HR, 17-12-2004, nr. C03/245HR

[Eiser] c.s. hebben op 13 juni 2000 een bouwvergunning aangevraagd voor het aan de achterzijde van hun woning realiseren van een uitbouw, bestaande uit een garage met daarboven een serre alsmede een dakterras. Op 20 september 2000 is de bouwvergunning verleend. Daartegen is geen bezwaar aangetekend.

[Verweerder] heeft [eiser] c.s. verzocht de bouwwerkzaamheden achterwege te laten. [Eiser] c.s. hebben aan dat verzoek niet voldaan. Toen zij met de bouw een aanvang maakten, heeft [verweerder] [eiser] c.s. in kort geding gedagvaard en gevorderd - kort gezegd - dat het [eiser] c.s. verboden werd om een dakterras op te richten dat dichter dan twee meter van de erfgrens met de [a-straat 2] stond, en om een bouwwerk op te richten zoals omschreven in de bouwvergunning; en dat [eiser] c.s. zouden worden veroordeeld om de kosten van een in opdracht van [verweerder] uitgevoerde taxatie te betalen.

[Verweerder] heeft daarbij naar de bedoelde taxatie verwezen, en aangevoerd dat zijn woning bij uitvoering van de bouwplannen van [eiser] c.s. € 16.000,- minder waard zou worden.

De voorzieningenrechter heeft [eiser] c.s. verboden om een dakterras op te richten op minder dan twee meter afstand van de erfgrens, en de overige vorderingen afgewezen. De proceskosten werden gecompenseerd.

[Verweerder] ging in hoger beroep. Hij vorderde in appel - zoals voor de hand ligt: zonder bezwaar te maken tegen het in eerste aanleg toegewezen deel van zijn vorderingen - dat alsnog de overige in eerste aanleg gevorderde voorzieningen zouden worden toegewezen, althans dat [eiser] c.s. zouden worden veroordeeld om de aanbouw (voorzover gerealiseerd) weer te verwijderen; en (meer) subsidiair (zoals overigens ook in eerste aanleg subsidiair was gevorderd): "elke andere (...) in goede justitie te bepalen beslissing".

Het hof gelastte bij tussenarrest een plaatsopneming met comparitie van partijen. Het proces-verbaal van de plaatsopneming e.a. behoort tot de stukken. Daarbij bevinden zich foto's van de situatie ter plaatse.

Bij eindarrest (van 22 juli 2003) heeft het hof overwogen dat het, alle omstandigheden afwegend, voorshands van oordeel was dat [verweerder] een aanzienlijke hinder ondervindt van de door [eiser] c.s. gepleegde aanbouw, en dat het woongenot van [verweerder] hierdoor zodanig ernstig is verminderd, dat sprake is van een onrechtmatige daad van [eiser] c.s. jegens [verweerder].

Vervolgens overwoog het hof:

Het hof heeft het vonnis van de voorzieningenrechter (gedeeltelijk) vernietigd en [eiser] c.s. veroordeeld tot betaling aan [verweerder] van € 26.595,- ten titel van voorschot schadevergoeding, [eiser] c.s. opgedragen voor de afwerking van de aanbouw te zorgen en hen voorts veroordeeld in de kosten van de procedure in beide instanties.

Tegen het eindarrest zijn [eiser] c.s. tijdig4. in cassatie gekomen. [Verweerder] is in cassatie niet verschenen. [Eiser] c.s. hebben hun standpunt schriftelijk laten toelichten.

Bespreking van het middel

Het middel laat zich eenvoudig samenvatten. Het voert aan dat het hof met de gegeven beslissing inzake (een voorschot op) schadevergoeding buiten het kader van de rechtsstrijd is getreden; althans dat geen recht is gedaan aan de eisen van een behoorlijk partijdebat (hierin klinkt, meen ik, (reeds) door dat het beginsel van hoor en wederhoor zou zijn veronachtzaamd) en dat [eiser] c.s. met een "verrassingsbeslissing" zijn geconfronteerd. Aansluitend klaagt het middel over miskenning van de maatstaven die in de rechtspraak zijn geformuleerd voor de (naar zijn aard: voorlopige) toewijzing van een geldvordering in kort geding.

Laat ik beginnen met de uitkomst van dossieronderzoek:

Over de vorderingen die het hof in appel heeft toegewezen hebben de partijen inhoudelijk in het geheel niets aangevoerd5.. Wel heeft [verweerder] de nodige nadruk gelegd op de waardedaling die zijn woning door de aanbouw van [eiser] c.s. zou ondergaan6.; maar er is geen enkele toespeling gemaakt op de mogelijkheid van een voorschot op schadevergoeding. In het verweer van [eiser] c.s. is aan die mogelijkheid dan ook geen woord gewijd - wat (ook) om de in alinea's 17 - 19 hierna te bespreken redenen begrijpelijk is.

