Hof 's-Gravenhage, 05-03-2002, nr. 2200182498

V.

en de officier van justitie hebben tegen het vonnis hoger beroep ingesteld.

6.1.1.

6.1.2.

6.1.3.

6.1.4.1.

6.1.4.2.

6.1.4.3.

6.1.5.

6.1.6.1.

6.1.6.2.

6.1.6.3.

6.1.6.4.

6.1.6.5.

6.1.6.6.

6.1.6.7.

6.1.6.8.

6.3.1.

Het ontbreken van een verschoningsrecht in de WPE wordt volgens de verdediging doorkruist door het nemo tenetur-beginsel als bedoeld in artikel 6, eerste lid, EVRM28. V. is onder druk gezet met behulp van door middel van dubieuze onderzoeksmethoden vergaarde informatie. V. was van de concrete verdenking op de hoogte en kon niet meer in vrijheid zijn proceshouding bepalen. De dwang bestond uit het feit dat hij onder ede werd gehoord en dat hem bij een valse verklaring een strafvervolging boven het hoofd hing. Als hij geen valse verklaring zou afleggen, dan zou hij zichzelf zonder meer belasten (voor die andere strafbare feiten die in het Fort-onderzoek naar voren waren gekomen). Als onderdeel van de op hem uitgeoefende druk - die ook nog eens door de publiciteit, met name door de rechtstreekse TV-uitzending van het verhoor, werd versterkt - geldt ook de onzekerheid waarin hij kwam te verkeren omtrent de vraag of de door hem verstrekte informatie later toch niet als bewijs tegen hem zou worden gebruikt.

Het ontbreken van de mogelijkheid tot zwijgen heeft direct het gebruik van de door V. afgelegde verklaringen - die immers substantieel doorwerken naar de bewijsvoering in de meineedprocedure - fataal besmet. Door V. te vervolgen heeft het openbaar ministerie in elk geval het fundamentele beginsel van een eerlijk proces geschonden.

De door V. afgelegde verklaringen mogen in ieder geval volgens de verdediging niet tot bewijs dienen. De uitzondering voor meinedige verklaringen op het bewijsverbod van artikel 24 WPE komt in strijd met het nemo tenetur-beginsel als de verdachte gedwongen wordt een valse verklaring af te leggen omdat hij zichzelf anders (voor andere strafbare feiten) zou belasten. Op die grond dient de uitzondering op het bewijsverbod in dit geval buiten toepassing te blijven. De strikte toepassing van een wettelijke bepaling dient hier te wijken voor de (hedendaagse) gebondenheid aan het nemo tenetur-beginsel. Het wettelijk bewijsverbod van artikel 24 WPE is ook op meinedige verklaringen van toepassing.

6.3.2.

"The right to silence and the right not to incriminate oneself are generally recognised international standards which lie at the heart of the notion of a fair procedure under Article 6"29.

Allereerst dient de door het openbaar ministerie opgeworpen vraag te worden beantwoord of artikel 6, eerste lid, EVRM in de onderhavige zaak wel toepassing vindt. Het openbaar ministerie stelt zich immers op het standpunt dat dit niet het geval is, omdat bij verhoren door een parlementaire enquêtecommissie geen sprake is van het bepalen van de gegrondheid van een tegen de verdachte ingestelde strafvervolging. Deze rechtsopvatting deelt het hof niet. Bepalend is - zo blijkt uit het arrest van het EHRM in de zaak Saunders tegen het Verenigd Koninkrijk30 - of het gebruik van een tijdens een verhoor door een parlementaire enquêtecommissie afgelegde verklaring in een latere strafzaak zich verdraagt met het nemo tenetur-beginsel. Aan de informatiegaring door een parlementaire enquêtecommissie ten behoeve van de waarheidsvinding worden door het bepaalde in artikel 6 EVRM geen beperkingen gesteld, zolang die informatie maar niet (mede) wordt gebruikt als bewijsmateriaal met het oog op het bepalen van de gegrondheid van een tegen de verdachte ingestelde strafvervolging. Zolang het verhoor door een parlementaire enquêtecommissie zich niet (mede) richt op de vraag of de verdachte strafrechtelijk aansprakelijk is, behoeft aan de getuige geen verschoningsrecht als bedoeld in artikel 219 van het Wetboek van Strafvordering te worden toegekend. Een en ander laat onverlet dat een getuige te allen tijde ten overstaan van een parlementaire enquêtecommissie met het oog op het keren van het gevaar dat hij door te antwoorden op hem gestelde vragen zich aan strafvervolging zou blootstellen, op het nemo-tenetur-beginsel als bedoeld in artikel 6, eerste lid, EVRM een beroep kan doen. Of een zodanig beroep wordt gehonoreerd, staat evenwel - gezien de rechtspraak van het EHRM - ter beoordeling van de parlementaire enquêtecommissie. Hierbij zal onder meer van belang zijn in hoeverre door het openbaar ministerie, ingeval de getuige niettegenstaande zijn beroep op het nemo tenetur-beginsel wordt verplicht een verklaring af te leggen, aan de getuige strafrechtelijke immuniteit wordt verleend.

Het hof gaat er daarbij vanuit dat het nemo tenetur-beginsel zodanig verstrekkend is dat een beroep op dit beginsel niet alleen toekomt aan degene die door te verklaren rechtstreeks in een strafrechtelijke procedure te gebruiken 'bewijsmateriaal' tegen zichzelf zou verschaffen (hetgeen door het bepaalde in artikel 24 WPE wordt geblokkeerd), maar dat dit recht ook toekomt aan degene die door (in het openbaar) te verklaren zichzelf als verdachte zou afficheren door opsporingsorganen een te onderzoeken verdenking jegens hemzelf te verschaffen, die zij zonder die verklaring niet (onmiddellijk) zouden hebben gekregen. Het hof constateert daarbij terzijde dat de door de verdediging gestelde verdenking ter zake van in het kader van het 'saptraject' gepleegde strafbare feiten (zie 6.2.3.3.) een rechtstreeks gevolg zou moeten zijn van de verklaringen van Sapman, zodat in zoverre V. door te verklaren de opsporingsorganen niet op een nieuw spoor zou hebben gezet.

6.3.3.

Uit de transcriptie van de door V. overgelegde minicassettes blijkt dat zijn huidige raadsman hem in ieder geval reeds op 24 april 1996 bijstond31. Aangenomen moet worden dat V. ook voor zijn openbare verhoor een raadsman heeft kunnen consulteren. Artikel 8a, eerste lid, WPE bepaalt zelfs dat een getuige gerechtigd is zich tijdens zijn verhoor te laten bijstaan. Niet gebleken is dat V. van dit recht gebruik heeft gemaakt.

V.

was voorts op de hoogte van de omstandigheden waarop de concrete verdenking die in zijn beleving ten aanzien van hem bestond, berustte. Zulks vloeit immers voort uit het door hem gevoerde verweer. V. had zich - onder verwijzing naar het nemo tenetur-beginsel - kunnen beroepen op zijn zwijgrecht, met als argument dat in zijn beleving een concrete verdenking tegen hem bestond dat hij als CID-functionaris strafbare feiten had begaan en dat hij derhalve niet gedwongen kon worden zich ten aanzien van die feiten te belasten. Het arrest van het EHRM in de zaak Funke tegen Frankrijk32, waarin voor het eerst met zoveel woorden is erkend dat het nemo tenetur-beginsel besloten ligt in het recht op een eerlijk proces, was reeds op 28 augustus 1993 in de Nederlandse Jurisprudentie gepubliceerd. Volgens de annotator Knigge zou dit arrest er zelfs op kunnen wijzen "dat eenvoudig iedere aan een verdachte opgelegde verplichting om (..) bewijs tegen zichzelf te leveren (..) in strijd met het verdrag wordt geoordeeld." V. heeft ten overstaan van de PEC een zodanig beroep niet gedaan. Speculaties over de wijze waarop de toenmalige voorzitter van de PEC op een zodanig beroep zou hebben gereageerd, zijn daarom niet aan de orde.

Overigens geldt het door de verdediging geschetste dilemma niet voor alle tenlastegelegde meinedige verklaringen.

6.3.4.

Het hof overweegt voorts nog het volgende.

Een parlementaire enquête is niet gericht op het vaststellen van schuld of op het aanwijzen van schuldigen, maar op het vinden van de waarheid omtrent feiten en gebeurtenissen in het verleden33. Door het plegen van meineed - het welbewust afleggen van een verklaring in strijd met de waarheid - wordt het werk van een parlementaire enquêtecommissie in zijn kern geraakt.

Bij de behandeling van het bij het voorstel van wet tot wijziging van de Wet op de Parlementaire Enquête en in verband daarmee opnemen van een bepaling in het Wetboek van Strafrecht van de leden De Kwaadsteniet, Joekes, Alders en Schutte is opneming in de WPE van een verschoningsrecht voor zover het betreft het beantwoorden van een vraag, waardoor men zichzelf aan het gevaar van een strafrechtelijke veroordeling zou blootstellen, aan de orde geweest. De indieners van het wetsvoorstel hebben zich toen daartegen uitgesproken. Zij wezen er allereerst op dat de WPE in artikel 24 bepaalt dat verklaringen voor een enquêtecommissie afgelegd, nooit als bewijs in rechte, hetzij tegen degene door wie zij zijn afgelegd, hetzij tegen derden, kunnen gelden34. Een door V. ten overstaan van de PEC afgelegde verklaring waardoor hij zichzelf in strafrechtelijke zin zou belasten, zou derhalve nimmer tegen hem voor het bewijs kunnen zijn gebruikt. De indieners van het wetsvoorstel meenden voorts dat een enquêtecommissie, gesteld voor het dilemma dat een getuige tegenover haar aannemelijk heeft gemaakt dat het gevaar van een strafrechtelijke veroordeling dreigt, met toepassing van artikel 18a, tweede lid, WPE de vraag waarop zij een antwoord van belang acht aan de getuige kan voorleggen in een besloten verhoor. De getuige kan dus het verzoek doen om het verhoor in beslotenheid voort te zetten, indien hij van mening is dat zijn verklaring het gevaar oplevert van strafrechtelijke vervolging van hemzelf. In geval van een besloten verhoor dient immers op grond van het bepaalde in artikel 18a, tweede lid, WPE geheimhouding te worden bewaard en die geheimhouding strekt zich ook uit tot door de getuige verschafte, voor hem belastende informatie. In het geval de getuige niet aannemelijk heeft kunnen maken dat het geven van een antwoord op een hem gestelde vraag hem zou belasten, resteert hem nog de mogelijkheid op de gestelde vraag een antwoord te weigeren. De commissie zal dan hebben te beslissen of zij in haar vraag volhardt en tot het opmaken van een proces-verbaal, conform het gestelde in artikel 15, tweede lid, WPE, zal overgaan35. Artikel 15, tweede lid, WPE bepaalt dat, wanneer een getuige weigert te antwoorden, daarvan proces-verbaal wordt opgemaakt, hetwelk de redenen van die weigering, zo die gegeven zijn, inhoudt en door de aanwezige leden van de commissie wordt ondertekend. Artikel 16, tweede lid, WPE bepaalt vervolgens dat de commissie het proces-verbaal, bedoeld in artikel 15, tweede lid, wanneer zij zulks nodig oordeelt, in handen stelt van het openbaar ministerie bij de rechtbank van het arrondissement waarin het verhoor was gelast.

Indien de PEC het verweer van V., inhoudende dat in zijn beleving toen een concrete verdenking tegen hem bestond dat hij als CID-functionaris strafbare feiten had begaan en dat hij derhalve niet gedwongen kon worden zich ten aanzien van die feiten te belasten, bij het openbare verhoor niet zou hebben gehonoreerd, zou V. hebben kunnen besluiten om te weigeren op door de PEC gestelde vragen te antwoorden. Indien V. vervolgens terzake van deze weigering strafrechtelijk zou zijn vervolgd, zou hij zich in de strafrechtelijke procedure erop hebben kunnen beroepen dat hem te dezen een verschoningsrecht toekwam althans dat hij in de gerechtvaardigde veronderstelling verkeerde dat hem dat recht toekwam, en dat de weigering derhalve niet tot een veroordeling zou behoren te leiden. Het is dus uiteindelijk de rechter die het definitieve oordeel uitspreekt over de houdbaarheid van een verschoningsrecht36.

