5.3.2.1 Aanvang termijn

In principe dient als aanvangstijdstip in procedures waarin burgerlijke rechten en verplichtingen worden vastgesteld (zoals civiele procedures) te worden aangemerkt het moment waarop de gerechtelijke actie wordt ingesteld. Ook hier kan van vaste rechtspraak worden gesproken. Het Europees Hof spreekt doorgaans van 'la date de la saisine du tribunalTthe date on which the action was instituted'.1

Men zou kunnen menen dat met dit moment vereenzelvigd moet worden het moment waarop de procedure ten gerechte aanhangig wordt gemaakt. Naar Nederlands recht zou dit voor dagvaardingsprocedures betekenen het moment van uitbrengen van de dagvaarding (en niet de dag van inschrijving van de zaak op de rol) en voor verzoekschriftprocedures de dag van indiening van het verzoekschrift ten gerechte. Het lijkt mij zuiverder te stellen dat dit moment moet liggen op het tijdstip dat het gerecht voor het eerst kennisneemt van het procesinleidende stuk,2 De redelijke-termijneis is immers een norm die zich richt tot de (rechtsprekende) overheid en niet tot partijen. Het kiezen van de - door de ene partij aan de andere gerichte - dagvaarding als beginpunt van de procedure is dan ook onzuiver. Met het door mij voorgestane aanvangstijdstip wordt bovendien voorkomen dat er een discrepantie zou bestaan tussen het moment van openbaarheid van de civiele procedure en het moment waarop de redelijke termijn gaat lopen.

Van Dijk en Van Hoof merken op dat eveneens als beginpunt heeft te gelden het moment waarop, in het kader van een andere procedure, een burgerlijk recht of burgerlijke verplichting in een verweer naar voren wordt gebracht.3 De Europese instanties hebben hieraan in diverse uitspraken uitwerking gegeven:

Naar mijn mening heeft voor het Nederlands recht in beginsel hetzelfde te gelden. Met instemming haal ik voormalig A-G (thans Hoge-Raadslid) Asser aan in zijn conclusie voor HR 29 juni 1990, NJ 1991, 337 (EAA):

Hetgeen de advocaat-generaal overigens als regel poneert met betrekking tot procedures die spelen tussen overheid en burger, geldt mijns inziens a fortiori tussen twee 'gewone' procespartijen.

De A-G ziet kennelijk mogelijkheden voor uitzonderingen op deze regel, gezien het feit dat hij daarvan slechts 'in het algemeen' uitgaat. Wellicht duidt hij op de bijzondere zorgplicht van de overheid ten opzichte van burgers om niet te lang te wachten met het entameren van een procedure. In dit verband refereer ik aan een arrest van de Hoge Raad uit 19879 waar het betrof een civiele verhaalsprocedure, die eerst zeven jaar na het ontstaan van het recht was aanhangig gemaakt. Annotator Vranken acht deze termijn zonder bijkomende omstandigheden te lang. Begrijp ik hem goed, dan zou (de redelijke termijn uit) art. 6 EVRM ingeroepen moeten kunnen worden ten aanzien van dit soort vertragingen vóór de procedure en daarmee horizontale werking aan art. 6 EVRM toegekend kunnen worden. Ik kan in deze gedachte een heel eind meekomen, maar attendeer op de bijzondere positie van de overheid. Van een 'volle' horizontale werking zou ik dan niet willen spreken; de aanspraak op het binnen redelijke termijn entameren van een procedure blijft immers i.c. een aanspraak tegen een overheidsorgaan, handelend in de uitvoering van zijn taken. Dat is toch iets anders dan een aanspraak tegen een privépersoon.10

De Nederlandse wet stelt her en der onderhandelingen tussen partijen verplicht vooraleer zij bij de rechter kunnen aankloppen. De sanctie op deze omissie is niet-ontvankelijkheid. Ik wijs op art. 6:240 lid 4 BW (dat partijen verplicht in overleg te treden omtrent bezwaren die zouden kunnen bestaan ten aanzien van (te hanteren of gehanteerde) algemene voorwaarden) en art. 3:305a lid 2 BW (dat een vereniging of stichting, optredende ter bescherming van de belangen van andere personen, verplicht tot het voeren van overleg met de wederpartij alvorens tot het instellen van een rechtsvordering over te gaan). Wellicht zijn deze bepalingen opgenomen ter voorkoming van de situatie dat een der partijen 'rauwelijks' wordt gedagvaard. Men kan erover twisten of dergelijke wettelijke verplichtingen wel in overeenstemming zijn met art. 6 EVRM, en dan met name met het recht op toegang tot de rechter.11 Als middel tot het terugdringen van het beroep op de rechter lijkt het mij echter alleszins geoorloofd, zo niet gewenst. Aldus wordt bovendien een zinvolle invulling gegeven aan de richtlijn van het Comité van Ministers van de Raad van Europa aan de lidstaten om te bewilligen in een 'friendly settlement of disputes, either outside the judicial system, before or during judicial proceedings',12 zulks ter ontlasting van het gerechtelijk apparaat (zie ook par. 233.2).

Alkema meent dat (onder andere) civielrechtelijke voorfases meetellen voor de voor de redelijke termijn relevante periode. Hij baseert zijn stelling op een sociale zekerheidsprocedure die bij de Europese Commissie ter toets is gekomen en waarin de voorfase bij de Bedrijfsvereniging werd meegerekend bij de procedure ten overstaan van de Raad van Beroep.13 Ik citeer:

Ik meen dat Alkema hier te ver doorschiet. In de socialezekerheidsprocedure is het standpunt van de Europese Commissie logisch vanwege de dubbelrol die de Bedrijfsvereniging vervult (partij en tegelijkertijd beslissingsinstantie). Daarvan is in de verhoudingen waar Alkema op wijst (de verhouding verzekerde verzekeringnemer versus verzekeringsmaatschappij of de relatie consument versus leverancier), laat staan in de verhouding belangenorganisatie-wederpartij, geen sprake. Wil in die verhoudingen het handelen van één der partijen via de rechter afgedwongen kunnen worden, dan lijkt mij daarvoor eerst nodig dat de horizontale werking van art. 6 EVRM erkend wordt. Zoals wij hierboven zagen, is het zo ver nog niet (zie par. 1.2.2).14