[Eiser] c.s. hebben overigens geen bezwaar ingebracht tegen de door [verweerder] in beide instanties geformuleerde (meer) subsidiaire vordering, gericht op een "in goede justitie te bepalen" voorziening.

Men kan zich zonder veel moeite verplaatsen in de gedachtegang die, naar ik als bij uitstek waarschijnlijk aanneem, aan het bestreden arrest ten grondslag ligt: de partijen zijn het meest gebaat bij een uitspraak die, naar redelijke verwachting, het bestaande conflict tot een eind brengt en daarmee een vervolgprocedure overbodig maakt. Het hof meent over voldoende informatie te beschikken om die uitspraak te kunnen geven, en schat het zo in, dat de partijen zich daarbij zullen neerleggen. Een bij uitstek praktische benadering, die goed aansluit bij de met enige regelmaat (in verschillende varianten) te vernemen wens dat de rechter moet proberen, de "werkelijke" probleemsituatie van partijen op te lossen, en zich daar niet door formele beletselen van moet laten weerhouden7.. Ik voel voor die benadering ook veel sympathie; en ik zal hierna dan ook met enige spijt bespreken, waarom ik die benadering niettemin meen te moeten afwijzen.

Intussen denk ik inderdaad dat de door het hof gekozen benadering met enige beslistheid van de hand moet worden gewezen; en wel om redenen die alle gerubriceerd kunnen worden onder de trefwoorden "fair trial", en binnen die categorie weer onder de trefwoorden: "hoor en wederhoor".

Het beginsel dat bekend staat onder de aanduiding "hoor en wederhoor" wordt aangemerkt als een van de meest wezenlijke beginselen van het procesrecht (niet alleen van het burgerlijke procesrecht - maar juist in het burgerlijke procesrecht komt het beginsel regelmatig aan de orde)8.. Dat is ook alleszins begrijpelijk: het spreekt onmiddellijk aan, dat waar dit beginsel in relevante mate wordt veronachtzaamd, er ook geen sprake kan zijn van "fair trial".

Partijen moeten (dus) tijdig weten wat de in geding zijnde stellingen en de daarvoor aangevoerde onderbouwing zijn - anders kunnen zij onmogelijk het hunne daarover naar voren brengen, en worden zij dus in zoverre niet (voldoende) "gehoord". De rechter moet er ambtshalve op toezien dat partijen voldoende gelegenheid krijgen, zich op wat er wordt aangevoerd te beraden en zich daarover uit te laten9..

(Vooral) daarom eist de wet dat de aanlegger in een geding duidelijk aangeeft wat de gronden zijn voor het verlangen dat hij aan de rechter wil voorleggen, én duidelijk aangeeft, waarin dat verlangen bestaat10.; maar geldt ook voor de verweerder dat die zijn stellingen, en de onderbouwing daarvoor, op voor de andere partij kenbare wijze én tijdig, aan de rechter moet voorleggen11.. (Vooral) daarom geldt dat de rechter geen acht mag slaan op gegevens die niet aan de gedingvoerende partijen bekend (kunnen) zijn12.. (Vooral) daarom geldt dat de rechter de procespartijen niet mag "verrassen" met een beslissing op een punt waarop zij in dat stadium niet bedacht hoefden te zijn13., en geldt - à fortiori - dat de rechter zich niet mag begeven buiten het kader van de door partijen gevoerde rechtsstrijd en dat de rechter geen feiten in aanmerking mag nemen die niet door partijen aan hun vorderingen of verweren ten grondslag zijn gelegd14..

De in deze zaak door het hof gegeven beslissing lijkt mij - hoezeer ik de bedoelingen die ik daarachter aanwezig vermoed ook respecteer - klaarblijkelijk met dit beginsel in strijd. Namens [verweerder] was weliswaar een aan de goede justitie van het hof overgelaten voorziening gevorderd - een vordering waarvan overigens betwijfeld kan worden of die kan gelden als voldoende "bepaald" om in het kader van een behoorlijk partijdebat toelaatbaar te zijn15. - maar de gedingstukken bieden niet de minste houvast voor de veronderstelling dat ook een vordering tot toekenning van een voorschot op schadevergoeding hiermee bedoeld zou (kunnen) zijn; en om de in alinea's 17 - 19 te bespreken redenen waren er zwaarwegende aanwijzingen, dat dat (juist) niet bedoeld kon zijn. Van de kant van [eiser] is dan ook - en ik heb dat eerder gekwalificeerd als begrijpelijk - met geen woord op de mogelijkheid van een veroordeling tot betaling van een voorschot op schadevergoeding ingegaan16.. Bij die stand van zaken vind ik de basis om aan te nemen dat de onderhavige vordering (voldoende duidelijk) in de rechtsstrijd betrokken was, veel te smal17..

