15.4.5 Rechtstreeks verband

Uit Hoge Raad 1 maart 2002, nr. 36 020, BNB 2002/141 valt op te maken dat, indien een ondernemer (belastingplichtige) betalingen verricht aan een andere ondernemer (belastingplichtige), er als regel ervan mag worden uitgegaan dat deze betalingen de tegenwaarde voor een prestatie vormen. In het geval van betalingen tussen belastingplichtigen wordt uitgegaan van het bestaan van een rechtstreeks verband. Bezien vanuit het algemene, objectieve karakter van de btw, is mijns inziens een juist uitgangspunt. Deze stelregel lijkt door het HvJ EG te worden bevestigd. In de zaak Société thermale d’Eugénie-les-Bains overweegt het HvJ EG ten aanzien van betaalde voorschotten dat:

Bovenstaande uitgangspositie, die niet veel meer dan een verdeling van de bewijslast inhoudt, laat onverlet dat er gevallen kunnen zijn waarin een rechtstreeks verband, en dus een bezwarende titel ontbreekt.2

Er is slechts een bezwarende titel, indien er een rechtstreeks verband bestaat tussen de verrichte prestatie en de ontvangen tegenwaarde.3 Mijns inziens moet ter beantwoording van de vraag of een rechtstreeks verband aanwezig is, dan ook een antwoord worden gezocht op de vragen of de tegenwaarde ook zou zijn betaald, indien de prestatie niet zou zijn verricht en of de prestatie zou zijn verricht, indien de tegenwaarde niet zou zijn betaald. Zo werd in de zaak Julius Filibeck wegens het ontbreken van een rechtstreeks verband geen bezwarende titel aangenomen omdat in die situatie de tegenwaarde ook werd betaald, indien de prestatie niet werd verricht.4 Dit principe brengt ook met zich mee dat donaties en schenkingen niet aan te merken zijn als afzonderlijke vergoedingen voor handelingen. Het kenmerk van donaties en schenkingen is dat zij worden gedaan zonder dat daar een wederprestatie tegenover staat.5

De eis van het rechtstreekse verband brengt voorts met zich mee dat de vergoeding moet zijn bedongen.6 Overigens hoeft de vergoeding niet afdwingbaar te zijn.7 Voldoende is dat partijen de vergoeding overeengekomen moeten zijn.8 Van Hilten en Van Kesteren vatten de eis van de bedongen vergoeding in de term “voor-wat-hoortwat-beginsel”.9 Dat is volgens mij ook de kern: de één geeft, opdat de ander geeft en de ander geeft opdat de één geeft.10 In de eerder aangehaalde zaak Tolsma oordeelde het HvJ EG dat een orgeldraaier geen diensten onder bezwarende titel verrichtte, omdat de bedragen die de orgeldraaier in zijn mansbakje ontving volstrekt vrijwillig en willekeurig werden gegeven, terwijl ook de hoogte van de bedragen in de praktijk onmogelijk was vast te stellen.11 Er bestond volgens het HvJ EG geen enkel noodzakelijk verband tussen de muzikale verrichting en de betalingen. De vergoeding was niet bedongen (de betalingen gebeurden op vrijwillige basis), de voorbijgangers hadden niet om de muzikale prestatie gevraagd, en hun betaling hing niet af van de muzikale prestatie.12 Het mag dan misschien in het geval van Tolsma wel zo zijn geweest dat Tolsma zijn prestatie niet zou hebben zou zijn verricht, indien de tegenwaarde niet zou zijn betaald, maar het komt mij voor dat Tolsma de tegenwaarde ook zou hebben verkregen, indien de prestatie niet zou zijn verricht. Een rechtstreeks verband ontbreekt dan vanwege die laatste constatering.

In het kader van subsidieverstrekkingen heeft het HvJ EG, bij de beantwoording van de vraag of een rechtstreeks verband aanwezig is tusen prestatie en vergoeding, belang gehecht aan het antwoord op de vraag of van “verbruik” sprake was.13 Het HvJ EG acht van belang of er een identificeerbare verbruiker en of er een identificeerbaar voordeel is, in die zin dat het voordeel van de prestatie als een bestanddeel van de kosten van de activiteit van een andere deelnemer aan het economisch verkeer kan worden beschouwd.14 Aldus is het voor een rechtstreeks verband van belang dat er een identificeerbaar voordeel, alsmede een identificeerbare verbruiker valt aan te wijzen. Dit beeld komt ook naar voren uit de jurisprudentie die betrekking heeft op de problematiek rond de belastbaarheid van contributiebetalingen.

Uit het Apple & Pear arrest volgt dat om te bepalen of een vergoeding rechtstreeks verband houdt met handelingen van een lichaam (in casu een “Council”), van belang is of het lichaam zich bezig houdt met behartiging van de gemeenschappelijke belangen van de leden. Alsdan is geen rechtstreeks verband aanwezig. In de zaak Kennemer Golf & Country Club bevestigde het HvJ EG dit oordeel en voegde daaraan toe dat ook wanneer de vergoeding bestaat uit een forfaitair bedrag (zoals doorgaans het geval is bij een contributie) nog steeds sprake kan zijn van een rechtstreeks verband.15 Volgens het HvJ EG is een rechtstreeks verband ook dan aanwezig indien de forfaitaire contributie niet gekoppeld is aan individuele prestaties op verzoek van de leden, maar bestaat uit een permanente terbeschikkingstelling van faciliteiten. Van belang is te onderkennen dat in de zaak Apple & Pear sprake was van wettelijk verplichte bijdragen. Deze waren óók invorderbaar als een teler géén voordeel had bij de promotieactiviteiten van de handeling. De “vergoeding” werd dus ook betaald indien de prestatie niet verricht werd. De bijdragen die de leden van de Kennemer Golf & Country Club betaalden waren geen wettelijk verplichte bijdragen, maar vloeiden voort uit een contractuele relatie op basis waarvan de leden een individualiseerbaar recht op gebruikmaking van de faciliteiten verkregen. Bovendien moet worden vastgesteld dat in de zaak Apple & Pear de “afnemers” een onbepaalbare groep, te weten een gehele sector, was. In de Kennemer Golf & Country Club zaak kon de groep die een voordeel had wél bepaald worden. Indien de wederpartij niet bepaalbaar is, kan geen sprake zijn van wederkerigheid, en is een rechtstreeks verband met een verrichte handeling niet aanwezig. Er kan dan geen doeloorzakelijk verband bestaan tussen vergoeding en handeling.16 Een gehele branche, sector of een (groep) uit de samenleving vormt geen individualiseerbare ontvanger.17 De leden van een vereniging zijn echter niet per definitie als niet-individualiseerbare ontvangers aan te merken. Sinds het Kennemer Golf & Country Club arrest is duidelijk dat de voordelen / diensten niet geconcretiseerd hoeven te zijn ten aanzien van elk lid afzonderlijk.18 Van doorslaggevende betekenis is, of de contributie door de vereniging is bedongen en of de leden die een voordeel hebben bij de handelingen van de vereniging geïdentificeerd (individualiseerbaar) zijn. Slechts dan is een rechtstreekse band tussen een prestatie van de één en de tegenwaarde van de ander vast te stellen.

De eis van het rechtstreekse verband tussen de handeling en de vergoeding is mijns inziens fundamenteel voor het btw-stelsel. De btw beoogt het particuliere verbruik te belasten. Hoewel de btw naar haar doel een verbruiksbelasting is, is de btw naar haar vorm immers een transactiebelasting. Om doelmatigheidsredenen grijpt de btw aan bij de transacties die belastingplichtigen verrichten, waarbij hetgeen voor die transacties wordt betaald de maatstaf vormt. Slechts indien een rechtstreeks verband bestaat tussen transactie en tegenwaarde, vormt de besteding van de consument een graadmeter voor diens consumptie. Het rechtstreeks verband veronderstelt een bepaalbare relatie tussen individualiseerbare partijen die over en weer concrete prestaties uitwisselen, waarbij de prestatie van de één de noodzakelijke voorwaarde vormt voor de prestatie van de ander en de prestatie van de ander de noodzakelijke voorwaarde vormt voor de prestatie van de één.