V.

had derhalve de keuze tussen het naar waarheid afleggen van een verklaring en het weigeren een verklaring af te leggen met het oog op het keren van het gevaar dat hij door te antwoorden op hem gestelde vragen zich aan strafvervolging zou blootstellen37.

6.3.5.

De keuze die V. maakte in het dilemma waarin hij in zijn beleving verkeerde, was een geheel andere dan de keuze die de Ier Quinn maakte en die aanleiding gaf tot het arrest van het EHRM van 21 december 2000 (no. 36887/97), op welk arrest de verdediging een beroep heeft gedaan. Quinn werd veroordeeld tot 6 maanden gevangenisstraf wegens overtreding van Section 52 van de Offences Against the State Act 1939, luidende:

"1.

Whenever a person is detained in custody under the provisions in that behalf contained in Part IV of this Act, any member of the <police> may demand of such person, at any time while he is so detained, a full account of such person's movements and actions during any specified period and all information in his possession in relation to the commission or intended commission by another person of any offence under any section or sub-section of this Act or any scheduled offence.

2.

If any person, of whom any such account or information as is mentioned in the foregoing sub-section of this section is demanded under that sub-section by a member of the <police>, fails or refuses to give to such member such account or any such information or gives to such member any account or information which is false or misleading, he shall be guilty of an offence under this section and shall be liable on summary conviction thereof to imprisonment for a term not exceeding six months."

"Quinn had to choose" - zo overwoog het EHRM - "between, on the one hand, remaining silent, a criminal conviction and potentially a six-month prison sentence and, on the other, forfeiting his right to remain silent and providing information to police officers investigating serious offences at a time when the applicant was considered to have been 'charged' with those offences and when it was unclear whether, in domestic law, any section 52 statements made by him would have been later admissible or not in evidence against him."

Quinn koos ervoor om te zwijgen en werd voor die keuze bestraft. Die bestraffing werd strijdig met het nemo tenetur-beginsel geoordeeld. Van een dergelijk dilemma was in de onderhavige zaak geen sprake. Nog daargelaten dat in het geheel niet duidelijk was of voor V. een reëel gevaar voor strafvervolging dreigde als hij naar waarheid zou verklaren, koos V. er niet voor om te zwijgen maar om te spreken en heeft hij alle hiervoor genoemde mogelijkheden om erkenning van het recht om te zwijgen te krijgen onbenut gelaten.

Overigens blijkt uit het stenografisch verslag van de openbare verhoren van V. dat hij wel degelijk in staat was om antwoorden op gestelde vragen zo in te kleden dat geen informatie door V. werd verstrekt als hij dat niet wilde.

6.3.6.

Van een schending van het nemo tenetur-beginsel is derhalve in de zienswijze van het hof geen sprake. Noch vervolgingsuitsluiting noch bewijsuitsluiting in verband met een mogelijke schending van het nemo tenetur-beginsel danwel het beginsel van een redelijke en billijke belangenafweging is hier aan de orde.

De stelling van de verdediging dat het bewijsverbod als bedoeld in artikel 24 WPE ook op meinedige verklaringen van toepassing is, vindt, zoals uit het hiervoor overwogene blijkt, geen enkele steun in het recht.

6.3.7.

Tot slot nog een enkele opmerking over de brief van de Minister van Justitie aan de Voorzitter van de parlementaire onderzoekscommissie bouwfraude van de Tweede Kamer van 18 januari 200238, waaruit de verdediging bij repliek uitvoerig heeft geciteerd. Deze brief heeft betrekking op de problemen die zich kunnen voordoen bij de samenloop van een parlementair onderzoek en een strafrechtelijk onderzoek. Geen van de door de Minister van Justitie geschetste problemen heeft betrekking op de keuze die nu juist V. heeft gemaakt, namelijk het afleggen van een verklaring in parlementair onderzoek, welke een redelijk vermoeden van schuld aan meineed opleverde. "Het beste wat een verdachte dan ook kan doen" - aldus de Minister van Justitie - "is pogen door een parlementaire enquêtecommissie te worden gehoord, daar een volledige bekentenis af te leggen waarmee hij zich in een positie brengt die nog het meest lijkt op strafrechtelijke immuniteit."39 Maar dat heeft V. nu juist niet gedaan.

6.4.1.

Het opnemen van de telefoongesprekken en de (gewone) conversaties tijdens ontmoetingen tussen Sapman en V. dat feitelijk als opsporingsmiddel dienst heeft gedaan is volgens de verdediging in strijd met V.s recht op privacy zoals vastgelegd in artikel 8, eerste lid, EVRM en die strijdigheid wordt niet door de uitzonderingsbepaling van artikel 8, tweede lid, EVRM opgeheven.

Voor een inbreuk op het privacyrecht zijn, zo betoogt de verdediging, de volgende drie omstandigheden doorslaggevend. Ten eerste is van belang de wijze waarop de gesprekken werden opgenomen: zonder toestemming, heimelijk. Ten tweede is van belang de stelselmatige manier waarop de gesprekken heimelijk werden opgenomen, niet toevallig of incidenteel, maar regelmatig, hetgeen ook de uitdrukkelijke bedoeling was. Daarenboven wijst het registreren met behulp van een technisch hulpmiddel - in dit geval een verborgen bandrecorder - op de bedoeling de opgenomen gesprekken vaker te gebruiken, waaruit reeds de stelselmatigheid blijkt. Ten derde en tenslotte is van belang voor het vaststellen van een inbreuk op een privacyrecht het doel waarvoor de informatie heimelijk werd vergaard. De gesprekken werden immers opgenomen met geen ander doel dan tegen V. en L. bezwarend materiaal te verzamelen, dat vervolgens direct door de PEC in haar verhoor is gebruikt, waarna het ook weer rechtstreeks als bewijs diende in deze strafrechtelijke vervolging wegens meineed.

Ook de observaties acht de verdediging in strijd met artikel 8 EVRM, gelet op de stelselmatigheid daarvan en de gehanteerde middelen (peilbaken en fotograferen). Deze observaties kunnen geen grondslag vinden in de Taakbeschikking van de Rijksrecherche, zoals de rechtbank in het vonnis waarvan beroep heeft geoordeeld.

6.4.2.1.

Het hof stelt - op basis van het dienaangaande in het (strafrechtelijk) proces-verbaal van de Rijksrecherche en in het Rapport van het Fort-team gerelateerde, alsmede de daarover door de betrokkenen in het gerechtelijk vooronderzoek en ter terechtzitting afgelegde verklaringen - omtrent de in het feitenonderzoek gehanteerde onderzoeksmethoden het navolgende vast.

6.4.2.2.

Sapman heeft zich in het voorjaar van 1995 via het Douane Informatie Centrum tot Barendregt gewend nadat - volgens Sapman - in het najaar van 1994 de financiering van het 'project in Ecuador' was stopgezet. Barendregt heeft dit contact bij het Fort-team gemeld en - op verzoek van de Rijksrecherche - in april en mei 1995 een aantal gesprekken met Sapman gevoerd. Het Fort-team van de Rijksrecherche heeft vervolgens, blijkens het Rapport van het Fort-team (blz. 344) vanaf begin mei 1995, het contact met Sapman overgenomen. Tussen 2 juni 1995 en 7 maart 1996 heeft Sapman tegenover rijksrechercheurs van het Fort-team in een negental verhoren zijn visie op het 'saptraject' gegeven. Over de daarnaast gehanteerde onderzoeksmethoden vermeldt het Rapport van het Fort-team (ibid.): "In het kader van de controle van Sapman is een aantal van deze ontmoetingen geobserveerd. Ook is een aantal van deze ontmoetingen met toestemming van Sapman op geluidsband vastgelegd. Sapman is éénmaal vlak voordat een ontmoeting tussen hem en V. zou plaatsvinden, uitgerust met een peilbaken. Dit werd gedaan om op de hoogte te kunnen blijven waar de drager van de zender zich steeds zou bevinden."

Daarnaast blijkt uit het proces-verbaal van de Rijksrecherche dat ook telefonische contacten tussen Sapman en V. zijn geregistreerd.

Deze onderzoeksmethoden zijn met instemming van de leiding van het Fort-team toegepast.

6.4.2.3.

Voor wat betreft de frequentie van het opnemen van (telefoon)gesprekken blijkt uit het (strafrechtelijk) proces-verbaal dat vier maal een gesprek is opgenomen (op 24 april, 19 juli, 27 juli en 17/18 augustus 1995), terwijl in de periode tussen 3 april en 25 oktober 1995 - volgens de Rijksrecherche40 - in totaal 16 ontmoetingen tussen Sapman en V. hebben plaatsgevonden. Tevens blijkt uit het proces-verbaal dat viermaal een telefoongesprek is geregistreerd (op 13 en 20 juli en op 17 en 24 augustus 1995; bij het gesprek op 20 juli 1995 is alleen de stem van Sapman zelf opgenomen).

6.4.2.3.1.

Met betrekking tot het initiatief tot deze registraties vermelden verschillende processen-verbaal van de Rijksrecherche dat het desbetreffende gesprek "op ons verzoek door Sapman vrijwillig op de band werd opgenomen". Sapman zelf echter heeft - evenals Koene41 - verklaard dat die registraties op zijn verzoek plaatsvonden. Zo verklaarde hij tegenover de rechter-commissaris op 3 maart 1998: "Na een vergadering over Ecuador met V. (verdachte) ... heb ik toen ik daarvan verslag deed aan Barendregt, gezegd dat ik dacht dat hij mij niet geloofde. Ik heb hem gevraagd of hij mij niet opnameapparatuur wilde meegeven, opdat hij mijn verhalen tenminste zou geloven." (punt 6) en "De Rijksrecherche heeft ook op mijn verzoek op mijn GSM een bandrecordertje laten aansluiten. Ik wilde dat zelf voor mijn veiligheid." (punt 10). En Barendregt42 verklaart dienaangaande: "Wel hebben we met Sapman gesproken over het eventueel opnemen van gesprekken. R vertelde dat hij in Rotterdam met V. zou praten. Hij vroeg toen of hij daar wel naartoe moest gaan en hij wilde beschermd worden. Toen is er sprake van geweest dat het goed zou zijn dat het gesprek zou worden opgenomen. Ik weet niet meer of het initiatief daartoe genomen is door Sapman of door ons. Sapman heeft niet expliciet om de apparatuur gevraagd. Wij hebben toen de apparatuur verstrekt, zowel om hem te beschermen als omdat de eventuele informatie interessant kon zijn."

6.4.2.3.2.

Met betrekking tot vraag of Sapman bij het voeren van deze (telefoon)gesprekken door de Rijksrecherche beïnvloed is, heeft deze bij zijn verhoor door de rechter-commisaris op 3 maart 1998 (punten 13 en 17) verklaard: "Eénmaal heeft Hans Koene mij suggesties gedaan over dingen die ik met V. moest bespreken. Ik moest hem vragen wat ik moest doen met Van Traa en ik moest hem de mededeling ontlokken dat ik geld zou krijgen. Dat is beide gelukt. ... Ik had toen opname-apparatuur bij mij." "Koene deed die suggesties ... omdat er eerder een bandopname van een gesprek in Haarlem mislukt was. Buiten dit geval heeft de Rijksrecherche mij nooit in mijn gesprekken met V. gestuurd. Ik maak een uitzondering voor het telefoongesprek waarin ik aan V. mijn contact met de Rijksrecherche gemeld heb. Dat gesprek is op mijn verzoek samen met de Rijksrecherche ingestudeerd opdat niet zou blijken dat ik al een half jaar met de Rijksrecherche in gesprek was." Ter terechtzitting in hoger beroep van 17 januari 2001 heeft Sapman die verklaring op hoofdlijnen herhaald en tevens verklaard: "Ik zal best gevraagd hebben waarom ik het met V. moest hebben over geld en Van Traa, en ik zal best gevraagd hebben om dat gesprek vervolgens op de band op te nemen. Mijn belang daarbij was dat ik wilde bewijzen dat er geld werd gegeven. Barendregt geloofde mij immers ook niet in het begin. Er heeft een lijstje bestaan met de onderwerpen die ik aan de orde moest stellen. Dat lijstje had ik bij het gesprek op het grasveld in Haarlem bij mij." "De Rijksrecherche heeft mij in het algemeen niet gestuurd. Ik maak een uitzondering voor één telefoongesprek. Dat is tevoren ingestudeerd."

