6.4.3.2 Aard van het Duitse verrijkingsrecht

322. Het Duitse verrijkingsrecht is neergelegd in boek 2 (Recht der Schuldverhältnisse), titel 26 (ungerechtfertigte Bereicherung) van het BGB en bestaat uit de §§ 812 tot en met 822 BGB. Het verrijkingsrecht wordt gezien als een correctie op een vermogenstoename zonder rechtsgrond.1 Anders dan in het causale stelsel, waar revindicatie mogelijk is als de titel voor overdracht wegvalt, moet men in een vergelijkbaar geval in het abstracte Duitse stelsel meestal een verrijkingsvordering instellen.

323. § 812 BGB, het algemene verrijkingsartikel, heeft aanleiding gegeven voor een flinke discussie over de aard van het Duitse verrijkingsrecht. Het gedeelte van 812 BGB waar de discussie zich op toespitst luidt als volgt:

Von Savigny zag verrijking als een ‘grundlosen Bereicherung des Anderen aus unserem Vermögen’. Hij wilde één vordering voor alle gevallen waarin sprake was van een verrijking.2 Na het in werking treden van het BGB (1900) borduurde de theorievorming hierop (en op de pandektistiek) voort en zag men in § 812 lid 1, eerste zin, BGB een algemene verrijkingsvordering. Verrijkingsrecht werd gezien als billijkheidscompensatie (Billigkeitsausgleich) en recht van hogere orde. Het wezenlijke kenmerk was dat een ongerechtvaardigde verrijking bestond ten koste van een ander. Hoe deze verrijking werd veroorzaakt was van ondergeschikt belang. De aanhangers van deze leer zien ‘durch Leistung oder in sonstiger Weise’ als één geheel. Deze leer staat bekend als de Einheitslehre.3

Op grond van de werken van Wilburg (1934) en Von Caemmerer (1954) heeft na de tweede wereldoorlog de Trennungslehre zich doorgezet.4 De centrale gedachte achter deze leer is de scheiding tussen Leistungskondiktionen en Nichtleistungskondiktionen.5 Deze leer leest in § 812 lid 1 BGB een onderscheid tussen een verrijking ‘durch Leistung’ en een verrijking ‘in sonstiger Weise’.6 In de literatuur zijn in de laatste decennia pogingen gedaan om terug te keren naar de Einheitslehre, maar deze zijn zonder gevolg gebleven.7 De meeste handboeken bespreken de rechtsvorderingen zonder deze rechtsvorderingen onder te brengen in een van de twee theorieën.8

324. § 812 BGB is het algemene artikel inzake de ongerechtvaardigde verrijking. In de andere artikelen worden de vereisten voor de verschillende rechtsvorderingen verder vorm gegeven. In Duitsland maakt men bij de verrijkingsvorderingen zoals gezegd een onderscheid tussen Leistungskondiktionen en Nichtleistungskondiktionen. Als de verrijking voortkomt uit een prestatie (durch Leistung), kan een benadeelde een Leistungskondiktion instellen waarvan de belangrijkste rechtsvordering de condictio indebiti is.9 Als de verrijking op een andere manier dan door een prestatie (in sonstiger Weise) is ontstaan, staat de benadeelde een Nichtleistungskondiktion ter beschikking. Nichtleistungskondiktionen beschermen bepaalde rechten of rechtsposities.10 De voornaamste Nichtleistungskondiktion is de Eingriffskondiktion.11 Ik bespreek alleen de belangrijkste Leistungskondiktionen omdat alleen deze vergelijkbaar zijn met de vorderingen die ik heb onderzocht bij de bespreking van het Nederlandse en het Europese recht. De Nichtleistungskondiktionen zijn niet geschikt als rechtsmiddel bij een nietige overeenkomst ter handhaving van het mededingingsrecht omdat een inbreuk op het mededingingsrecht gekenmerkt wordt door verboden overeenkomsten en de nakoming daarvan (Leistung).12