HR, 12-05-2017, nr. 16/02182

In cassatie kan worden uitgegaan van de volgende feiten1..

[eiseres 1] is in het handelsregister van de Kamer van Koophandel ingeschreven als de eigenaar van een eenmanszaak onder de naam [A]. De activiteiten van [A] zijn in het handelsregister omschreven als:

“winkel in optische artikelen, winkel in audio- en videoapparatuur, Klein handel in telescopen (sterrenkijkers), CCD camera’s en aanverwante accessoires en audioapparatuur.”

[eiser 2] is de levenspartner van [eiseres 1] en feitelijk degene die de onderneming van [A] drijft.

[betrokkene 1] (hierna: [betrokkene 1]) is sedert zijn geboorte lijdende aan het Sturge-Webersyndroom. Dit syndroom wordt in zijn geval uiterlijk gekenmerkt door een wijnvlek. Daarnaast heeft het syndroom bij [betrokkene 1] geleid tot cognitieve, visuele en motorische beperkingen.

Bij beschikking van de kantonrechter in de rechtbank Amsterdam van 15 maart 2013 zijn de goederen van [betrokkene 1] onder bewind gesteld, met benoeming van de bewindvoerders als zodanig, omdat:

“Aannemelijk is geworden dat de rechthebbende als gevolg van zijn lichamelijke en/of geestelijke toestand niet in staat is ten volle zijn vermogensrechtelijke belangen zelf behoorlijk waar te nemen.”

[betrokkene 1] is geïnteresseerd in sterrenkunde en als zodanig lid van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (KNVWS).

Tussen 11 augustus 2006 en 14 januari 2010 heeft [A] aan [betrokkene 1] ten minste 23 facturen gestuurd die onder meer betrekking hebben op (aanbetalingen voor) de levering van een sterrenwacht, astronomische en computerapparatuur en accessoires, tot een bedrag van € 213.938,08.

Vanaf april 2006 heeft [betrokkene 1] blijkens de overgelegde en in zoverre niet betwiste bankafschriften per bankoverschrijving of pinbetaling, bedragen betaald aan [A] tot in ieder geval € 228.445,-. Daarnaast heeft [betrokkene 1] naar onbetwist vaststaat in ieder geval € 7.030,- aan contanten aan [A] betaald.

De cassatiedagvaarding omvat drie onderdelen (1-3), waarvan de onderdelen 1-2 in meer subonderdelen zijn verdeeld. Onderdeel 1 van het cassatiemiddel is gericht tegen rov. 6.3. Subonderdeel 1.1 klaagt dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door (i) het beroep op verjaring niet te beoordelen aan de hand van art. 3:52 jo art. 3:317 lid 2 BW en dat beroep niet gegrond te verklaren op grond van de vaststaande feiten dat de rechtbank de vordering tot vernietiging van de overeenkomst tussen partijen heeft toegewezen op de (meer subsidiaire) grondslag “misbruik van omstandigheden” en (ii) het beroep op de bovenaan p. 7 van de memorie van antwoord genoemde stuitingsbrieven niet te passeren nu deze brieven niet binnen zes maanden door een stuitingshandeling als omschreven in art. 3:316 BW zijn gevolgd. Subonderdeel 1.2 komt op tegen de overweging dat [eisers] in het geheel niet meer op het stuitingverweer zijn teruggekomen, zodat van de juistheid daarvan wordt uitgegaan. Volgens [eisers] heeft het hof aldus blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, omdat het hof het beroep op stuiting, krachtens art. 25 Rv, aan art. 3:317 lid 2 jo art. 3:316 BW had moeten toetsen, zodat een reactie op dat stuitingsberoep niet nodig was vanwege het vaststaande feit dat er geen stuitingshandelingen als bedoeld in art. 3:316 BW zijn verricht. Subonderdeel 1.3 klaagt tot slot dat het bestreden oordeel onbegrijpelijk is, omdat het hof niet heeft gemotiveerd hoe het verjaringsberoep, dat voor het eerst in hoger beroep is gedaan, de grondslag “niet (deugdelijke) nakoming” kon betreffen, terwijl die grondslag in hoger beroep geen deel meer uitmaakte van de rechtsstrijd tussen partijen.