Uit de door Sapman aangegeven inhoud van het telefoongesprek dat zou zijn ingestudeerd in samenhang met de transcripten van de geregistreerde telefoongesprekken leidt het hof af dat het daarbij om het gesprek op 17 of 24 augustus 1995 gaat. Uit de verklaringen van Sapman over het lijstje met gespreksonderwerpen krijgt het hof de indruk dat het hierbij gaat om de ontmoeting die hij op 21 juli 1995 met V. had in een park in Haarlem, in de nabijheid van een Texacostation.

Het hof stelt tenslotte vast dat de eerste ontmoeting tussen beiden die werd geregistreerd, in restaurant Prince in Breda op 24 april 1995 plaatsvond op een tijdstip waarop Sapman nog Barendregt als gesprekspartner had en er derhalve redelijkerwijs van moet worden uitgegaan dat van (rechtstreekse) betrokkenheid van de Rijksrecherche nog geen sprake was.

6.4.2.4.

Met betrekking tot de gestelde schending van het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer overweegt het hof het navolgende.

Zoals uit de rechtspraak van de Hoge Raad blijkt43 levert het enkele zonder toestemming (en medeweten) van de gesprekspartner op een geluidsband vastleggen van een (telefoon)gesprek niet al een schending van de persoonlijke levenssfeer van die gesprekspartner op; daarvoor zijn bijkomende omstandigheden vereist. Die bijkomende omstandigheden bestaan in het onderhavige geval daarin dat in totaal zeven gesprekken zijn opgenomen, waarin ook de bijdrage van V. is geregistreerd. Anders dan de verdediging is het hof van oordeel dat het gegeven dat de opnames heimelijk tot stand zijn gekomen betekenis ontbeert, omdat de gesprekspartner anders in ieder geval op de hoogte zou zijn van het opnemen van het gesprek en zijn standpunt dienaangaande zou kunnen bepalen.

Bovendien moet worden vastgesteld dat het gaat om (telefoon) gesprekken die werden gevoerd door V. als ex-runner van een (gewezen) informant over aangelegenheden die betrekking hadden op feiten en omstandigheden die zich hebben voorgedaan gedurende de periode dat V. Sapman als informant runde en de afwikkeling daarvan. Daarmee is gegeven dat deze gesprekken - in ieder geval van de kant van V. - een uitsluitend zakelijk karakter en zakelijke inhoud hadden. In het licht van het arrest van de Hoge Raad van 18 oktober 1987, NJ 1988, 850 kan de conclusie dan ook geen andere zijn dan dat de persoonlijke levenssfeer van V. bij het opnemen van de (telefoon)gesprekken niet in het geding was.

Het hof is - vanuit die conclusie ten overvloede - van oordeel dat uit de onder 6.4.2.2 weergegeven omstandigheden waaronder de bandopnameapparatuur werd gebruikt aannemelijk is geworden dat dit gebruik - door Sapman, die het geheel in zijn macht had de apparatuur al dan niet in te schakelen en de bandjes na het gesprek ter beschikking van de Rijksrecherche te stellen - in overwegende mate was ingegeven door de behoefte van Sapman om zijn relaas over het 'saptraject' onderbouwd te krijgen en aldus geloofd te worden. Daarom kan niet worden gezegd dat bij deze registratie sprake was van inmenging door de overheid44. Zulks wordt niet anders doordat van de kant van de Rijksrecherche suggesties zijn gedaan met betrekking tot aan de orde te stellen onderwerpen die zíj van belang achtte en die daarmee dus ook voor Sapman, gelet op zijn wens (geheel) geloofd te worden, van belang waren.

Alleen ten aanzien van het op 17 dan wel 24 augustus 1995 gevoerde telefoongesprek dat is 'ingestudeerd' is het hof van oordeel dat - zij het uit overwegingen van geloofwaardigheid en dus: veiligheid - de invloed van de Rijksrecherche dusdanig is geweest dat van een met het bepaalde in artikel 8, eerste lid, EVRM strijdige inmenging door de overheid moet worden gesproken, indien het gesprek op zaken die de persoonlijke levenssfeer raken, betrekking had gehad.

Aan het voorgaande doet niet af dat het Fort-team van de Rijksrecherche zijnerzijds belang had bij de opname van de gesprekken met het oog op de verificatie van de voor zijn feitenonderzoek relevante mededelingen van Sapman omtrent de betrokkenheid bij het 'saptraject' van medewerkers van de RCID Kennemerland op welk politieonderdeel het onderzoek zich richtte. Het hof acht het betrekkelijk vanzelfsprekend dat die verificatie met het oog op de verantwoording van het onderzoek in latere rapportage via een bandopname en vervaardiging van een transcript plaatsvond. Zoals hiervoor uiteengezet was naar 's hofs oordeel destijds geen sprake van een (verkapt) opsporingsonderzoek.

6.4.2.5.

Tot slot overweegt het hof nog het volgende.

Een eventuele schending van het recht op eerbiediging van het privé-leven als bedoeld in artikel 8, eerste lid, van het EVRM brengt nog niet zonder meer mee dat ook het recht van V. op een eerlijk proces in de zin van artikel 6, eerste lid, EVRM is geschonden. Het hof verwijst hiertoe naar het arrest van het EHRM in de zaak van P.G. en J.H. tegen het Verenigd Koninkrijk (no. 44787/98) van 25 september 2001.

Het EHRM overwoog in dit arrest onder meer:

1.

In the Schenk case, in concluding that the use of the unlawfully obtained recording in evidence did not deprive the applicant of a fair trial, the Court noted, first, that the rights of the defence had not been disregarded: the applicant had been given the opportunity, which he took, of challenging the authenticity of the recording and opposing its use, as well as the opportunity of examining P. and summoning the police inspector responsible for instigating the making of the recording. The Court further "attache(d) weight to the fact that the recording of the telephone conversation was not the only evidence on which the conviction was based" (§ 48). More recently, the Court has applied these principles in the case of Khan v. the United Kingdom (§§ 34-40) and found that the use at trial of recordings of the applicant's conversations was not contrary to the requirements of Article 6 § 1 notwithstanding that they were obtained in circumstances where the Court had found, under Article 8 of the Convention, that the surveillance measures had not been "in accordance with the law".

2.

(..) The "unlawfulness" in the present case therefore relates exclusively to the fact that there was no statutory authority for the interference with the applicants' right to respect for private life and that, accordingly, such interference was not "in accordance with the law", as that phrase has been interpreted in Article 8 § 2 of the Convention.

3.

The use of the taped evidence at the trial differs from the Khan case more significantly in that this material was not the only evidence against the applicants. Furthermore, as in the Schenk and Khan cases, the present applicants had ample opportunity to challenge both the authenticity and the use of the recordings. (..)".

In de bandopnames zijn gesprekken vastgelegd, welke zijn gevoerd tussen een gewezen runner van de RCID-Kennemerland en een (gewezen) informant over aangelegenheden die uitsluitend op die relatie betrekking hadden. De verdediging is in de gelegenheid geweest zowel Sapman als de rijksrechercheurs die betrokken zijn geweest bij de bandopnames te ondervragen. De authenticiteit van de bandopnames is door de verdediging niet betwist. De bandopnames vormen voorts niet het enige bewijs waarop een veroordeling van V. zou kunnen worden gebaseerd.

De ongeoorloofdheid van de inmenging door de overheid zou uitsluitend hierin hebben bestaan dat geen sprake was van een "statutory authority for the interference", omdat nu eenmaal in Nederland niet is voorzien in een wettelijke regeling van een feitenonderzoek. En die enkele vaststelling, in aanmerking genomen dat de inmenging door de Rijksrecherche louter bestond uit het 'instuderen' van het komende en door Sapman gewenste gesprek met V. behoort niet tot bewijsuitsluiting van de desbetreffende bandopname te leiden.

6.4.2.6.

Het eventuele gebruik van een of meer opnames van de tussen Sapman en V. gevoerde gesprekken levert volgens het hof, gezien bovengenoemde omstandigheden, geen schending op van het recht van V. op een eerlijk proces en is er ook geen aanleiding om die bandopnames van het bewijs uit te sluiten.

6.4.2.7.

Over de frequentie en omvang van de observaties die in het kader van het feitenonderzoek zijn uitgevoerd, de inzet van een peilbaken en de registratie die zou hebben plaatsgevonden heeft het hof geen volstrekte duidelijkheid verkregen. Het hof stelt voorop dat er geen aanwijzingen zijn dat (althans in het verband van het 'saptraject') anderen dan Sapman zijn geobserveerd. De door Deinum over de observatie van V. bij de rechter-commissaris op 4 augustus 1997 afgelegde verklaring dient naar 's hofs oordeel aldus te worden verstaan dat daarin tot uitdrukking wordt gebracht dat V. bij gelegenheid van ontmoetingen met Sapman (ook) is waargenomen (punt 53). Het hof houdt het er daarom voor dat - voor zover er al sprake van zou zijn dat V. is 'geobserveerd', lees: waargenomen - dit is gebeurd bij gelegenheid van zijn ontmoetingen met Sapman, die door de Rijksrecherche werd begeleid. Het hof constateert bovendien dat slechts éénmaal gewag wordt gemaakt van een peilzender onder Sapman's auto; het hof vermag niet in te zien waarom de persoonlijke levenssfeer van V. daarbij in het geding zou zijn. Het Rapport van het Fort-team (blz. 311) tenslotte vermeldt dat de contacten tussen Sapman en V. voor een deel visueel zijn geregistreerd; met de verdediging gaat het hof er daarbij van uit dat bedoeld wordt dat fotografische opnamen werden vervaardigd. Het hof zal bij de beoordeling van het verweer van deze gegevens uitgaan.

6.4.2.8.

Bij de beoordeling van de vraag of het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer door deze observaties en registratie daarvan is geschonden stelt het hof voorop dat, zoals in 6.4.2.4. werd uiteengezet, de contacten tussen Sapman en V. een zakelijk karakter hadden, waardoor de persoonlijke levenssfeer van V. niet in het geding is gekomen, terwijl de ontmoetingen bovendien plaatsvonden in het openbaar of in voor het publiek in beginsel gewoon toegankelijke ruimten.

De observaties - voor zover die mede betrekking hadden op V. (en niet alleen: van Sapman) - waren bovendien in aantal (een deel van de 16 ontmoetingen) en in omvang (namelijk de duur van die ontmoetingen) zodanig beperkt dat van een inbreuk op de persoonlijke levenssfeer (zo die al in het geding zou zijn) geen sprake is geweest. De omstandigheid dat een of meer van die ontmoetingen ook zijn gefotografeerd, maakt dat niet anders.

Het hof is van oordeel dat, zelfs indien een beperkte inbreuk op de persoonlijke levenssfeer van V. zou moeten worden aangenomen, deze haar rechtvaardiging vond in de aan de Rijksrecherche opgedragen taak in samenhang met de verantwoordelijkheid van de - toenmalige - procureur-generaal als onder 6.2.2.1. beschreven.

Geobserveerd en gefotografeerd zijn een gewezen runner van de CID-Kennemerland en een (gewezen) informant die contact hadden over aangelegenheden die uitsluitend op die relatie betrekking hadden. De verdediging is in de gelegenheid geweest zowel Sapman als de rijksrechercheurs die betrokken zijn geweest bij de observaties en de registratie daarvan te ondervragen. De authenticiteit van de observaties en de registratie daarvan is door de verdediging niet betwist. Het verslag van de observaties vormt niet het enige bewijs waarop een veroordeling van V. zou kunnen worden gebaseerd. De ongeoorloofdheid van de inmenging door de overheid zou uitsluitend hierin hebben bestaan dat de observaties niet in overeenstemming zijn met het recht, omdat nu eenmaal in Nederland niet is voorzien in een wettelijke regeling van een feitenonderzoek.

