V.6.2.2.1 De cedent is inningsbevoegd; afwijking van het stelsel dat geldt voor andere wijzen van overgang van vorderingen

489. Voor de mededeling is de cedent inningsbevoegd. Art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW is allereerst van belang voor de vraag wie de inningsbevoegdheid toekomt en aan wie de schuldenaar bevrijdend kan betalen. Uit de toelichting blijkt dat de bepaling tot uitdrukking beoogt te brengen dat “de schuldenaar vóór de mededeling steeds aan de cedent moet betalen en dat de schuldenaar na de mededeling uitsluitend aan de cessionaris kan betalen” (curs. MHER).1 Dit moet zo worden begrepen dat de cedent voor de mededeling van cessie exclusief, met uitsluiting van de cessionaris, bevoegd is om de vordering ten behoeve van de cessionaris te innen en om betaling in ontvangst te nemen.2 Ook al is de cessionaris rechthebbende van de vordering, een betaling door de schuldenaar voor de mededeling van cessie aan de cessionaris bevrijdt hem niet ten opzichte van de cedent.3 De schuldenaar kan in beginsel door de cedent opnieuw tot betaling worden aangesproken.4

Voor de mededeling van cessie dient de cedent te worden aangemerkt als een inningsbevoegde derde en de cessionaris als een inningsonbevoegde schuldeiser.5 De inningsbevoegdheid van de cedent is gebaseerd op de wet. De wettelijke grondslag is gelegen in art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW. De wet stelt voor de inningsbevoegdheid van de cedent niet de eis dat hem door de cessionaris een last tot inning is verstrekt. Wel geldt dat de inningsbevoegdheid de cedent toekomt in het belang van de cessionaris. Dit betekent dat de cedent zich bij de inning dient te laten leiden door de belangen van de cessionaris en dat hij hetgeen hij op de overgedragen vordering int in beginsel dient af te dragen aan de cessionaris, die immers als rechthebbende van de vordering tot de opbrengst daarvan gerechtigd is.

490. De erkenning van de cessie door de schuldenaar kan niet in de plaats treden van de mededeling. De schuldenaar kan niet door een erkenning van de cessie bewerkstelligen dat hij al voordat de cessie hem is medegedeeld bevrijdend aan de cessionaris kan betalen. Ook hier behoort het, evenals in geval van een verpanding, niet in de macht van de schuldenaar te liggen om buiten de cedent en de cessionaris om wijziging te brengen in de inningsbevoegdheid.6 De erkenning van de cessie door de schuldenaar kan niet in de plaats treden van de mededeling.

492. De inningsbevoegdheid van de cedent in zijn verhouding tot de cessionaris. Het feit dat de cedent op grond van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW bevoegd is om de vordering te innen, betekent echter nog niet dat hij daartoe ook bevoegd is in zijn verhouding tot de cessionaris. Er moet worden onderscheiden tussen de externe verhouding tot de schuldenaar en de interne verhouding tot de cessionaris. Meestal zal de cedent krachtens een lastgeving14 gehouden zijn om de vordering(en) ten behoeve van de cessionaris te innen, zodat de cedent ook in de interne verhouding tot de cessionaris bevoegd is tot inning. Van lastgeving is alleen sprake indien deze tussen cedent en cessionaris is overeengekomen. Als gevolg van de stille cessie ontstaat er niet van rechtswege een lastgevingsverhouding.15^,16 Indien de lastgeving ontbreekt of is geëindigd,17 dient de cedent zich ten opzichte van de cessionaris van inning van de vordering(en) te onthouden. Voor de mededeling van cessie doet het ontbreken van de interne inningsbevoegdheid evenwel geen afbreuk aan de externe inningsbevoegdheid van de cedent ten opzichte van de schuldenaar en derden.

