw heeft in hoger beroep verweer gevoerd op het punt van een (eventuele) verlaging van het alimentatiebedrag.15.Zij heeft daarbij – zie het citaat hiervoor onder 2.3 – onder het kopje “Terugwerkende kracht” gewezen op haar lage inkomen, gesteld dat zij om rond te kunnen komen met betrekking tot kosten van verzorging en opvoeding van [kind 1] onderhandse leningen heeft afgesloten bij vrienden en familie, die zij weer heeft terugbetaald nadat de vader de achterstallige alimentatie had betaald, en voorts gewezen op het feit dat er geen sprake is geweest van een te hoog vastgestelde behoefte. Zij heeft gesteld dat terugbetaling in strijd zou zijn met de redelijkheid en billijkheid.

In reactie daarop heeft de man ter zitting van 27 mei 201316.gesteld dat de vrouw heeft nagelaten bewijsstukken te overleggen van (haar lage inkomen en) de onderhandse leningen bij familie. Ook heeft hij aangegeven dat hij onder protest de achterstand heeft betaald, omdat de vrouw deze door middel van een deurwaarder wilde incasseren. Bij de betaling heeft hij meegedeeld hoger beroep te zullen instellen. Daarom had de vrouw er, zo stelt hij, rekening mee moeten houden dat zij, indien in hoger beroep een andere beslissing zou worden genomen, tot terugbetaling van het teveel betaalde diende over te gaan. Ook heeft hij opgemerkt dat de vrouw naast de alimentatiebetalingen op 20 oktober 2011 nog een bedrag van bijna € 10.000,- van de man heeft ontvangen.

In alle op de alimentatie van [kind 1] betrekking hebbende beschikkingen is zijn behoefte steeds vastgesteld op hetzelfde (slechts geïndexeerde) bedrag,17.terwijl het hof in rov. 2.7 van zijn beschikking van 22 juli 2014 heeft vastgesteld dat partijen gezamenlijk onvoldoende draagkracht hebben om in de behoefte van [kind 1] te voorzien. Het hof heeft voorts in rov. 2.4 van zijn beschikking van 22 juli 2014, met verwijzing naar rov. 2.4 van zijn beschikking van 2 juli 2013, vastgesteld dat het inkomen van de vrouw bestond uit een WIA-uitkering en dat haar fiscaal loon in het jaar 2012 € 21.078,- bedroeg, en het is hiervan ook voor de periode van 1 november 2012 tot 26 mei 2013 uitgegaan. In rov. 2.6 van zijn beschikking van 22 juli 2014 heeft het hof nog vastgesteld dat het netto besteedbaar inkomen van de vrouw € 1410,- per maand bedraagt.

Het hof heeft vervolgens in zijn beschikking van 22 juli 2014, zonder enige overweging aan de terugwerkende kracht te wijden, de alimentatie (ook) over een ten tijde van zijn beschikking in het verleden liggende periode gewijzigd naar een lager bedrag.18.

Door het ontbreken van enige motivering op dit punt heeft het hof niet kenbaar de hierboven onder 2.6 weergegeven regels toegepast. Evenmin heeft het hof kenbaar onderzocht of een terugbetalingsverplichting ten laste van de vrouw in redelijkheid kan worden aanvaard. Daarmee heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Indien het hof van oordeel is geweest dat ten processe onvoldoende is gebleken om de gevolgen van de terugwerkende kracht en de redelijkheid van een terugbetalingsverplichting te onderzoeken, is dat oordeel, gelet op het partijdebat en hetgeen hiervoor onder 2.10.1-2.10.4 overigens aan de gedingstukken is ontleend, zonder nadere toelichting niet begrijpelijk.

Aan dit laatste doet m.i. niet af dat uit de gedingstukken niet duidelijk blijkt of en in hoeverre de man over de hier in het geding zijnde periode (vanaf 1 december 2012) daadwerkelijk (teveel) kinderalimentatie heeft betaald. Al aangenomen dat de na de beschikking van de rechtbank d.d. 14 november 2012 betaalde ‘achterstallige’ alimentatie waarover partijen spreken in hun appelschrift resp. verweerschrift en die voldaan zou zijn met het door de man geleende bedrag ad € 3.600, uitsluitend ziet op de periode van 1 november 2011 tot 1 november 2012, sluit dit nog niet uit dat de man (ook) over de periode na 1 november 2012 wel teveel heeft betaald. Weliswaar was de beschikking van de rechtbank van 14 november 2012 ten aanzien van die periode niet uitvoerbaar bij voorraad verklaard, maar de man heeft bij het hof, gelet op zijn “nijpende financiële situatie”, aangedrongen op een beschikking, welke beschikking d.d. 12 november 2013 – strekkende tot vaststelling van een voorlopige bijdrage van € 250,- per maand met onmiddellijke ingang – vervolgens wel uitvoerbaar bij voorraad is verklaard. Een verplichting tot terugbetaling lijkt derhalve niet met zekerheid uit te sluiten.

Uit het voorgaande volgt dat het onderdeel slaagt.