Onder bovengenoemde omstandigheden levert het gebruik van die observaties voor het bewijs volgens het hof geen schending op van het recht van V. op een eerlijk proces en is er ook geen aanleiding om enkel op die grond die observaties van het bewijs uit te sluiten. Het hof verwijst naar rechtsoverweging 6.4.2.5.

6.5.1.1.

De informatie die is vergaard op basis van gebezigde onderzoeksmethoden in Ecuador en België is volgens de verdediging onrechtmatig verkregen. Het opnemen van de telefoongesprekken op Belgisch grondgebied was volgens de verdediging eveneens onrechtmatig, omdat het rechtshulpverzoek daarop geen betrekking had (en bovendien door de Belgische autoriteiten niet werd ingewilligd), terwijl ook overigens niet is gebleken dat voor het opnemen van de telefoongesprekken officieel toestemming werd verleend.

6.5.1.2.

In Ecuador gaat het om die informatie die werd verkregen op basis van de meegenomen (inbeslaggenomen) computergegevens en andere administratieve bescheiden, terwijl daarvoor een wettelijke grondslag ontbrak, zodat de Nederlandse rechercheurs onbevoegd hebben gehandeld, aldus de verdediging; het ontbreken van de wettelijke grondslag wordt in elk geval niet gecompenseerd door een van de Ecuadoriaanse justitiële autoriteiten afkomstige toestemming, omdat die niet is gegeven. De wèl gegeven toestemming had op die specifieke onderzoekshandelingen geen betrekking. Voor zover die toestemming door enkele betrokkenen is gegeven, is zij onbevoegdelijk gegeven. Ook de in Ecuador uitgevoerde 'computer-inkijkoperatie' was, wegens het ontbreken van rechterlijk verlof, volgens de verdediging onrechtmatig. Tenslotte moet ook de inbeslagneming van reisdocumenten in Ecuador, wegens de onbevoegd gevraagde toestemming, als onrechtmatig worden aangemerkt. De in het buitenland gepleegde onrechtmatigheden zijn ook naar Nederlands recht onrechtmatig. Tot het Nederlands recht behoort immers ook de bepaling dat toepassing van onderzoeksbevoegdheden op vreemd grondgebied overeenkomstig het volkenrecht dient plaats te vinden (art. 539a, derde lid, van het Wetboek van Strafvordering). Dit houdt in elk geval in dat - gelet op het heersende soevereiniteitsbeginsel - de buitenlandse autoriteiten voor onderzoekshandelingen die buiten een verdragsrelatie of een rechtshulpverzoek vallen, toestemming moeten verlenen, zeker als aan de uitoefening van de bevoegdheid een gebrek kleeft (geen wettelijke grondslag, geen rechterlijk verlof). Die toestemming is niet gegeven, noch ten aanzien van hetgeen in Ecuador in beslag is genomen noch ten aanzien van de in België opgenomen telefoongesprekken. Alle gegevens die in het buitenland naar het oordeel van de verdediging onrechtmatig zijn verkregen, dienen van het bewijs te worden uitgesloten.

6.5.2.

Omdat de betwiste onderzoekshandelingen van de Rijksrecherche (zoals hierna zal blijken) plaatsvonden in het kader van het feitenonderzoek door het Fort-team, was van een strafrechtelijk onderzoek (nog) geen sprake en missen de op de internationale strafrechtelijke samenwerking betrekking hebbende verdragen derhalve toepassing. Bovendien kan de vraag worden gesteld of - nu het feitenonderzoek niet was gericht op bewijsgaring in het kader van een strafrechtelijk onderzoek - sprake is geweest van justitiële samenwerking, of dat veeleer het optreden van de Rijksrecherche moet worden aangemerkt als een vorm van internationale politiële samenwerking.

In beide gevallen neemt het ontbreken van een verdragsbasis voor het onderzoek niet weg dat de bevoegde buitenlandse autoriteiten toestemming aan Nederlandse onderzoekers kunnen verlenen om op hun grondgebied feitelijke onderzoekshandelingen te verrichten; alsdan is van schending van de soevereiniteit geen sprake. Dergelijke handelingen zullen - in ieder geval naar Nederlands recht - omdat zij niet op een verdrag berusten, echter slechts met vrijwillige medewerking / toestemming van betrokkenen kunnen geschieden. Het hof verwijst voor wat betreft de Nederlandse situatie in een dergelijk geval (dat rechtshulp niet bij verdrag is voorzien) bij wege van analogie aan de strafrechtelijke rechtshulp naar het bepaalde in de artikelen 552k, tweede lid, en 552o, eerste lid, van het Wetboek van Strafvordering. Uit laatstgenoemde bepaling blijkt dat dwangmiddelen door de rechter-commissaris slechts kunnen worden toegepast indien het rechtshulpverzoek op een verdrag gegrond is. Evenmin is er - met analoge toepassing van het bepaalde in artikel 539a van het Wetboek van Strafvordering - aanleiding de onderzoeksbevoegdheid van de Rijksrecherche in het kader van een feitenonderzoek tot het Nederlands territoir beperkt te achten.

Indien toestemming door de buitenlandse autoriteiten is verleend en betrokken vrijwillig aan het onderzoek medewerken, is derhalve in beginsel geen sprake van onrechtmatige verkrijging van gegevens, ook niet indien die gegevens later in een strafrechtelijk onderzoek mochten worden gebruikt.

Het hof laat nog daar of een eventuele onregelmatigheid of onrechtmatigheid ook tot bewijsuitsluiting zou moeten leiden, nu in ieder geval de volkenrechtelijke soevereiniteitsvoorschriften niet primair strekken tot bescherming van rechtens te respecteren belangen van V., die geen Belgisch ingezetene was en op wiens rechtspositie in dat opzicht in ieder geval géén inbreuk is gemaakt.

6.5.3.1.

Het gaat de verdediging - voor wat de onderzoekshandelingen op Belgisch grondgebied betreft - kennelijk om de telefoongesprekken die daar door Sapman met V. zijn gevoerd en geregistreerd. Het hof leidt uit de inhoud van de geregistreerde en uitgewerkte telefoongesprekken af dat de gesprekken op 13 juli en 17 en 24 augustus 1995 in tegenwoordigheid van de Rijksrecherche zijn gevoerd en geregistreerd. Ten aanzien van een vierde telefoongesprek (via GSM vanuit de auto van Sapman) op 20 juli 1995 ontbreekt elke aanwijzing dat de Rijksrecherche daarbij aanwezig is geweest. Het hof gaat ervan uit dat de registratie in alle gevallen heeft plaatsgevonden met behulp van door de Rijksrecherche ter beschikking gestelde bandopnameapparatuur. Hieruit blijkt dat de bedoelde telefoongesprekken zijn opgenomen in het kader van het feitenonderzoek door het Fort-team.

6.5.3.2.

Voor wat betreft de door de Belgische autoriteiten ten aanzien van onderzoekshandelingen in het kader van het feitenonderzoek door de Rijksrecherche verleende toestemming heeft het hof moeten vaststellen dat het strafdossier vergaand incompleet is. Bij de stukken van het gerechtelijk vooronderzoek, die op 15 december 1997 door de officier van justitie aan de rechter-commissaris ter voeging in het strafdossier zijn aangeboden, bevindt zich slechts een fotokopie van een brief van de Belgische Minister van Justitie d.d. 28 september 1995, waaruit onder meer blijkt dat:

1.

de Nederlandse Minister van Justitie zich bij brief van 18 september 1995 over het feitenonderzoek tot haar Belgische ambtgenoot heeft gewend;

2.

laatstgenoemde kennis draagt van het contact dat de advocaat-generaal mr. Cremers met de Belgische nationale magistraat heeft opgenomen;

3.

de Belgische Minister van Justitie van opvatting is dat zijn "competentie niet dusdanig verstrekkend is dat (hij) aan leden van het rijksrechercheteam zou kunnen toestemming verlenen om de in de brief van de Heer Cremers vermelde personen te kunnen verhoren."

4.

"Niets belet evenwel dat deze mensen - louter op vrijwillige basis - een positief gevolg zouden geven aan het door de Heer Cremers gestelde verzoek."

5.

de Belgische Minister van Justitie zich te allen tijde bereid verklaart de nodige hulp te verstrekken indien het kwestieuze onderzoek een strafrechtelijke wending zou krijgen.

Het hof leidt uit deze brief van de Belgische Minister van Justitie af dat de justitiële autoriteiten in dat land al (ruimschoots) vòòr 28 september 1995 kennis droegen van het feitenonderzoek van de Rijksrecherche en de onderzoekshandelingen die deze op Belgisch grondgebied wenste te verrichten; niet valt echter vast te stellen of het contact van mr. Cremers met de Belgische nationale magistraat plaatsvond voordat de omstreden telefoongesprekken werden geregistreerd, noch of daarbij toestemming is verleend. Wél is voor het hof duidelijk dat de Belgische justitiële autoriteiten - geheel in de lijn van de geldende rechtshulpverdragen zoals het Beneluxverdrag van 27 juni 196245 - medewerking óók aan het feitenonderzoek wensen te verlenen, zij het dat de mogelijkheid van toepassing van dwangmiddelen in het kader van te verlenen internationale rechtshulp in strafzaken lijkt te ontbreken.

Het hof trekt dan ook de conclusie dat de Belgische justitiële autoriteiten hun instemming (al dan niet vooraf46) hebben verleend aan onderzoekshandelingen door de Rijksrecherche op Belgisch grondgebied, voor zover dat met instemming van de betrokkenen zou plaatsvinden. Er is naar 's hofs oordeel geen aanleiding die instemming restrictief te verstaan en deze beperkt te achten tot het horen van getuigen. Van een onrechtmatige registratie van de gevoerde telefoongesprekken in verband met een schending van de Belgische soevereiniteit is daarom geen sprake.

6.5.3.3.

Zoals het hof hiervoor (6.4.2.3.1.) heeft overwogen, vond het opnemen van de bedoelde gesprekken op verzoek van Sapman en in ieder geval met diens instemming plaats47. Ook in dat opzicht is geen sprake van onrechtmatig handelen door de Rijksrecherche.

6.5.4.1.

Leden van het Fort-team, de rijksrechercheurs Koene en Deinum, hebben in het kader van het feitenonderzoek in november/december 1995 ook in Ecuador onderzoek gedaan. Dit onderzoek bestond onder meer daarin dat een aantal personen werd gehoord; tevens werd kopie gemaakt van een aantal computerbestanden en werd een groot aantal administratieve bescheiden door de rijksrechercheurs onder zich genomen.

Met betrekking tot de instemming daartoe van de autoriteiten aldaar blijkt uit de processen-verbaal van de Rijksrecherche en de in het gerechtelijk vooronderzoek dienaangaande afgelegde verklaringen48 het navolgende. De advocaat-generaal mr. Cremers en de rijksrechercheur Deinum hebben zich voorafgaand aan het bezoek tot de ambassadeur van Ecuador in 's-Gravenhage gewend en het doel en karakter van het beoogde onderzoek aldaar uiteengezet. Ter plaatse hebben Koene en Deinum zich bij de politie in Quito en Guayaquil gemeld; bij hun onderzoek bij een tweetal overheidsdiensten zijn zij bovendien begeleid/geholpen door de luitenant Ortega van de Policia Nacional49. Het hof leidt uit een en ander af dat, zo door de ambassadeur van Ecuador niet al tevoren expliciete toestemming mocht zijn gegeven, die toestemming uit het medeweten van en de ondersteuning door de Policia Nacional ter plaatse kan worden afgeleid. Op generlei wijze - ook niet uit de stukken met betrekking tot de rogatoire commissie die in 1996/1997 plaatsvond - is aannemelijk geworden dat die toestemming zich niet heeft uitgestrekt tot een of meer van de ondernomen onderzoekshandelingen. Het hof is daarbij van oordeel dat het niet aan de Nederlandse rechter is om te onderzoeken of een en ander overeenkomstig het recht van Ecuador heeft plaatsgevonden.