Het onderdeel slaagt niet. Ook zonder nadere motivering is - zeker in het licht van het door de bewindvoerders gevoerde verweer10.- niet onbegrijpelijk waarom het hof heeft aangenomen dat het beroep op verjaring slechts op het niet, dan wel het niet deugdelijk nakomen van de overeenkomst(en) en niet op het gestelde misbruik van omstandigheden ziet. Bij het formuleren van hun nauwelijks geadstrueerde beroep op verjaring hebben [eisers] gesproken van een verjaringstermijn van vijf jaar en als relevant aanknopingspunt de datum van totstandkoming en uitvoering van de (hoofd)overeenkomst genoemd11.. In het licht van die beide vermeldingen is niet onbegrijpelijk dat het hof heeft geoordeeld dat niet is beoogd de verjaring (ook) ten aanzien van het gestelde misbruik van omstandigheden in te roepen. De vordering tot vernietiging wegens misbruik van omstandigheden verjaart immers - zo volgt uit art. 3:52 BW - na drie jaren, terwijl het relevante aanknopingspunt voor de aanvang van deze termijn het moment is waarop de invloed heeft opgehouden te werken. Tegen die achtergrond bestond er voor het hof geen aanleiding het verjaringsberoep aan de hand van art. 3:52 BW te beoordelen. Daarbij zij bedacht dat de rechter het middel van verjaring ingevolge art. 3:322 lid 1 BW niet ambtshalve mag toepassen12..

De omstandigheid dat de rechtbank de vordering tot vernietiging van de overeenkomst tussen partijen heeft toegewezen op de (meer subsidiaire) grondslag “misbruik van omstandigheden” doet aan het voorgaande niet af. Voor zover subonderdeel 1.3 betoogt dat de grondslag “niet (deugdelijke) nakoming” - kennelijk om die reden - in hoger beroep geen onderdeel van de rechtsstrijd tussen partijen meer uitmaakte, berust het op een onjuiste rechtsopvatting. Als het hof de grieven tegen het op de meer subsidiaire grondslag gebaseerde oordeel van de rechtbank gegrond zou hebben bevonden, had het de vordering van de bewindvoerders immers alsnog op de primaire en subsidiaire grondslag moeten beoordelen13..

Reeds het voorgaande brengt met zich dat het oordeel dat het beroep op verjaring faalt, in cassatie stand houdt. Voor zover het onderdeel in de subonderdelen 1.1 en 1.2 klaagt over het door het hof overgenomen standpunt van de bewindvoerders met betrekking tot de stuiting van de verjaring van de rechtsvordering tot vernietiging wegens misbruik van omstandigheden, missen [eisers] daarbij belang, nu het hof het beroep op verjaring niet op die rechtsvordering heeft betrokken en zijn oordeel over de stuiting van de verjaring van die rechtsvordering derhalve ten overvloede is gegeven14..

Met onderdeel 2 keren [eisers] zich tegen de rov. 6.4.1-6.4.3. Subonderdeel 2.1 klaagt dat ’s hofs oordeel impliceert dat het al bij de eerste transactie in augustus 2006 voor hen kenbaar was dat [betrokkene 1] aan een ziekte leed die zijn beoordelingsvermogen aantast en dat dit oordeel geen steun vindt in de gedingstukken omdat verweerders in cassatie daaromtrent niets hebben gesteld. Subonderdeel 2.2 betoogt dat ’s hofs oordeel ook onbegrijpelijk is omdat het hof niet heeft gemotiveerd waarom al vanaf de eerste transactie in augustus 2006 voor [eisers] kenbaar had moeten zijn dat [betrokkene 1] lijdt aan een ziekte die zijn beoordelingsvermogen aantast.

Naar ik meen, wordt het onderdeel terecht voorgesteld. Gelet op de openingszin van rov. 6.4.3 heeft het hof kennelijk bedoeld in die rechtsoverweging het verweer van [eisers]15.te bespreken dat de bijzondere omstandigheid aan de zijde van [betrokkene 1] voor hen niet kenbaar was. Het hof is vervolgens echter niet uitdrukkelijk tot de conclusie gekomen dat aan het kenbaarheidsvereiste is voldaan, alhoewel het misbruik van omstandigheden heeft aangenomen en de vernietiging van de overeenkomsten op grond daarvan in stand heeft gelaten, waartoe kenbaarheid van de bijzondere omstandigheid voor [eisers] was vereist. De omstandigheid dat de vernietiging alle overeenkomsten16.tussen [eisers] en [betrokkene 1] betreft, vooronderstelt dat [eisers] reeds bij het aangaan van de eerste overeenkomst in oktober 2006 met de abnormale geestestoestand van [betrokkene 1] bekend waren of hadden moeten zijn. Anders dan subonderdeel 2.1 stelt, is dit standpunt in feitelijke aanleg ook door de bewindvoerders ingenomen17.. Onduidelijk is echter waarom het al vanaf de eerste overeenkomst voor [eisers] kenbaar had moeten zijn dat [betrokkene 1] lijdt aan een ziekte die zijn beoordelingsvermogen aantast, temeer nu het hof in rov. 6.4.3 uitdrukkelijk betekenis heeft toegekend aan het “exuberante koopgedrag (van [betrokkene 1]; LK) waarmee zij ([A]; LK) in de loop der jaren werd geconfronteerd” en aan “een bepaalde vertrouwensband” die in de loop van die jaren tussen [betrokkene 1] en [eisers] zou zijn ontstaan (onderstreping toegevoegd; LK). De daarop gerichte klacht van subonderdeel 2.2 slaagt.