493. Afwijking van het stelsel van art. 6:34 BW. Art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW bevat een uitzondering op de hoofdregel dat de schuldeiser van een vordering bevoegd is om de vordering te innen en dat in beginsel alleen een betaling aan de schuldeiser van de vordering de schuldenaar van zijn betalingsverplichting bevrijdt.18^,19 Voorts wordt met de bepaling voor stille cessie afgeweken van hetgeen geldt in geval van andere wijzen van overgang van vorderingen, zoals subrogatie. Daar geldt op grond van de genoemde hoofdregel dat de oude schuldeiser na de overgang van de vordering niet meer bevoegd is om de vordering te innen. De inningsbevoegdheid komt toe aan de nieuwe schuldeiser, ook indien de schuldenaar nog niet van de overgang van de vordering in kennis is gesteld. Een betaling aan de oude schuldeiser is in beginsel niet bevrijdend, tenzij de schuldenaar op redelijke gronden heeft aangenomen dat deze als schuldeiser tot de prestatie gerechtigd was of dat uit anderen hoofde aan hem moest worden betaald (art. 6:34 lid 1 BW).20

De minister voert verschillende argumenten aan voor het stelsel waarin de cedent voor de mededeling van de cessie exclusief bevoegd blijft om de vordering te innen. Ten eerste heeft de wetgever met het oog op de bescherming van de schuldenaar diens rechtspositie ten opzichte van het oude recht niet willen wijzigen.21 Onder het oude cessieregime diende de schuldenaar voor de ontvangst van de mededeling van cessie aan de cedent te betalen, daarna kon hij, behoudens andersluidende afspraak, slechts aan de cessionaris betalen. Het schuldeiserschap ging immers eerst door de mededeling over op de cessionaris. Voor de schuldenaar was een voordeel van de mededeling als constitutief vereiste voor een geldige levering, dat hij voor de mededeling van cessie geen onderzoek behoefde in te stellen naar de vraag of zijn schuldeiser de vordering wellicht had overgedragen.

Ten tweede zou het stelsel volgens de wetgever de meeste zekerheid bieden aan het bedrijfsleven waarvoor de stille cessie toch vooral bedoeld is.22 Het zou geen aanbeveling verdienen om de vraag of de schuldenaar bevrijdend heeft betaald te laten afhangen van moeilijk vast te stellen factoren zoals de wetenschap die de schuldenaar mogelijk van de cessie heeft. Het zou voorts niet wenselijk zijn om een situatie in het leven te roepen dat in geval van een bulkcessie bepaalde schuldenaren vanwege het toevallige feit dat zij van de cessie op de hoogte zijn geraakt, aan de cessionaris zouden moeten betalen, terwijl anderen aan de cedent kunnen blijven betalen.

Ten derde zou het genoemde stelsel het beste aansluiten bij de regeling van de verpanding van vorderingen.23 Met betrekking tot de vraag aan wie de schuldenaar moet betalen, stemt art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW overeen met de regeling van art. 3:246 lid 1 BW. De schuldenaar dient voor de mededeling aan de cedent resp. de pandgever te betalen en na de mededeling aan de cessionaris resp. de pandhouder. De stille cessie en stille verpanding dienen volgens de minister met elkaar in de pas te lopen, zodat de praktijk niet gedwongen wordt om op oneigenlijke gronden voor de ene figuur te kiezen, omdat de andere figuur onvoldoende rekening houdt met de eisen van de huidige (financiële) praktijk.24

494. Kritiek in de literatuur. Het stelsel zoals dat door de wetgever wordt voorgestaan, is in de literatuur bekritiseerd.25 De regeling van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW zou zonder goede redenen afwijken van de rechtsstelsels in de ons omringende landen, dit terwijl met de wijziging van het cessieregime nu juist mede is beoogd aansluiting te vinden bij het buitenland. In verschillende rechtsstelsels geldt de regel dat de schuldenaar niet meer bevrijdend aan de cedent kan betalen, indien hij wetenschap van de cessie heeft. Zolang hij niet in kennis is gesteld van de cessie, wordt hij vermoed te goeder trouw te zijn.26 Deze regel zou ook voor het Nederlandse recht de voorkeur verdienen.27

Het stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW, zoals ingevuld door de wetgever, zou voorts tot onwenselijke resultaten leiden en bovendien vragen oproepen met betrekking tot de toepassing van de bepalingen van afdeling 6.1.6 BW inzake bevrijdende betaling en regres (de artikelen 6:31 e.v. BW). Ook zou de regeling van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW niet nodig zijn voor de bescherming van de schuldenaar. De bescherming die hem door art. 6:34 lid 1 BW wordt geboden, zou kunnen volstaan. Bovendien kan de schuldenaar die op goede gronden twijfelt aan de vraag aan wie hij moet betalen, de betaling opschorten op grond van art. 6:37 BW.

Tot slot wordt het vreemd gevonden dat de cedent inningsbevoegd kan zijn, zonder dat hij die bevoegdheid ontleent aan een hem ten aanzien van de vordering door de cessionaris toegekend (beperkt) recht of een hem door de cessionaris verleende (privatieve) last.

495. Verwerping van de kritiek. Naar mijn mening is de kritiek niet gegrond, ook al zijn de door de minister aangedragen argumenten niet in alle opzichten even sterk.

Voor wat betreft de bescherming van de schuldenaar had ook kunnen worden volstaan met de regel, dat de schuldenaar voor de mededeling van cessie te allen tijde bevrijdend kan blijven betalen aan de cedent, terwijl hij daarnaast ook bevoegd is om aan de cessionaris te betalen.28 Voor de schuldenaarsbescherming is niet nodig dat de inningsbevoegdheid voor de mededeling exclusief aan de cedent toekomt. Zoals hierna zal blijken, strekt de inningsbevoegdheid van de cedent echter hoofdzakelijk in het belang van de cedent en de cessionaris.

Ook de verwijzing door de minister naar de regeling van de verpanding is niet geheel op zijn plaats. De minister ontkent daarmee immers het fundamentele verschil tussen de cessie en de verpanding van vorderingen, dat daarin is gelegen dat in geval van cessie de vordering op de cessionaris overgaat, terwijl in geval van verpanding de vordering aan de pandgever blijft toebehoren, zij het bezwaard met een pandrecht. In geval van een stil pandrecht is de pandgever (nog) inningsbevoegd, omdat hij schuldeiser is. In geval van stille cessie geldt daarentegen dat de vordering al voor de mededeling op de cessionaris is overgegaan, zodat voor de inningsbevoegdheid van de cedent geen beroep kan worden gedaan op het feit dat de cedent nog schuldeiser is. In dit opzicht gaat een vergelijking tussen de cessie en de verpanding mank.

Wel van waarde vind ik het praktische argument dat de stille cessie en verpanding met elkaar in de pas dienen te lopen, zodat de praktijk niet gedwongen wordt om op oneigenlijke gronden voor een van beide figuren te kiezen. Mij is vanuit de praktijk inderdaad bekend dat financiële transacties, zoals securitisations, soms zowel rondom een cessie als een verpanding kunnen worden gestructureerd.29 Aangezien de stille cessie toch vooral van belang is voor de financiële praktijk, ligt het in de rede om, daar waar mogelijk, de stille cessie en de stille verpanding gelijk te behandelen.

Ook in een ander opzicht is er in het kader van financiële transacties een grote gelijkenis in het functioneren van de stille cessie en de stille verpanding. In geval van de verpanding en cessie van kortlopende (handels) vorderingen zal het over het algemeen de bedoeling van partijen zijn dat de pandgever/cedent de vorderingen kan blijven innen en (feitelijk) over de opbrengsten van de vorderingen kan blijven beschikken. De verpande of gecedeerde vorderingenportefeuille is dynamisch van aard. Op doorlopende basis gaan er vorderingen door betaling teniet en ontstaan er nieuwe vorderingen die eveneens in de verpanding of cessie zijn of worden begrepen. In geval van een cessie ten titel van koop zal dit meestal zo worden geconstrueerd dat de opbrengsten van de vorderingen door de koper/cessionaris worden herbelegd – of worden geacht te zijn herbelegd – in nieuw aan te kopen vorderingen.30 Feitelijk kan de cedent echter over de opbrengsten blijven beschikken,31 mits de door de cessionaris (koper) gepleegde investering op elk moment is gedekt door voldoende vorderingen. Juist omdat de wetgever de stille cessie in het Nederlandse recht heeft geherintroduceerd om tegemoet te komen aan de wensen van de financiële praktijk, ligt het in de rede om bij de invulling van de wettelijke regeling van de stille cessie aansluiting te zoeken bij deze praktijk door de cedent een op de wet gebaseerde inningsbevoegdheid toe te kennen.

Ook afgezien van de cessie van kortlopende vorderingen in financiële transacties zal de regeling van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW, zoals ingevuld door de wetgever, in de meeste gevallen overeenstemmen met hetgeen partijen bij een stille cessie beogen. Meestal zal het de bedoeling zijn – ook buiten securitisationtransacties – dat de cedent de vordering ten behoeve van de cessionaris zal innen en dat de schuldenaar aan de cedent blijft betalen. Bovendien zal in geval van een bulkcessie noch de cedent, noch de cessionaris wensen dat de schuldenaren naar eigen believen aan de cessionaris gaan betalen. In veel gevallen zal de cedent de ontvangst van de betalingen in eigen hand willen houden, terwijl de cessionaris de betalingen administratief niet wil of kan verwerken. In geval van securitisation zal de originator (de cedent) de aan het SPV overgedragen vorderingen op grond van een lastgeving ten behoeve van het SPV blijven administreren, beheren en innen. Het SPV is voor die taken niet uitgerust. Eerst als de originator insolvent dreigt te raken, zal het SPV mededeling van de cessie doen en het beheer van de vorderingen laten overnemen.32 Door de cedent tot de mededeling van de cessie exclusief inningsbevoegd te laten, wordt bij deze maatschappelijke realiteit aangesloten.33 Bij andere wijzen van overgang van vorderingen, zoals bij subrogatie, zal deze bedoeling over het algemeen ontbreken.

Het feit dat partijen hetzelfde kunnen bereiken door de cedent een privatieve last te verstrekken, doet naar mijn mening aan de kracht van dit argument niet af.34 Bovendien moet worden bedacht dat de privatieve last een belangrijke beperking kent in art. 7:423 lid 1, laatste zin, BW. De privatieve werking van de last kan de schuldenaar niet worden tegengeworpen, indien hij daarvan niet op de hoogte was, noch daarvan op de hoogte behoorde te zijn.

Een groot voordeel van de door de wetgever gekozen benadering is verder dat de schuldenaar geen onderzoek behoeft in te stellen naar de vraag of er een cessie heeft plaatsgevonden, ook niet indien hij een vermoeden van de cessie heeft, en voorts dat de schuldenaar die van de cessie op de hoogte is niet behoeft te onderzoeken of de cessionaris er wel mee instemt dat hij aan de cedent betaalt.35 Dit komt de bescherming van de schuldenaar ten goede en bevordert bovendien een vlot verlopend betalingsverkeer. Weliswaar geldt dat een betaling te goeder trouw aan de cedent de schuldenaar bevrijdt en zou de schuldenaar in geval van twijfel over de vraag aan wie hij moet betalen ook bescherming kunnen ontlenen aan het opschortingsrecht van art. 6:37 BW,36 maar deze bescherming is niet zo sterk als in het door de wetgever beoogde stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW. Wat betreft de bevrijdende werking van een betaling aan de cedent kan immers, afhankelijk van de omstandigheden, gemakkelijk de vraag rijzen wanneer de schuldenaar voldoende te goeder trouw is. Wat betreft het opschortingsrecht van art. 6:37 BW geldt dat de schuldenaar deze bevoegdheid slechts toekomt, indien hij op redelijke gronden heeft getwijfeld, naar objectieve maatstaven gemeten, aan wie de betaling dient te geschieden.37 Afhankelijk van de omstandigheden kan de schuldenaar echter voor de vraag komen te staan of het voor hem voldoende onduidelijk is of er een cessie heeft plaatsgevonden, zodat een betalingsopschorting gerechtvaardigd is. De schuldenaar kan zich door deze onzekerheid gedwongen zien om navraag te gaan doen, wat belastend voor hem kan zijn. Met het door de wetgever beoogde stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW wordt dit voorkomen.

Op zichzelf zou hetzelfde kunnen worden bereikt in een stelsel waarin de cessionaris al voor de mededeling, overeenkomstig de hoofdregel, inningsbevoegd is en de schuldenaar te allen tijde (dus ook in geval van twijfel of kwade trouw) bevrijdend aan de cedent kan betalen, maar ook hier geldt naar mijn mening dat dit geen afbreuk doet aan de kracht van het argument. Bovendien kan men zich afvragen of in een stelsel waarin de schuldenaar te allen tijde bevrijdend kan betalen aan de cedent, dus ook in geval van kwade trouw, het niet meer voor de hand ligt om ook de inningsbevoegdheid aan de cedent te laten toekomen. Het zou immers merkwaardig zijn dat zelfs een betaling te kwader trouw de schuldenaar bevrijdt, terwijl de cedent – bij het ontbreken van een tot inning strekkende last van de cessionaris – niet bevoegd is om betaling in ontvangst te nemen. Het past dan beter om de cedent tot de mededeling van cessie de inningsbevoegdheid toe te kennen.

Tot slot zij opgemerkt dat in het door de wetgever gekozen stelsel de belangen van de schuldenaar en de cessionaris voldoende zijn gewaarborgd. De schuldenaar hoeft zich voor de ontvangst van de mededeling van cessie nergens om te bekommeren: hij kan bevrijdend blijven betalen aan de cedent. En de cessionaris kan te allen tijde mededeling van cessie doen en daarover ook afspraken maken met de cedent, zodat hij op elk gewenst moment de inning van de vordering ter hand kan nemen.

Mijn conclusie is dat het stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW zoals voorgestaan door de wetgever evenwichtig is. Het sluit goed aan bij de behoeften van de praktijk en schaadt de belangen van de betrokkenen niet.

496. Art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW is goed inpasbaar in het systeem van afd. 6.1.6 BW. Het stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW, zoals voorgestaan door de wetgever, laat zich ook goed inpassen in het systeem van afdeling 6.1.6 BW inzake bevrijdende betaling en regres,38 en leidt niet tot onwenselijke gevolgen.

Voor de mededeling van cessie dient de cessionaris te worden aangemerkt als een inningsonbevoegde schuldeiser en de cedent als een inningsbevoegde derde. Een betaling aan de cedent voor de mededeling van cessie bevrijdt de schuldenaar.39 Het feit dat hij wetenschap van de cessie heeft, doet daaraan niet af. Art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW brengt met zich dat de schuldenaar voordat de cessie hem is medegedeeld aan de cedent moet betalen. De cedent is exclusief bevoegd om betaling in ontvangst te nemen.

Indien de schuldenaar, in het zeer theoretische geval, voor de mededeling van cessie aan de cessionaris betaalt,40 is deze betaling weliswaar ten opzichte van de cessionaris bevrijdend, maar in beginsel niet ten opzichte van de cedent.41 Dit is anders indien (i) de schuldenaar een beroep kan doen op de bescherming van art. 6:34 BW42 of (ii) de cedent door de betaling is gebaat,43 dan wel de betaling heeft bekrachtigd (zie art. 6:32 BW).44 De betaling is naar mijn mening ook bevrijdend, indien de cessionaris (achteraf alsnog) met de betaling aan hem instemt.45 Dit spoort met de regel dat de cessionaris de cedent te allen tijde zijn inningsbevoegdheid kan ontnemen door mededeling van de cessie te doen.46 Evenals de cedent kan derhalve ook de cessionaris de betaling, die ten opzichte van de cedent aanvankelijk niet bevrijdend was, bekrachtigen.47 Indien zich geen van deze gevallen voordoet, kan de cedent de schuldenaar opnieuw tot betaling aanspreken. De schuldenaar heeft dit aan zichzelf te wijten. Hij was immers niet gehouden om aan de cessionaris te betalen. Betaalt de schuldenaar vervolgens voor een tweede keer aan de cedent, dan heeft de schuldenaar op grond van art. 6:33 BW verhaal op de cessionaris.48

Volgens Salomons zou uit het feit dat de schuldenaar in beginsel voor een tweede keer tot betaling kan worden aangesproken, blijken dat het stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW tot onwenselijke resultaten leidt.49 De cedent dient het betaalde weer af te dragen aan de cessionaris die immers rechthebbende van de vordering was en daarom tevens gerechtigd is tot de opbrengst daarvan. In het bijzonder in geval van faillissement van de cessionaris zouden diens schuldeisers een onverdiend voordeel behalen ten koste van de schuldenaar. Dit onwenselijke resultaat zou volgens Salomons kunnen worden voorkomen doordat het de schuldenaar wordt toegestaan de vordering van de cedent af te weren met een beroep op ongerechtvaardigde verrijking.50 Naar mijn mening is er voor een dergelijk verweer in het stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW in zijn algemeenheid geen plaats. Het zou er immers op neerkomen dat de schuldenaar al voordat de cessie hem ismedegedeeld de facto altijd bevrijdend kan betalen aan de cessionaris. Dit is niet de bedoeling van de wetgever geweest: het uitgangspunt is dat de schuldenaar voor de mededeling van cessie slechts bevrijdend kan betalen aan de cedent.51 Bovendien kan de cedent een eigen belang hebben bij de inning van de vordering. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat hij in zijn (contractuele) verhouding tot de cessionaris gerechtigd is tot (een deel van) de opbrengst van de vordering. Voorts kan zijn belang zijn gelegen in het voeren van een goede debiteurenadministratie, in een recht omop zijn afdrachtverplichting een beheersvergoeding in te houden of in het al dan niet contractueel overeengekomen recht om de afdrachtverplichting te verrekenen met bepaalde vorderingen die de cedent op de cessionaris heeft. Een verweer op grond van ongerechtvaardigde verrijking zou naar mijn mening alleen danmoetenworden toegestaan, indien (i) de cedent zelf geen belang heeft bij de inning van de vordering en (ii) de cessionaris (of diens faillissementscurator) weigert het reeds betaalde bedrag te restitueren.52 Indien de cessionaris zich echter tot restitutie bereid verklaart, dient de schuldenaar nogmaals aan de cedent te betalen.

Het voorgaande rechtvaardigt mijns inziens niet de conclusie van Salomons dat het stelsel van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW tot onwenselijk resultaten leidt. Zoals hiervoor is gebleken, bestaan er voor het stelsel goede argumenten. Het feit dat de schuldenaar gehouden kan zijn een tweede keer te betalen, is inherent aan het feit dat hij aan de verkeerde persoon heeft betaald. Ook buiten gevallen van stille cessie kan zich dit voordoen. Dat de schuldeisers van de cessionaris in diens faillissement onterecht een voordeel toevalt, is eveneens het logische gevolg van het feit dat aan de verkeerde persoon is betaald. Daarbij moet niet uit het oog worden verloren dat de schuldenaar zich door eigen handelen in een nadelige positie heeft gebracht. Hij had dit eenvoudig kunnen voorkomen door aan de cedent te betalen. Zijn belangen zijn voldoende gewaarborgd doordat hem op grond van art. 6:33 BW een regresrecht toekomt. Het is niet onbillijk dat het risico van een faillissement van de cessionaris voor rekening van de schuldenaar komt.

Na de mededeling van cessie is de cedent in beginsel niet meer bevoegd om de vordering te innen.55 De inningsbevoegdheid komt toe aan de cessionaris. De cessionaris dient te worden aangemerkt als een inningsbevoegde schuldeiser, de cedent als een inningsonbevoegde derde. Een betaling aan de cedent bevrijdt de schuldenaar in beginsel niet.56 De schuldenaar kan voor een tweede keer door de cessionaris tot betaling worden aangesproken. Hetgeen de schuldenaar aan de cedent heeft betaald, kan hij terugvorderen op grond van onverschuldigde betaling (art. 6:203 BW). De cessionaris kan er naar mijn mening ook voor kiezen om in plaats van de schuldenaar de cedent aan te spreken op grond van art. 6:36 BW.57