6.5.4.2.

Evenmin is er naar 's hofs oordeel enige reden om te veronderstellen dat de in Ecuador ondernomen handelingen van onderzoek niet hebben plaatsgevonden met de vrijwillige medewerking van de betrokkenen. Voor wat betreft de administratieve bescheiden die door de rijksrechercheurs zijn meegenomen en de kopieën van (onder meer) computerbestanden die zijn gemaakt, blijkt uit de verklaring van Koene d.d. 7 augustus 1997 bij de rechter-commissaris dat door Sapman voorafgaande aan de reis naar Ecuador was gezegd "dat we alles wat we nodig hadden mochten meenemen". Uit het proces-verbaal (blz. 347) blijkt bovendien dat op 20 november 1995 telefonisch contact is opgenomen met Sapvrouw (kennelijk de echtgenote van Sapman) die toen aan de boekhoudster van de fabriek Delta Rio, Rojas Vera, heeft bevestigd "dat (de) verbalisanten alles uit de administratie mochten meenemen wat (zij) voor (hun) onderzoek nodig hadden".

Hierop gelet vermag het hof niet in te zien waarom de omstreden onderzoekshandelingen onrechtmatig zouden zijn geweest. Van toepassing van dwangmiddelen (zoals de gestelde 'computer-inkijkoperatie') die een inbreuk maken op (grond)rechten van derden is immers in beginsel geen sprake indien door die derden vrijwillige medewerking wordt verleend. Van omstandigheden die in het onderhavige geval tot een ander beoordeling aanleiding zouden moeten geven, is het hof niets gebleken.

6.5.4.3.

Het hof vermag tenslotte evenmin in te zien, welke rechtsregel zich ertegen verzet dat verklaringen en documenten die langs reguliere weg in het kader van het feitenonderzoek zijn verworven, in het latere strafrechtelijke onderzoek worden ingebracht. Voor wat de documenten betreft voorziet artikel 134 van het Wetboek van Strafvordering erin dat opsporingsambtenaren voorwerpen die zij reeds uit anderen hoofde onder zich hebben, ten behoeve van de strafvordering gaan houden en daartoe in beslag nemen50. Naar 's hofs oordeel lag het niet in de rede V., die immers niet degene was door wie deze stukken aan de Rijksrecherche ter hand waren gesteld en dus niet als belanghebbende in de zin van artikel 552a in verbinding met artikel 116 van het Wetboek van Strafvordering kan worden aangemerkt, van dat gaan houden ten behoeve van de strafvordering tégen hem, (terstond) op de hoogte te stellen.

6.5.4.4.

Anders dan de verdediging met een beroep op de uitspraak van het EHRM in de zaak Jaime Antonio Echeverri Rodriguez tegen Nederland van 27 juni 200051 heeft betoogd, is - gelet op het hiervoor overwogene - op geen enkele wijze aannemelijk geworden dat buitenlandse onderzoeksresultaten zijn verkregen op een manier die strijdig is met het EVRM.

6.6.

Resumerend komt het hof tot het volgende eindoordeel.

De kern van de gevoerde verweren houdt in het verwijt dat het openbaar ministerie naar aanleiding van de aangifte van de PEC geen vervolging tegen V. had mogen starten, omdat hij geen eerlijk proces mocht verwachten, nu die vervolging was gebaseerd op de door Sapman zonder diens toestemming geopenbaarde verklaringen en overige via dubieuze onderzoeksmethoden verkregen bewijsmateriaal enerzijds en een onder dwang ten overstaan van de PEC afgelegde verklaring van V. zelf anderzijds.

Uit het door V. aan het hof ter beschikking gestelde proces-verbaal van zijn verhoor door de Rijksrecherche (in het kader van het feitenonderzoek) op 29 oktober 1995 blijkt dat de toen door hem afgelegde verklaring over het 'saptraject' op een aantal punten lijnrecht staat tegenover hetgeen daarover door Sapman ten overstaan van de Rijksrecherche én de PEC is verklaard.

Toen V. tijdens zijn openbare verhoren met de door de sapman verstrekte informatie werd geconfronteerd, had V. de keuze tussen het naar waarheid afleggen van een verklaring, het niet naar waarheid afleggen van een verklaring en de weigering om een verklaring af te leggen met het oog op het keren van het gevaar dat hij door te antwoorden op hem gestelde vragen zich aan strafvervolging zou blootstellen.

V.

heeft er - naar het hof aanneemt na ampel beraad - tenslotte voor gekozen om te verklaren.

Het hof heeft allereerst geoordeeld dat geen enkele rechtsregel is geschonden door de door Sapman tegenover het Fort-team en de PEC afgelegde verklaringen bij het strafrechtelijk onderzoek te betrekken en de strafvervolging tegen V. daarop mede te baseren. Het hof heeft daarna vastgesteld dat het feitenonderzoek van de Rijksrecherche niet als een 'verkapt opsporingsonderzoek', waardoor V. bepaalde waarborgen heeft moeten ontberen, mag worden aangemerkt. Het hof heeft vervolgens geoordeeld dat van enige dubieuze of onregelmatige onderzoeksmethode (opnamen van gesprekken en telefoongesprekken door Sapman, observaties, inbeslagneming van administratieve bescheiden in Ecuador en België alsmede de 'computerinkijkoperatie' in Ecuador), een enkele smetje daargelaten, geen sprake is geweest. Het hof heeft tenslotte geoordeeld dat V. niet op een rechtens ontoelaatbare wijze is gedwongen om een verklaring in strijd met de waarheid af te leggen. De situatie waarin V. terecht was gekomen moet weliswaar worden bezien in het licht van de toentertijd bij de RCID Kennemerland voorkomende 'creatieve' wijze van opsporing doch was niet van dien aard dat daaruit een zodanige dwang resulteerde dat een verklaring moest worden afgelegd, die V. niet (verder) zou belasten.

In een strafrechtelijke procedure behoort thans door de rechter te worden vastgesteld of de verklaring van V. ook inderdaad in strijd met de waarheid was en of V. daarvoor strafrechtelijk aansprakelijk is.

In een meineedproces gaat het om de waarheidsvinding. Heeft de verdachte als getuige onder ede al dan niet in strijd met de waarheid een verklaring afgelegd? Een fundamenteel kenmerk van een eerlijk proces is dat de verdachte alle gelegenheid krijgt om belastend bewijsmateriaal te bestrijden en ontlastend materiaal aan te dragen. V. is gedurende een viertal terechtzittingen van het hof in de gelegenheid geweest de getuige Sapman te ondervragen en het schriftelijk bewijs te bestrijden. Er is een transcriptie gemaakt van door hem in het geding gebrachte minicassettebandjes waarop op initiatief van V. opgenomen gesprekken tussen V. en Sapman over de door laatstgenoemde afgelegde en voor V. belastende verklaringen zijn vastgelegd. Hij is ook in de gelegenheid gesteld om Sapman als getuige over de inhoud van die gesprekken te ondervragen. Binnen de door het hof als redelijk aangemerkte grenzen is voorts onderzocht of in het archief van het Fort-team zich voor V. ontlastend materiaal bevond; daarbij heeft de verdediging de gelegenheid gehad de onderzoeker, mr. Cremers, te bevragen.

Dat V. zich tijdens het strafproces grotendeels op zijn zwijgrecht heeft beroepen en dus wat de waarheidsvinding betreft niet actief in het strafproces heeft geparticipeerd, komt voor zijn risico. Het hof wijst in dit verband op het arrest van het EHRM in de zaak Averill tegen het Verenigd Koninkrijk (no. 36408/97) van 6 juni 2000 waarin het EHRM overwoog(§ 45)52:

"It is obvious that the right - to silence - cannot and should not prevent that the accused's silence, in situations which clearly call for an explanation from him, be taken into account in assessing the persuasiveness of the evidence adduced by the prosecution."

Alles overziende heeft V. naar 's hofs oordeel een eerlijk proces gehad. Het hof heeft geen gronden gevonden die tot niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie in de strafvervolging of tot bewijsuitsluiting aanleiding dienen te geven. Alle verweren dienen mitsdien te worden verworpen.

7.1.

7.2.

1.

dat hij op 02 november 1995 te 's-Gravenhage, als getuige in zijn openbare verhoor daar de Parlementaire Enquête Commissie Opsporingsmethoden (de zogenaamde Commissie van Traa), nadat hij ten overstaan van deze Commissie de belofte overeenkomstig de bepaling van art. 8 lid 1 en 2 Wet op de Parlementaire Enquête had afgelegd, in zijn onder belofte afgelegde verklaringen feiten tegen de waarheid heeft voorgedragen, immers heeft hij, verdachte, telkens toen aldaar als beëdigd getuige tijdens zijn openbare verhoor door bovengenoemde Commissie opzettelijk in strijd met de waarheid een verklaring afgelegd, die - zakelijk weergegeven - ongeveer de strekking had en/of er op neer kwam:

-

dat hij, verdachte, in 1993, te Haarlem en/of elders in Nederland nimmer aan Sapman (wiens initialen zijn: ...........) heeft toegezegd hem (verder) te helpen , doch alleen heeft geadviseerd en geestelijk ondersteund toen Sapman moeilijkheden had gekregen met de eigenaar van het limonadeverwerkingsbedrijf, waar Sapman zelf toen werkte en/of gewerkt had,

en

-

dat hij, verdachte, in 1993 te Haarlem en/of elders in Nederland de limonademan (= Sapman, wiens initialen zijn:............ ) niet heeft geholpen een eigen bedrijf te starten en/of (verder) te ontwikkelen door genoemde Sapman daarvoor geld ter beschikking te (doen) en/of te stellen, doch dat hij, verdachte, genoemde Sapman alleen mentaal heeft ondersteund, en

-

dat hij, verdachte, nimmer in zijn politietijd (01 maart 1993 tot 01 augustus 1994) aan genoemde Sapman (wiens initialen zijn: ..........) geld heeft betaald en/of ter beschikking heeft gesteld te Haarlem en/of Rotterdam en/of elders in Nederland in de periode van 01 maart 1993 tot 01 augustus 1994;

2 primair. dat hij op tijdstippen in het tijdvak van 25 april 1996 tot en met 11 juni 1996, telkens te Essen en/of te Ekeren in België, telkens als Nederlander opzettelijk mondeling en/of door gebaren zich telkens jegens Sapman (wiens initialen zijn .........) heeft geuit, telkens kennelijk om diens vrijheid om naar waarheid of geweten ten overstaan van een rechter en/of ambtenaar een verklaring af te leggen te beinvloeden, terwijl hij, verdachte, telkens wist of ernstige reden had te vermoeden, dat die verklaring zal worden afgelegd door telkens op de navolgende tijdstippen en plaatsen telkens met dat opzet zich tegen genoemde Sapman in ongeveer de volgende dreigende bewoordingen uit te laten te weten:

1) op 25 april 1996 te Essen:

-

dat Sapman zijn verklaring zodanig moet afzwakken of beter nog niets verklaren, opdat hij, verdachte, en [medeverdachte] niet in de gevangenis terecht zouden komen, want als dat gebeurt komen de criminelen en de mensen achter hem, verdachte, direct naar Sapman toe, want nu staat hij, verdachte, er nog tussen

en

-

dat hij, verdachte, nu de onderwereld nog onder controle had, maar dan niet meer.

2) op 28 april 1996 te Ekeren:

-

dat Sapman zich goed moest realiseren, dat, wanneer hij, verdachte, en [medeverdachte] in de gevangenis zouden komen, hij, verdachte, de onderwereld niet meer in de hand had en het mogelijk gebeurd zou zijn met meneer Sapman

en

-

dat er problemen zouden ontstaan met betrekking tot Sapman, indien laatstgenoemde niet mee zou gaan de volgende dag naar Den Haag om te spreken met zijn, verdachte's, raadsman.

3) op 05 mei 1996 te Ekeren:

-

dat in een krantenartikel was vermeld, dat hij, verdachte, werd bedreigd door zijn informanten, maar dat Sapman moest begrijpen, dat eigenlijk met dat artikel werd bedoeld, dat Sapman werd bedreigd door zijn, verdachte's, informanten en dat Sapman zich dat goed in zijn hoofd moest prenten en dus maar niet moest getuigen.

9.1.

9.2.

9.3.

V.

maakte zijn koffertje open en haalde daar geld uit en gaf mij vervolgens een bundeltje met bankbiljetten van ƒ 1.000,-. Met het geld ben ik naar het toilet gegaan en heb het daar geteld. Ik telde 200 bankbiljetten van ƒ 1.000,-.

9.4.

9.5.

9.6.

9.7.

9.8.

V.

kwam naar me toe en zei dat ze in Zuid-Amerika wilden beginnen. Het initiatief ging heel duidelijk uit van V. V. wou weten hoe alles werkte. De kosten zou Haarlem betalen.

De opdracht die ik kreeg was ruim. Ik moest een fabriek opzetten ergens in Zuid-Amerika.

In februari/maart 1993 kreeg ik voor het eerst geld uit Haarlem. Ik kreeg de eerste twee ton als vergoeding voor proceskosten en om grondstoffen opnieuw in te kopen. Ik moest Myrey draaiende houden. Ik heb toen overleg gepleegd met V. en T. Ik kreeg in 1993 verscheidene keren geld, altijd cash, meestal in coupures van duizend gulden, soms in coupures van 250 gulden of een enkele keer in dollars.

9.9.

9.10.

V.

heb ik voor het eerst gezien op de fabriek waar mijn man in Nederland werkte, Laura Products in St. Maartensdijk. Dat was ongeveer tien jaar of minder geleden. L. heb ik rond 1993 voor het eerst gezien, in een café in Haarlem. L. wilde aan Sapman en mij een project in Ecuador uitleggen. V. en mijn man zijn ook bij dat gesprek aanwezig geweest. L. voerde voornamelijk het woord.

Ik heb L. verder nog één keer gezien. Dat was op de fabriek van Myrey in Essen (België), voor het project in Ecuador startte.

V.

heb ik veel vaker gezien. Ik zag hem om de twee à drie maanden. Ik heb hem in Nederland en in België gezien, op de fabriek van Myrey en thuis. In Nederland was het meestal in Haarlem maar ook wel elders.

9.11.

9.12.

1.

een aantal documenten met handtekeningen "T." als gespecificeerd in bijlage nummer I;

2.

een aantal stukken met handschrift van L.;

3.

een aantal stukken met handschrift van V.;

SPECIFICATIE BETWIST HANDSCHRIFT

Als betwist in deze zaak zijn aangemerkt de uit naam van T. geplaatste handtekeningen op de documenten ad 1.

VRAAGSTELLING

Gevraagd werd te onderzoeken of de betwiste handtekeningen zijn geproduceerd door L., V. of geen van deze beide personen.

ONDERZOEK EN CONCLUSIE(S)

Onderlinge vergelijking betwiste stukken

In het onderstaande zal naar de betwiste documenten worden verwezen middels het bijlagenummer waarin deze stukken zijn omschreven, i.c. "I", gevolgd door het volgnummer dat het desbetreffende document in deze bijlage heeft. Met "stuk I/1" wordt derhalve het inschrijvingsformulier van het Handelsregister van de Kamer van Koophandel en Fabrieken to Haarlem bedoeld, met "stuk I/13" de brief namens T. aan de Kredietbank N.V.

Bij onderlinge vergelijking van de betwiste handtekeningen zijn twee verschillende uitvoeringen onderscheiden. Enerzijds is er de groep handtekeningen voorkomend op de stukken I/ 1, I/2, I/3, I/11,1/12 en I/13 (verder aan te duiden als groep B1), anderzijds de groep handtekeningen op de stukken 1/4 tot en met I/10 (verder aan te duiden als groep B2). Binnen elke groep komen de handtekeningen onderling redelijk goed overeen. De handtekeningen op het inschrijvingsformulier I/1 wijken op enkele punten weliswaar enigszins of van de overige handtekeningen binnen groep B1, maar vertonen daarnaast op andere punten een opmerkelijke overeenkomst met de handtekeningen binnen deze groep. Wellicht zijn de afwijkingen verklaarbaar door bet feit dat de handtekeningen op dit stuk relatief de oudste zijn en op bet tijdstip waarop ze geplaatst zijn hun "definitieve vorm" nog niet hadden gevonden.

Tussen de handtekeningen in groep B1 enerzijds en de invulling van de naam "T." op de stukken I/2 en I/3 anderzijds is schriftkundige verwantschap geconstateerd wat de vergelijkbare letters betreft (L, G, T en tot op zekere hoogte r). Ook is verwantschap waargenomen tussen de letters G in de handtekeningen van groep B1 en die in het bijschrift "GELEZEN EN GOEDGEKEURD" bij de handtekening op stuk I/3. Andere letters in dit laatste bijschrift vertonen op hun beurt weer verwantschap met andere invullingen op de onderhavige stukken. Mede op grond van vergelijkend inktonderzoek is aldus een aantal vermoedelijk bij de handtekeningen in groep B1 behorende (dat wil zeggen vermoedelijk van dezelfde persoon afkomstige) invullingen c.q. bijschriften gedefmieerd.

Bijlage II toont alle in groep B1 vallende handtekeningen met daarbij de vermoedelijk van dezelfde hand zijnde invullingen en bij schriften.

Bijlage III toont de zeven handtekeningen in groep B2 met het bijschrift "GELEZEN EN GOEDGEKEURD" bij drie van deze handtekeningen. Gezien de onderlinge samenhang tussen deze bijschriften op de stukken I/8, 1/9 en 1/10 en het in Belgie gebruikelijke voorschrift dat de ondertekenaar met eigen hand "Gelezen en Goedgekeurd" dient te schrijven bij de ondertekening, is de aanname gerechtvaardigd dat de op bijlage III zichtbare bijschriften "GELEZEN EN GOEDGEKEURD" van dezelfde hand zijn als de daarbij geplaatste handtekeningen.

Vergelijking met handschrift L. en V.

Allereerst zijn alleen de handtekeningen in groep B1 en groep B2 vergeleken met het vergelijkingshandschrift van respectievelijk L. en V.

Wat de handtekeningen in groep BI betreft, zijn sporen van overeenkomst met het vergelijkingshandschrift van V. waargenomen in het bewegingsverloop van de letter L. Het eindpatroon van de handtekeningen in groep B1 vertoont bovendien sterke verwantschap met dat in de handtekeningen van V.

De handtekeningen in groep B2 bevatten minder aanknopingspunten voor vergelijking. In het bewegingsverloop van de in deze handtekeningen te onderscheiden letter L zijn evenwel sporen van overeenkomst waargenomen met producties van deze letter in het vergelijkingshandschrift van L.

Voorgaande bevindingen zijn in beide gevallen niet voldoende om de betrokken handtekeningen op zichzelf genomen met een der gebruikelijke waarschijnlijkheidsgraden (zie bijlage "De vergelijkingsmethode", paragraaf III) aan V. respectievelijk L. toe te schrijven. Worden echter ook de in bijlage II en III getoonde invullingen en bijschriften in de vergelijking betrokken, dan neemt het aantal aanknopingspunten voor vergelijking sterk toe, waardoor verdergaande uitspraken mogelijk worden.

Bij vergelijking van de in bijlage II getoonde invullingen en bijschriften, die zoals eerder opgemerkt vermoedelijk van dezelfde hand zijn als de tot groep B1 behorende handtekeningen in deze bijlage, met het van V. beschikbare vergelijkingsmateriaal zijn overeenkomsten of sporen daarvan waargenomen in onder andere het bewegingsverloop van de letters D, R, K, d, g, k, 1 en w, de lettercombinaties in, on en ri, en de cijfers 3, 4, 5, 7, 8 en 9. Een aantal letters kon niet worden vergeleken omdat zij niet in het beschikbare vergelijkingsmateriaal van betrokkene voorkomen.

Onder de aanname dat de in bijlage II getoonde handtekeningen en invullingen c.q. bijschriften van één hand zijn, kan op grond van de combinatie van daarin geconstateerde overeenkomsten met het handschrift van J. V. worden geconcludeerd dat de betrokken handtekeningen, invullingen en bijschriften, die zich bevinden op de stukken I/1, I/2, I/3, I/11, 1/12 en 1/13, waarschijnlijk zijn geproduceerd door V.

De conclusies met betrekking tot de schrijveridentificatie worden uitgedrukt in waarschijnlijkheidsgraden. Daarbij geeft de uitdrukking "met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid" de meest verregaande mate van identificatie aan, gevolgd door hoogstwaarschijnlijk, waarschijnlijk, zeer wel mogelijk en mogelijk. Deze conclusies worden zowel in positieve als in negatieve zin gehanteerd'.

Bij vergelijking van de in bijlage III getoonde bijschriften "GELEZEN EN GOEDGEKEURD" met het van L. beschikbare vergelijkingshandschrift zijn overeenkomsten of sporen daarvan waargenomen in het bewegingsverloop van alle in de bijschriften voorkomende letters met uitzondering van de letters K en N.

Onder de aanname dat de in bijlage III getoonde handtekeningen en bijschriften van één hand zijn, kan op grond van de combinatie van daarin geconstateerde overeenkomsten met het handschrift van L. worden geconcludeerd dat de betrokken handtekeningen en bijschriften zeer wel mogelijk zijn geproduceerd door L.

SAMENVATTING

De betwiste handtekeningen zijn in twee groepen te verdelen. Groep 1 is weergegeven in bijlage II, groep 2 in bijlage III. De handtekeningen in groep 1 vertonen sporen van overeenkomst met het beschikbare handschrift van V., de handtekeningen in groep 2 met het handschrift van L. In beide gevallen zijn de geconstateerde sporen van overeenkomst evenwel onvoldoende om de handtekeningen in kwestie met een der gebruikelijke waarschijnlijkheidsgraden aan de betrokkene toe te kunnen schrijven.

Worden ook de in bijlage II en III getoonde invullingen en bijschriften in de vergelijking betrokken, dan kan worden geconcludeerd dat:

-

de handtekeningen, invullingen en bijschriften weergegeven in bijlage II en voorkomend op de stukken genoemd in bijlage I bij de volgnummers 1, 2, 3, 11, 12 en 13 als een geheel genomen waarschijnlijk zijn geproduceerd door V.;

-

de handtekeningen en bijschriften weergegeven in bijlage III en voorkomend op de stukken genoemd in bijlage I bij de volgnummers 4 tot en met 10 als een geheel genomen zeer wel mogelijk zijn geproduceerd door L.

Bijlage I

Overzicht betwiste stukken

(Stukken gerangschikt in chronologische volgorde, afgaande op de datum van deze stukken.)

Volgnr.

Omschrijving

Datering

1.

Inschrijvingsformulier Handelsregister Kamer van Koophandel en Fabrieken te Haarlem, betreffende onderneming T.

15-03-93

2.

Getuigschrift Roerende Voorheffing van de N.V. Spaarkrediet

26-04-93

3.

Kontrakt van Service-krediet van de N.V. Spaarkrediet

05-05-93

4.

Verklaring Roerende Voorheffing van de Kredietbank N.V.

09-07-93

5.

Verzoek domiciliëring van briefwisseling van de Kredietbank N.V.

09-07-93

6.

Domiciliëringsopdracht Kredietbank N.V., behorende bij verzoek ad 5

09-07-93

7.

Aanvraag opening rekening en/of effectendepot van de Kredietbank N.V.

23-07-93

8.

Inpandgeving van schuldbewijs aan toonder door derde van Kredietbank N.V.

26-07-93

9.

Inpandgeving van schuldbewijs aan toonder door derde van Kredietbank N.V.

24-09-93

10.

Inpandgeving van schuldbewijs aan toonder door derde van Kredietbank N.V.

17-01-94

11.

Wijzigingsformulier Handelsregister Kamer van Koophandel en Fabrieken te Haarlem

01-10-94

12.

Overschrijvingsformulieren Kredietbank N.V. 1x Saldering termijnrek., 1x Saldering renterek.

18-07-95

13.

Brief T. aan Kredietbank N.V.

19-07-95

9.13. De verklaring van V.

V.

heeft ter terechtzitting in hoger beroep van 3 december 2001 verklaard, kort en zakelijk weergegeven:

Ik heb een handtekening gezet namens T., tenminste, daar is ie voor doorgegaan. Ik weet niet meer of ik voor het zetten van die handtekening overleg heb gevoerd met L. Ik zou het logisch vinden als ik wel overleg zou hebben gepleegd; het lijkt me waarschijnlijk.

9.14. De verklaring van de getuige L.

De getuige heeft ter terechtzitting in hoger beroep van 3 december 2001 verklaard, kort en zakelijk weergegeven:

Ik ben op 1 september 1994 overgegaan van de RCID Kennemerland naar het IRT.

Het moest een niet-Belgische cover-naam zijn.

Wij hebben de gegevens van de cover verstrekt.

9.15. Een ambtsedig proces-verbaal (code 04/QA/0088) (Bijlage 2) van de Rijksrecherche, op 16 november 1995 opgemaakt en ondertekend door W.A. van Engeland, inspecteur van politie, rijksrechercheur, voor zover inhoudende (blz. 209-234):

a.

als relaas van verbalisant:

Op 15 en 16 november 1995 heb ik de geluidsband beluisterd van een op 24 april 1995 gevoerd gesprek tussen V. en Sapman. De tekst van de geluidsband werd zoveel mogelijk letterlijk weergegeven waarbij V. werd aangeduid met V. en Sapman met R.

b.

de weergave van een op 24 april 1995 tussen V. en Sapman (R)gevoerd gesprek:

R: Ik zeg op een gegeven moment...je hebt tegen mij gezegd, ik mag niet over geld spreken...je hebt nooit geld gehad. Dat kan niet want én Rotterdam én wat jij mij verteld hebt, dat het een zaak van twee ton was.

V: Nou, daar wil ik van afblijven. Volgens mij klopt dat niet. Nee, maar luister...dat verhaal moet toch helemaal veranderen. dus luister...dit verhaal laten we voorlopig even rusten. Laat rustig staan het geld. Al het geld wat er staat zijn opbrengsten uit de sappen die u van ons heeft gehad.

R: Zeg eens dat het spul 1 gulden opbrengt. Dan heb ik dus 200.000 gulden in kas gekregen, theoretisch, zwart. Twee ton is 4 miljoen ongeveer. En ik moet dus zeggen..eh.. wat is het 8 en een beetje, zeg maar 8 en een half of zoiets...

V: Ja, ja.

R: Dus ik zit hier met een gat.

V: Dan moeten we die 200 ton gewoon omhoog gooien.

R: Dan moeten we daar 400 ton van maken.

V: Wat staat er exact op die rekening, want dat horen we wel te weten natuurlijk.

R: Gok...ik denk dat er 9,8 min 8 en een beetje dus dat is ...8 miljoen...ik meen 800,000 op stond.

V: Maar die stortingen zijn verdeeld over 93 en 94 hè? Het zijn elke keer verschillende bedragen geweest hè?

R: Dat vanaf...eh...maart 93, maart...maart-april 93. Dat is het ene gedeelte. Het andere gedeelte waren dus Delta Rio facturen. Ik zal maar zeggen...die zijn uitgeschreven totaal ter waarde van ongeveer 16-17 miljoen francs..

(er wordt koffie besteld)

16-17 miljoen...doen we even...miljoen gaat eraf...facturen uitgeschreven.

V: Ja.

R: Ja er zijn er twee bij eerst voor Ramon...hoe heet (gedeelte onverstaanbaar) ...voor Dynatec (fon.).

V: Ja maar heeft dat dan met T. te maken.

R: Niet rechtstreeks maar indirect wel want ik heb die facturen betaald met stortingen van jou.

V: Ja, dat maakt niet uit, dat is toch niet zichtbaar.

R: Nee dat zijn dus die kasstortingen.

V: Ja dat is toch helemaal niet zichtbaar.

V: Ja. Ik moet nu weer terug naar het 400 ton verhaal, dat gaan we dus helemaal uittypen.

R: Ja we moeten dat dus...

V: ...op papier zetten en dat gaan we dus met z'n drieën gewoon een paar keer gewoon bespreken.

R: Instuderen?

V: Yes, sir.

R: Bij jullie intern is L. en dan houdt het op?

V: Niks. Dan is het over en uit. Het zit in de computer achter gesloten deuren, kan niemand in.

Ten aanzien van het onder 2 primair tenlastegelegde:

9.16.

Een proces-verbaal van de Rijkswacht BOB Antwerpen, d.d. 3 juli 1996, opgemaakt en ondertekend door D. Moorthamers, eerste wachtmeester bij de Rijkswacht, inhoudende de op die datum afgelegde verklaring van Sapman, kort en zakelijk weergegeven:

Op een woensdag of donderdagmiddag op het einde van april dit jaar is V. mij komen opwachten te Essen. Hij heeft tegen mij gezegd: luister meneer Sapman, je moet jouw verklaring zodanig afzwakken of het beste niets verklaren opdat ik en L. niet in de gevangenis terechtkomen want als dat gebeurt komen de criminelen rechtstreeks naar jou toe want nu sta ik ertussen.

9.17.

De verklaring van V.

V.

heeft ter terechtzitting in hoger beroep van 3 december 2001 verklaard, kort en zakelijk weergegeven:

Het Fortrapport was uit en de schellen vielen van mijn ogen. Ik wilde Sapman spreken. Op 25 april 1996 had ik een afspraak met hem. Op 28 april 1996 kwam ik bij hem thuis. Op 5 mei 1996 hadden wij ons laatste gesprek. Ik zag hem aan komen rijden. Ik wenkte hem. We hebben twee straten verderop weer gepraat.

9.18.

Het ambtsedig proces-verbaal (bijlage F) van de Rijksrecherche op 8 mei 1996 opgemaakt en ondertekend door W.T. Deinum en H.P.C. Koene, beiden inspecteur van politie, voor zover inhoudende, kort en zakelijk inhoudende:

a.

als de op 26 april 1996 aan de verbalisanten afgelegde verklaring van Sapman (blz. 54-58):

Op 25 april 1996 werd ik in Essen in België door een bestuurder van een personenauto gedwongen met mijn auto te stoppen. De bestuurder van die auto, die ik herkende als V. V. verzocht mij in zijn auto plaats te nemen. Nadat ik was ingestapt reed V., de in de omgeving van mijn fabriek gelegen bossen in. In de auto toonde V. mij een soort boek. Hij stelde mij vragen die alle betrekking hadden op het onderzoek van de Rijksrecherche, met name over het zogenoemde "saptraject". Vervolgens heb ik enige tijd met V. in het bos gewandeld. Tijdens de wandeling zei V. tegen mij dat ik mijn verklaring moest intrekken of afzwakken. In ieder geval moest ik tegen de Rijksrecherche zeggen dat ik alleen vruchtensap uit Haarlem had gekregen en nooit geld. Wanneer ik mijn verklaring niet zou veranderen zouden V. en L. de mensen die boos op mij waren niet meer tegen kunnen houden. Met andere woorden, zei V., wanneer bepaalde mensen voor X-tijd de bak ingingen, dan zouden de mensen die de financiën hadden geregeld op mij afkomen en ik wist dan wat dat voor mij zou inhouden. V. zei dat hij nu de onderwereld nog onder controle had, maar dan niet meer.

b.

als de op 29 april 1996 aan de verbalisanten afgelegde verklaring van Sapman (blz. 56 e.v.):

Op 28 april 1996 stond V. voor mijn woning te Ekeren. V. vroeg mij of ik op 29 april 1996 met hem naar Spong, de raadsman van V., wilde gaan om daar over het Rijksrecherche-onderzoek te spreken en een aantal vragen te beantwoorden. Volgens V. stonden er in het rapport van de Rijksrecherche een groot aantal zaken die onjuist waren. De zaken die niet juist waren moest ik aan Spong vertellen. Volgens V. moest ik mij realiseren dat wanneer hij en L. in de gevangenis zouden komen, hij, V., de onderwereld niet meer in de hand had en het mogelijk gebeurd zou zijn met "meneer Sapman".

c.

als de op 29 april 1996 aan de verbalisanten afgelegde verklaring van Sapman (blz. 57 e.v.):

Op 5 mei 1996 stapte ik voor mijn woning te Ekeren uit mijn auto. Er stopte naast mij een personenauto. Ik zag dat in die auto V. zat. Ik werd door V. min of meer zijn auto ingetrokken. In de auto vroeg V. of ik gisterenavond de krant gelezen had. In een krantenartikel stond vermeld dat V. bedreigd werd door zijn informanten. V. vertelde mij dat er eigenlijk met het artikel werd bedoeld dat ik bedreigd werd door de informanten van V. V. vertelde dat ik goed in mijn hoofd moest prenten en maar niet moest getuigen.

d.

als relaas van verbalisant(en):

Op vrijdag 26 april 1996 berichtte B. Barendregt, werkzaam bij de divisie Centrale Recherche Informatie van het Korps Landelijke Politiediensten, mij, verbalisant Koene, op donderdag 25 april 1996 telefonisch te zijn benaderd door de ons bekende Sapman. Sapman vertelde dat hij lijfelijk was bedreigd, maar niets via de telefoon durfde te zeggen.

In aansluiting op deze mededeling heb ik, verbalisant Koene, op 26 april 1996 telefonisch contact opgenomen met Sapman. Sapman vertelde geëmotioneerd dat hij op 25 april 1996 door een hem bekende man was benaderd. De man had Sapman gezegd dat hij iets niet moest doen. Sapman, die aangaf bang te zijn, durfde telefonisch niets te vertellen.

9.19.

Een proces-verbaal, op 19 januari 1998 opgemaakt door I. Moyersoen, onderzoeksrechter in de Rechtbank van Eerste Aanleg te Antwerpen, in aanwezigheid van de rechter-commissaris mr A.V. van den Berg (arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage), inhoudende als verklaring van Sapvrouw:

Ik ben erbij geweest dat mijn man is bedreigd door V. Dat was zo'n twee à drie jaar geleden bij ons thuis. V. kwam bij ons op bezoek om te praten. Ik heb hem horen zeggen: "Luister, als jullie praten en als L. en ik ooit in de gevangenis terecht komen, kan ik de mensen achter ons niet tegenhouden". Ik heb mijn man vervolgens horen vragen: "Hangt dat allemaal af van mijn verklaring?" Ik heb V. daarna horen zeggen: "Ja". Mijn man heeft mij verteld dat hij nadien nog verschillende malen door V. is bedreigd. Hij heeft mij dat nog drie keer verteld. Mijn man vertelde mij dat V. weer hetzelfde verhaal had verteld als toen hij bij ons op bezoek was. Na wat ik van mijn man hoorde zijn die bedreigingen geuit toen het proces wegens meineed al gestart was, maar voor 1997.

9.20.

De verklaring van de getuige Sapman.

De getuige heeft ter terechtzitting in hoger beroep van 18 mei 2001 verklaard, kort en zakelijk weergegeven:

De voorzitter houdt mij de bewezenverklaring (parketnummer 0902719997) voor van de rechtbank, betrekking hebbende op de bedreigingen die V. jegens mij geuit heeft. Zoals u het voorleest, zo is het gegaan, met dien verstande waar u "en/of" heeft gezegd, het "en" moet zijn.

9.21.

Een proces-verbaal van verhoor van getuigen op 31 juli 1997 opgemaakt en ondertekend door de rechter-commissaris belast met de behandeling van strafzaken in de arrondissementsrechtbank te 's-Gravenhage, voor zover inhoudende als verklaring van B.N. Barendregt:

Toen R. mij in 1996 belde met de mededeling dat hij bedreigd werd, was hij behoorlijk paniekerig. Hij zei dat hij zijn huis niet meer uit durfde en dat hij binnen zat alsmede dat hij auto's had gezien. Ik heb toen vrij snel tegen hem gezegd dat ik het door zou geven aan de Rijksrecherche. Ik heb Deinum gebeld en hem doorgegeven dat R. gebeld had. Ik heb hem ook gezegd dat R. in paniek was en dat hij zich bedreigd voelde.

9.22.

De bewijsmiddelen zijn slechts gebruikt ten aanzien van het feit waarop zij in het bijzonder betrekking hebben.

Voor zover geschriften zijn gebruikt, zijn deze slechts gebruikt in verband de inhoud van andere bewijsmiddelen, die op hetzelfde feit betrekking hebben.

10.1.

10.2.

1.

Als getuige in een onder ede voor een commissie van onderzoek als bedoeld in artikel 1, tweede lid, van de Wet op de Parlementaire Enquête afgelegde verklaring feiten tegen de waarheid voordragen, meermalen gepleegd.

2 primair.

Opzettelijk mondeling zich jegens een persoon uiten, kennelijk om diens vrijheid om naar waarheid of geweten ten overstaan van een rechter of ambtenaar een verklaring af te leggen te beïnvloeden terwijl hij weet of ernstige reden heeft te vermoeden dat die verklaring zal worden afgelegd, meermalen gepleegd.

13.1.

13.2.

13.3.

V.

heeft zich als getuige ten overstaan van de PEC schuldig gemaakt aan meerdere meineden. Hij heeft in strijd met de op hem als getuige rustende verplichting gehandeld door tijdens een openbaar verhoor onder ede in strijd met de waarheid verklaringen af te leggen. Aldus heeft hij het aan het Parlement toekomende grondwettelijke recht op enquête gefrustreerd. Het welbewust bemantelen van de waarheid ten overstaan van een parlementaire enquêtecommissie, die in staat moet zijn om de waarheid, in casu inzake de hantering van opsporingsmethoden, te achterhalen ten einde bewindslieden ter verantwoording te roepen dan wel bestuurlijke en/of wetgevende maatregelen te initiëren, kan in een democratische rechtsstaat niet worden getolereerd.

Dit klemt des te meer, nu V. tot 1 augustus 1994 (mede) als informantenrunner bij de RCID Kennemerland, en dus in dienst van de overheid, werkzaam is geweest en derhalve had behoren te weten hoe zeer het algemeen belang toen vereiste dat de waarheid inzake de in het IRT-tijdperk gebezigde opsporingsmethoden boven tafel kwam, opdat op dat terrein adequate wetgevende en bestuurlijke maatregelen konden worden genomen, en dat de daarvoor benodigde feiten niet mochten worden verdoezeld.

Daarnaast heeft V. geprobeerd een getuige door dreigende bewoordingen zodanig te beïnvloeden dat deze getuige nadien bij een rechter en/of ambtenaar zijn verklaring zou afzwakken of intrekken, een verklaring die juist van groot belang was bij het onderzoek naar de vermoedelijke meineed van V.

13.4.

V.

is door de aangifte en de strafvervolging negatief in de publiciteit gekomen en is lange tijd in verband gebracht met andere ernstige misdrijven. Het hof houdt rekening met het feit dat het langdurige strafproces voor hem en zijn gezin een grote psychische belasting heeft veroorzaakt. Het hof neemt voorts in aanmerking dat de vergunning van V. om een particulier detectivebureau te runnen is ingetrokken, waardoor hij als taxichauffeur in zijn levensonderhoud moet voorzien.

Tenslotte neemt het hof in aanmerking dat V. niet eerder is veroordeeld.

13.5.

1.

Zie laatstelijk HR 11 december 2001, NJ 2002, 47.

2.

Zie het Rapport onderzoek naar het functioneren van de RCID Kennemerland van de Rijksrecherche Fort-team d.d. 29 maart 1996, Ten Geleide en Bijlage I bij het rapport Inzake opsporing, enquêtecommissie opsporingsmethoden, Werkwijze en procedures, Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-1996, 24 072, nr. 12, blz. 27 en 147/148.

3.

Tweede Kamer, zitting 1975-1976, 13 837, nr. 3, blz. 8).

4.

Bijl. I, blz. 31.

5.

Memorie van antwoord behorende bij het Voorstel van wet van de leden De Kwaadsteniet, Joekes, Alders en Schutte tot wijziging van de Wet op de Parlementaire Enquête en in verband daarmee opnemen van een bepaling in het Wetboek van Strafrecht, Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 19 816, nr. 10, blz. 11.

6.

Ibidem, blz. 18.

7.

Eindrapport Enquête Opsporingsmethoden, Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-1996, 24 072, nrs. 10-11, blz. 476.

8.

Zie ook Enquêtecommissie vliegramp Bijlmermeer, Lijst met vragen en antwoorden; Tweede Kamer, vergaderjaar 1998-1999, 26 241, nr. 14, blz. 131.

9.

Nota naar aanleiding van het eindverslag behorende bij het Voorstel van wet van de leden Schutte, Castricum en Hermans tot wijziging van de Wet op de Parlementaire Enquête en in verband daarmee opnemen van een bepaling in het Wetboek van Strafrecht, Tweede Kamer, vergaderjaar 1989-1990, 19 816, nr. 16, blz.4.

10.

Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-1996, 24 072, nr. 12, blz. 27.

11.

Proces-verbaal van verhoor d.d. 3 maart 1998 (punt 24).

12.

Het hof laat daar dat de getuige De Graaf ter terechtzitting van 5 oktober 2001 (blz. 6) heeft verklaard dat Sapman daags na zijn verhoor telefonisch uitdrukkelijk toestemming heeft gegeven om zijn verklaring te gebruiken, nu de getuigen Coenen en Hercules ter terechtzitting van 22 november 2001 dienaangaande onvoldoende duidelijkheid hebben kunnen verschaffen en Sapman zelf op 22 november 2001 (blz. 7) verklaarde níet de dag na zijn verhoor de PEC te hebben gebeld.

13.

Zie het ambtsedig proces-verbaal no. 96/025/P d.d. 24 juni 1996, opgemaakt en ondertekend door W.T. Deinum, rijksrechercheur, en het proces-verbaal van de terechtzitting van het hof d.d. 14 november 2000, blz. 10, inhoudende als verklaring van de getuige Sapman: "Ik heb heel lang moeten nadenken of ik mee zou werken aan het strafrechtelijk onderzoek. Dat heb ik uiteindelijk gedaan."

14.

Zie onder meer het ambtsedig proces-verbaal no. 96/025/P d.d. 26 juni 1996, opgemaakt en ondertekend door H.P.C. Koene en W.T. Deinum, rijksrechercheurs, waarin melding wordt gemaakt van de bijstand van Sapman door de advocaat mr. G. Schippers.

15.

Tweede Kamer, vergaderjaar 1981-1982, nr. 3, Vaststelling van een nieuwe Politiewet, het in 1985 ingetrokken wetsvoorstel inzake provinciale politie.

16.

Stcrt. 1994 nr 64. De eerdere Organisatiebeschikking Rijksrecherche van 5 september 1974 (art. 6) is in dat opzicht gelijkluidend.

17.

Brief van 31 augustus 1999, Tweede Kamer, vergaderjaar 1998-1999, 26 269, nr. 13, blz. 4 (Uitvoering aanbevelingen enquêtecommissie Opsporingsmethoden).

18.

Verhoor d.d. 24 juli 1997 bij de rechter-commissaris, punt 12.

19.

Verhoor d.d. 4 augustus 1997 bij de rechter-commissaris, punt 38.

20.

Verhoor ter terechtzitting in hoger beroep d.d. 16 februari 2001, blz. 9.

21.

De door V. op 29 oktober 1995 tegenover het Fort-team afgelegde verklaring is ook uitsluitend met diens toestemming in het strafrechtelijk onderzoek ingebracht.

22.

H. van de Bunt, C. Fijnaut en H. Nelen - post-Fort, Evaluatie van het strafrechtelijk onderzoek (1996-1999), 's-Gravenhage 2001, blz. 206.

23.

Brief van 25 november 1999, Tweede Kamer, vergaderjaar 1999-2000, 26 269, nr. 16, blz. 4.

24.

Men vergelijke in dit verband de Instructie positie politiefunctionaris bij geweldaanwending, College van procureurs-generaal d.d. 16 mei 2000, waarin als uitgangspunt wordt genomen dat de politieambtenaar die geweld heeft gebruikt niet als verdachte wordt gehoord, maar pas bij gerede twijfel of overeenkomstig de ambtsinstructies is gehandeld, als zodanig wordt aangemerkt.

25.

Stb. 1999, 245.

26.

Zie o.m. HR 13 januari 1987, NJ 1987, 885 en HR 13 september 1988, NJ 1989, 454.

27.

EHRM Fayed tegen Groot-Brittannië, arrest van 21 september 1994, NJ 1995, 463, §§ 61 en 62.

28.

En artikel 14, derde lid, onder g, IVBPR.

29.

EHRM Zaak Quinn tegen Ierland, arrest van 21 december 2000 (no. 36887/97).

30.

EHRM 17 december 1996, NJ 1997, 699, § 67.

31.

Rapport van drs. A.P.A. Broeders d.d. 7 mei 2001, blz.17/75.

32.

EHRM 25 februari 1993, NJ 1993, 485.

33.

Memorie van Antwoord bij het voorstel van wet tot wijziging van de Wet op de Parlementaire Enquête en in verband daarmee opnemen van een bepaling in het Wetboek van Strafrecht van de leden De Kwaadsteniet, Joekes, Alders en Schutte, Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 19 816, nr. 10, blz. 4.

34.

Ibidem, blz. 6.

35.

Ibidem blz. 6 en 7. Zie ook de nota naar aanleiding van het eindverslag, Tweede Kamer, vergaderjaar 1989-1990, 19 816, nr. 16, blz. 4.

36.

Ibidem, blz. 14.

37.

Zie ook HR 14 januari 1997, NJ 1997, 371 (rechtsoverweging 6.1).

38.

Tweede Kamer, vergaderjaar 2001-2002, 28 093, nr. 24.

39.

Ibidem, blz. 4.

40.

Rapport Fort-team, blz. 334.

41.

Verhoor rechter-commissaris d.d. 24 juli 1997, punt 4: "Die bandopnames werden op zijn verzoek gemaakt omdat hij het wenselijk vond dat wij konden horen wat er gaande was."

42.

Verhoor rechter-commissaris d.d. 31 juli 1997, punt 7.

43.

Zie onder meer HR 16 oktober 1987, NJ 1988, 850, HR 7 februari 1992, NJ 1993, 78 en HR 18 februari 1997, NJ 1997, 500.

44.

Zie HR 9 november 1999, NJ 2000, 422.

45.

Trb. 1962, 97. Men zie bijv. de considerans en de aanhef van artikel 22 van dat verdrag: "De Hoge Verdragsluitende Partijen verbinden zich om ... elkander wederzijds in zo ruim mogelijke mate rechtshulp te verlenen ..."

46.

Conform HR 7 juni 1988 NJ 1988, 987 kan toestemming door de bevoegde buitenlandse autoriteiten ook achteraf gegeven worden.

47.

In zijn arrest van 11 juni 1996, NJ 1996, 688 overwoog de Hoge Raad dat het gebruik van dwangmiddelen weliswaar een inbreuk inhoudt op grondrechten en een wettelijke legitimatie behoeft, doch aan de wettelijke vereisten niet behoeft te zijn voldaan in geval van toestemming van degene aan wie het betreffende grondrecht toekomt.

48.

Verhoor Koene op 24 juli 1997 (punt 16) en 7 augustus 1997 (punt 1); verhoor Deinum d.d. 4 augustus 1997 (punt 26).

49.

Proces-verbaal Rijksrecherche, blz. 367, 370.

50.

Aldus reeds HR 2 november 1927, W 11751.

51.

NJCM-Bulletin 2001, blz. 58-61.

52.

NJB 2000, 33 (in de Nederlandse taal).

53.

Eindrapport Enquête Opsporingsmethoden, Tweede Kamer, vergaderjaar 1995-1996, 24 072, nrs. 10-11, blz. 436.