Het hof heeft in rov. 6.4.3 - zonder daaraan duidelijke gevolgtrekkingen te verbinden - gewezen op het feit dat [eiser 2] in een telefoongesprek op 1 februari 2013 heeft aangegeven dat [betrokkene 1] “niet goed” was18.. Zonder nadere motivering, die ontbreekt, valt echter niet in te zien hoe zulks kan bijdragen aan het oordeel dat de bijzondere omstandigheid bij [betrokkene 1] in de gehele relevante periode - van oktober 2006 tot en met januari 2010 - en in het bijzonder bij het aangaan van de eerste overeenkomst voor [eisers] kenbaar was.

Het lijkt erop dat het hof in dit verband verder betekenis heeft toegekend aan het feit dat [betrokkene 1] in een relatief korte periode een grote hoeveelheid astronomische instrumenten heeft besteld voor tenminste een bedrag van € 235.475,-. Ik begrijp de bestreden overweging aldus, dat [eisers] uit het afwijkende koopgedrag van [betrokkene 1] hadden moeten begrijpen dat hij daartoe door de bedoelde bijzondere omstandigheid werd bewogen. Zo bezien sluit ’s hofs oordeel aan bij het oordeel in rov. 4.3 van het eindvonnis van de rechtbank, die op grond van de door [eisers] aan dat koopgedrag te verbinden gevolgtrekkingen in rov. 4.4 tot de slotsom is gekomen dat de bewindvoerders zich terecht op vernietiging van de transacties beroepen. Niet zonder betekenis is evenwel dat de rechtbank daarbij ervan is uitgegaan dat de transacties als één overeenkomst moeten worden geduid. De algehele vernietiging is kennelijk daardoor ingegeven. Dat uitgangspunt heeft het hof, naar aanleiding van hetgeen in hoger beroep door [eisers] is gesteld, verlaten; het hof heeft in rov. 6.4.4 in meervoud van de vernietiging van de overeenkomsten gesproken19.. Mogelijk is verdedigbaar - zulks laat zich in cassatie niet vaststellen - dat het afwijkende koopgedrag [eisers] op het spoor van de bijzondere omstandigheid (een abnormale geestestoestand) bij [betrokkene 1] had moeten zetten. Zonder nadere motivering valt ook dan echter niet in te zien dat dit reeds bij het aangaan van de eerste overeenkomst(en) het geval moet zijn geweest. Veeleer ligt dan in de rede dat er op een later moment een omslagpunt is geweest. Eerst ten aanzien van de nadien gesloten overeenkomsten kan dan worden aangenomen dat aan het kenbaarheidsvereiste - en daarmee aan alle ingevolge art. 3:44 lid 1 jo lid 4 BW voor vernietiging geldende vereisten - is voldaan20.. Dit brengt met zich dat het bestreden arrest in zoverre niet in stand kan blijven.

Overigens zijn er ook andere kanttekeningen bij rov. 6.4.3 te plaatsen. Hoewel het onderdeel niet een daarop gerichte klacht bevat, verdient opmerking dat niet onmiddellijk duidelijk is wat de relevantie is van de overweging dat de vraag is gerechtvaardigd of [betrokkene 1] als amateur wel in staat was te overzien wat de technische mogelijkheden waren van de deels hoogwaardige instrumenten die hij heeft aangeschaft. Het gaat immers niet om de vraag of misbruik is gemaakt van het amateurisme van [betrokkene 1], maar - zo volgt uit rov. 6.4.1 - om de vraag of misbruik is gemaakt van zijn abnormale geestestoestand in de vorm van een ziekte die zijn beoordelingsvermogen aantast21.. Het heeft er tenminste de schijn van dat het hof ook dit uit het oog heeft verloren, waar het tot de slotsom is gekomen dat [A] misbruik heeft gemaakt van het “weinig kritische enthousiasme” van [betrokkene 1] door alles wat hij vroeg ook aan hem te verkopen, zonder zich erom te bekommeren of wat [betrokkene 1] kocht wel redelijkerwijs zinvol was of past in de ontwikkeling van zijn hobby. Mogelijk ligt aan ’s hofs oordeel de gedachte ten grondslag dat het genoemde “weinig kritische enthousiasme” een gevolg is van het aangetaste beoordelingsvermogen. De overwegingen omtrent het causaal verband in rov. 6.4.2 wijzen in die richting.

Onderdeel 3 is gericht tegen rov. 6.5.3. Subonderdeel 3.1 klaagt dat deze rechtsoverweging onbegrijpelijk is, omdat i) anders dan het hof heeft overwogen, grief 17 uitdrukkelijk wél de strekking heeft de rol van [eiser 2] nog eens afzonderlijk aan de orde te stellen; ii) de door de rechtbank toegewezen meer subsidiaire vordering van de bewindvoerders zich richtte tegen [eiseres 1] en [eiser 2] in hun hoedanigheid van contractspartij en de rechtbank [eiseres 1] en [eiser 2] als contractspartij van [betrokkene 1] hoofdelijk tot betaling van € 235.475,- heeft veroordeeld, zodat, nu de desbetreffende vordering in appel niet is gewijzigd, het oordeel dat [eiser 2] onrechtmatig heeft gehandeld niet begrijpelijk is; iii) rov. 3.4, waarnaar wordt verwezen, niet in het bestreden arrest en evenmin in het tussenarrest is terug te vinden.

Het onderdeel wordt tevergeefs voorgesteld. Het oordeel van de rechtbank is - anders dan [eisers] onder ii) tot uitgangspunt nemen - niet louter op contractuele leest geschoeid. Ten aanzien van [eiser 2] heeft de rechtbank in rov. 4.5 van haar eindvonnis geoordeeld dat hij het misbruik van omstandigheden in de hand heeft gewerkt en aldus onrechtmatig jegens [betrokkene 1] heeft gehandeld en uit dien hoofde naast [eiseres 1] hoofdelijk aansprakelijk is. De veroordeling tot schadevergoeding is, voor zover zij [eiser 2] betreft, derhalve op diens onrechtmatig handelen gegrond22.. Tegen dat oordeel hebben [eisers] gegriefd. In de in cassatie genoemde grief hebben zij echter niet meer gesteld dan dat:

“(…) de rechtbank (ten onrechte heeft) geoordeeld, althans overwogen dat het handelen van [eiser 2] misbruik van omstandigheden in de hand heeft gewerkt en dat [eiser 2] aldus onrechtmatig heeft gehandeld jegens [betrokkene 1], zodat hij naast [eiseres 1] hoofdelijk aansprakelijk is voor de terugbetaling van hetgeen door [betrokkene 1] ten onrechte is betaald, als zijnde dat bedrag de mede door het onrechtmatig handelen van [eiser 2] veroorzaakte schade”.

Van die grief heeft het hof kennisgenomen, zo volgt uit de eerste zin van rov. 6.5.3. ’s Hofs daaropvolgende overweging dat de grief kennelijk niet de strekking heeft de rol van [eiser 2] nog eens afzonderlijk aan de orde te stellen, is - anders dan [eisers] onder i) stellen - niet onbegrijpelijk. [eisers] hebben in hun memorie van grieven volstaan met een algemene bespreking van de grieven, waarin zij - zoals het hof het in rov. 6.4 heeft verwoord - in meer algemene zin hebben betoogd dat er geen sprake is geweest van misbruik van omstandigheden en dat niet is voldaan aan de daaraan te stellen eisen. Voor zover ik kan zien, hebben [eisers] - ook op de door het middel genoemde vindplaats23.- geen afzonderlijke argumenten aangedragen tegen het oordeel dat [eiser 2] onrechtmatig heeft gehandeld. Het hof kon bij de beoordeling van de relevante grieven in rov. 6.5.3 dan ook volstaan met een verwijzing naar hetgeen eerder was overwogen. De verwijzing in dit verband naar rov. 3.4 vormt evident een verschrijving en maakt het bestreden oordeel - anders dan [eisers] onder iii) stellen - niet onbegrijpelijk. Bedoeld is klaarblijkelijk rov. 6.4: daarop wijst dat de nummering van de rechtsoverwegingen in het eindarrest van 1 naar 5 verspringt, kennelijk omdat het hof de nummering achteraf heeft aangepast om een doorlopende nummering ten opzichte van het (van 1 tot en met 3 genummerde) tussenarrest te verkrijgen, maar heeft verzuimd de nummering van rov. 1 aan te passen. De door mij veronderstelde gang van zaken impliceert dat rov. 6.4 van het eindarrest oorspronkelijk als rov. 3.4 was genummerd.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal