8.3.5.3 De hoedanigheid van procespartijen

494. Het procesrecht is niet ongevoelig voor de maatschappelijke posities van procespartijen.1 Van der Wiel heeft er reeds op gewezen dat de onderlinge hoedanigheid van partijen voor zowel de wetgever als de rechter soms aanleiding vormt tot aanpassing van de processuele posities die uit onverkorte toepassing van de 'normale' algemene regels van procesrecht voortvloeien.2 Men denke dan bijvoorbeeld aan de mogelijkheden die de wetgever heeft om door materieelrechtelijke wetgeving de bewijslastverdeling te regelen3 en de aan mogelijkheden van de rechter om de stel-of bewijslast van een partij te verlichten of te verzwaren.4 Bestudering van de rechtspraak leert dat de rechter daarvoor in het bijzonder grond ziet in het gegeven dat een bepaalde partij uit de aard van haar maatschappelijke positie, bijvoorbeeld als werkgever5, producent of dienstverlener6, een informatievoorsprong heeft op haar wederpartij, bijvoorbeeld de werknemer, consument of cliënt.

Of, en zo ja, in hoeverre de hoedanigheid van procespartijen van invloed is op het procesrecht buiten het nauw met de materieelrechtelijke positie van partijen verweven gebied van mededelingsplichten en bewijslasten, valt moeilijk te zeggen. Het is moeilijk voorstelbaar dat het procesrecht, waaronder het ongeschreven procesrecht van de eisen van een goede procesorde, dat op een geschil tussen twee ondernemers wordt toegepast, afwijkt van het procesrecht dat geldt voor de behandeling van een geschil tussen twee particulieren of een ondernemer en een particulier, omdat er een verschil is in de hoedanigheid van betrokken partijen. In een dergelijk verschil ligt naar mijn mening geen grond om in het ene geval bijvoorbeeld soepeler met termijnen om te gaan, minder vergaande eisen aan de inhoud van een dagvaarding te stellen of meer mogelijkheden tot herstel van met nietigheid bedreigde verzuimen te bieden. In de onderzochte arresten refereert de Hoge Raad in ieder geval niet aan de hoedanigheid van partijen als relevante factor voor hetgeen een goede procesorde inhoudt of meebrengt, terwijl daarin evenmin aanwijzingen kunnen worden gevonden voor de veronderstelling dat die hoedanigheid stilzwijgend een rol van betekenis heeft gespeeld.7.

Men bedenke hierbij dat het procesrecht, als recht dat in hoge mate wordt gekenmerkt door de betrokkenheid van de rechter en, daarmee, door het algemeen belang dat is gemoeid bij een goede rechtspleging, meer wordt bepaald door de verhouding van partijen tot de rechter en de daaruit voortvloeiende verplichtingen tot medewerking aan een voortvarende en effectieve berechting van hun geschil, dan door de onderlinge verhouding van partijen. Terwijl partijen buiten het proces om door onderlinge afspraken het tussen hen geldende recht in hoge mate zelf kunnen vaststellen, brengt de betrokkenheid van de overheid in de persoon van de rechter bij de berechting van een tussen hen gerezen geschil mee dat zij maar beperkte mogelijkheden hebben om het procesrecht dat op hun geschil wordt toegepast te beïnvloeden.

Voorts zij opgemerkt dat verschillen in de hoedanigheid van partijen in de processuele context van een zaak waarin procesvertegenwoordiging wettelijk verplicht is, enigszins worden getemperd door die verplichte (deskundige) bijstand in de procesvoering. In zaken waarvoor die eis niet geldt, hoofdzakelijk kantonzaken, zal de rechter verschillen in 'proceskunde' tussen bijvoorbeeld een tegen elkaar procederende 'one-shotter' en 'repeatplayer' tot op zekere hoogte kunnen en mogen compenseren door meer of minder gebruik te maken van zijn bevoegdheden om partijen te bevelen bepaalde inlichtingen te verstrekken of bescheiden over te leggen, ambtshalve maatregelen tegen vertraging van het geding te treffen en ambtshalve het verhoor van getuigen of deskundigen te bevelen.8

Al met al kan worden betoogd dat in zoverre het procesrecht ruimte laat voor differentiatie op grond van de hoedanigheid van partijen, niet zozeer die hoedanigheid op zichzelf beschouwd relevant is, als wel het antwoord op de vraag of partijen uit hoofde van hun maatschappelijke positie in de verhouding die onderwerp van geschil is, processueel gelijkwaardige kansen hebben. Belangrijker dan de hoedanigheid van partijen als ondernemer en particulier, is derhalve de hoedanigheid die partijen uit hoofde van hun onderlinge verhouding hebben, als bijvoorbeeld overheid en burger, werkgever en werknemer, producent en consument of moeder en kind.9 In zoverre aan de hoedanigheid die een procespartij in de litigieuze verhouding inneemt, inherent is dat zij zich in een voor haar nadelige, procesrechtelijke uitgangspositie bevindt, zal de rechter ongelijkheidscompenserend mogen - in het licht van het in art. 6 EVRM besloten liggende recht op een effectieve toegang zelfs moeten optreden.