De klachten van middelonderdeel 2, die ertoe strekken dat het hof zich buiten het kader van de rechtsstrijd heeft begeven en/of partijen met een "verrassingsbeslissing" heeft geconfronteerd, lijken mij daarom gegrond18.,19..

Ik zie daartoe eens temeer reden, omdat het middel volgens mij ook met recht klaagt dat het hof de (jurisprudentiële) regels betreffende de toewijzing van voorschotten op geldvorderingen in kort geding heeft veronachtzaamd; en omdat het mij aannemelijk lijkt dat juist de uit die regels voortvloeiende beperkingen voor de partijen aanleiding (kunnen) zijn geweest om in dit kort geding niet nader over deze mogelijkheid met elkaar in debat te treden.

In de context van de onderhavige zaak lijkt mij vooral relevant, dat voor toewijzing van een (voorschot in verband met een) geldvordering in kort geding de eis wordt gesteld, dat blijkt van een spoedeisend belang dat deze bijzondere maatregel kan rechtvaardigen èn dat de rechter die een vordering van deze strekking toewijst ook moet laten blijken dat hij zich van dit vereiste rekenschap heeft gegeven20..

Niet alleen was er in de onderhavige zaak niet gesteld dat [verweerder] een spoedeisend belang zou hebben bij toewijzing van een voorschot op schadevergoeding21. - er was immers over deze vordering in het geheel niets aangevoerd -, het is ook op de voorhand (erg) weinig aannemelijk dat hier van een spoedeisend belang sprake kon zijn.

Al kan de aanwezigheid van een spoedeisend belang - misschien - ook in dit verband wel eens in de overigens gestelde feiten besloten liggen, zodat het niet nodig is daar afzonderlijk onderzoek naar te doen22. - men kan toch, ook met goede wil, niet inzien dat dat in de omstandigheden van de onderhavige zaak het geval zou (kunnen) zijn. (Mede) daarom heb ik de veronderstelling geuit, dat partijen de kwestie van (voorschot op) schadevergoeding niet hebben aangesneden: zij hebben, naar in de rede ligt, wel begrepen dat aan de vereisten voor toewijzing niet gemakkelijk kon worden voldaan23.. Vandaar dat ik dit al een aantal malen "begrijpelijk" heb genoemd; en vandaar dat men goed kan inzien waarom (ook) aan de kant van [eiser] c.s. niet aan deze mogelijkheid is gedacht (of waarom, als daaraan gedacht is, die mogelijkheid als onaannemelijk van de hand is gewezen).

Aan de hand van deze beschouwingen beoordeel ik ook de klacht van onderdeel 3 van het middel als gegrond, voorzover die klaagt over het voorbijzien aan het vereiste van een (gemotiveerd oordeel over) spoedeisend belang24.; en acht ik de eerdere klachten, zoals ik al aanstipte, à fortiori aannemelijk.

Afdoening van de zaak

Wanneer de Hoge Raad tot dezelfde uitkomsten zou komen die ik hiervóór voor juist meende te moeten houden, schijnt mij toe dat de zaak zich voor afdoening ten principale leent: wat het hof over de in appel geformuleerde primaire vordering van [verweerder] heeft overwogen, laat slechts ruimte voor afwijzing daarvan; en ik zie, afgezien van de door het hof toegewezen vordering betreffende afwerking van de aanbouw van [eiser] c.s. (die in cassatie niet is bestreden) ook geen ruimte voor toewijzing van enige andere vordering op het voetspoor van het subsidiaire "in goede justitie"- petitum - wat betekent dat ook die vordering, voorzover nog niet beoordeeld, zou moeten worden afgewezen.

Bij die uitkomst geldt dat [verweerder] in appel een bescheiden deel van het gevorderde toegewezen kreeg (namelijk: de vordering tot het "afwerken" van de uitbouw, die het hof, naar ik aanneem, ook in het kader van "in goede justitie te nemen andere beslissingen" toewijsbaar heeft geoordeeld); dat zou aanleiding kunnen geven om, met toepassing van art. 421 Rv., de kosten van de eerste aanleg en van het appel te compenseren. In cassatie ligt, bij de hiervóór voorgestelde afdoening, in de rede dat [verweerder] in de kosten wordt veroordeeld.

Conclusie

Ik concludeer dat het bestreden arrest zou moeten worden vernietigd voorzover [eiser] c.s. werden veroordeeld tot betaling van een voorschot op schadevergoeding van € 26.595,- en werden veroordeeld in de proceskosten van de beide feitelijke instanties; dat de Hoge Raad, de zaak ten principale afdoend, het in appel gevorderde, voorzover na de evenbedoelde vernietiging nog aan de orde, zou moeten afwijzen; dat de kosten in de feitelijke instanties zouden moeten worden gecompenseerd; en dat [verweerder] in de kosten in cassatie zou moeten worden veroordeeld.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden