V.6.2.1 De verbintenisrechtelijke betekenis van de mededeling

487. Geen relativering van de levering; de mededeling heeft enkel verbintenisrechtelijke betekenis. Zoals vermeld, wordt in geval van een stille cessie de vordering door de cessionaris verkregen op het moment van de totstandkoming van de authentieke akte, dan wel, in geval van een onderhandse akte, op het tijdstip van aanbieding van de akte ter registratie bij de belastingdienst.1 De vraag rijst of dit ook geldt ten opzichte van de schuldenaar. Volgens art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW kan de levering de schuldenaar niet worden tegengeworpen, dan nadat de levering aan de schuldenaar is medegedeeld. De bewoordingen van de bepaling lijken te suggereren dat aan de levering ten opzichte van de schuldenaar goederenrechtelijk geen werking toekomt zolang geen mededeling heeft plaatsgevonden.2 De levering zou dan worden gerelativeerd, zodat ten opzichte van de schuldenaar geldt dat er geen cessie heeft plaatsgevonden en dat de cedent derhalve nog zijn schuldeiser is. Dit zou bijvoorbeeld met zich brengen dat de schuldenaar voor de mededeling van cessie nog beslag onder zich zelf kan leggen (art. 479h Rv), of dat hij de vordering aan zich zou kunnen laten cederen of verpanden, dit alles met werking tegenover de cessionaris.3 Enige steun voor een goederenrechtelijke benadering kan worden gevonden in de memorie van toelichting bij het wetsontwerp van art. 3:94 lid 3 BW. Opgemerkt wordt dat de positie van de schuldenaar, door de toevoeging dat de overdracht hem voor de mededeling niet kan worden tegengeworpen, ten opzichte van het oude cessieregime niet wijzigt. Onder het oude recht gold dat de cedent voor de mededeling van de cessie nog rechthebbende van de vordering was.

In de Nota naar aanleiding van het Verslag wordt de goederenrechtelijke benadering echter expliciet verworpen. Volgens de minister heeft de cessie reeds voor de mededeling daarvan aan de schuldenaar, volledige goederenrechtelijke werking. Ten opzichte van eenieder, waaronder de schuldenaar, geldt dat de vordering door de levering is gaan toebehoren aan de cessionaris.4 Het stelsel van art. 3:94 lid 3 BW zou daarmee aansluiten bij hetgeen onder het voor 1992 geldende recht gold.5 Noch de schuldenaar die een tegenvordering heeft op de cedent, noch andere schuldeisers van de cedent zijn bevoegd om na de cessie op de vordering beslag te leggen.6 Wel kan de schuldenaar tot de mededeling bevrijdend aan de cedent blijven betalen (zie hierna § 6.2.2.1).7 De mededeling heeft derhalve uitsluitend een verbintenisrechtelijke betekenis. Deze benadering is naar mijn mening juist.8 Voor de stille verpanding geldt eveneens dat het pandrecht tegenover eenieder tot stand komt op het moment van de vestiging. De vestiging van het pandrecht wordt niet ten opzichte van de schuldenaar gerelativeerd, zolang hem daarvan geen mededeling is gedaan. Er is geen goede reden om de cessie op dit punt anders te behandelen. Het valt niet in te zien waarom met betrekking tot de vraag of de vordering nog aan de cedent toebehoort, ten opzichte van de schuldenaar anders zou moeten worden geoordeeld dan ten opzichte van andere derden. Een relativering van de levering is voor de bescherming van de rechtspositie van de schuldenaar niet nodig. Zoals hierna zal blijken, kan de bescherming van de schuldenaar evengoed worden gerealiseerd door aan de mededeling uitsluitend een verbintenisrechtelijke betekenis toe te kennen.

488. Geen volledige duidelijkheid over de betekenis en reikwijdte van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW. Met het voorgaande bestaat nog geen duidelijkheid over de betekenis en reikwijdte van de regel dat de levering de schuldenaar voor de mededeling van cessie verbintenisrechtelijk niet kan worden tegengeworpen. In twee opzichten bestaat er onduidelijkheid.9

Ten eerste rijst de vraag wat de niet-tegenwerpelijkheid van de levering in verbintenisrechtelijke zin, precies betekent. Betekent dit bijvoorbeeld dat de cedent voor de mededeling verbintenisrechtelijk nog als schuldeiser van de schuldenaar moet worden aangemerkt? Deze opvatting moet worden verworpen.10 Het gegeven dat de levering al voor de mededeling volledige goederenrechtelijke werking heeft, zowel ten opzichte van derden, als ten opzichte van de schuldenaar, brengt met zich dat de cedent ook verbintenisrechtelijk niet meer als schuldeiser kan worden aangemerkt.11 De figuur waarbij de cessionaris goederenrechtelijk al tot de vordering gerechtigd is, terwijl verbintenisrechtelijk de cedent nog schuldeiser is, is onbestaanbaar. De vordering is immers de actiefzijde van de verbintenis. Aangezien de cessionaris als gevolg van de levering ook ten opzichte van de schuldenaar rechthebbende van de vordering is geworden, is daarmee tevens gegeven dat er een schuldeisersvervanging heeft plaatsgevonden en dat er een verbintenis bestaat tussen de schuldenaar en de cessionaris. De cedent kan derhalve verbintenisrechtelijk geen schuldeiser meer zijn; daarvoor is nodig dat hij partij bij de verbintenis is.

Maar wat is dan de betekenis van de tweede zin van art. 3:94 lid 3 BW? De betekenis is mijns inziens deze, dat de schuldenaar, zolang hem geen mededeling van cessie heeft bereikt, ter zake van bepaalde vragen van verbintenissenrecht – zoals de vraag aan wie hij bevrijdend kan betalen en kwesties van verrekening – de cedent nog als zijn schuldeiser mag, en soms zelfs moet,12 beschouwen.13 Art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW is zodoende hoofdzakelijk een regel die de schuldenaar beschermt tegen het feit dat de vordering is overgedragen zonder dat hem dit is medegedeeld. Let wel: de regel dat de levering de schuldenaar voor de mededeling niet kan worden tegengeworpen, geldt enkel met betrekking tot verbintenisrechtelijke vraagstukken, en niet met betrekking tot goederenrechtelijke kwesties. Zoals vermeld heeft de stille cessie ook ten opzichte van de schuldenaar volledige goederenrechtelijke werking. Dit betekent dat ook ten opzichte van de schuldenaar geldt dat de cedent na de cessie in beginsel niet meer bevoegd is om over de vordering te beschikken. Mocht de schuldenaar de vordering aan zichzelf laten cederen of verpanden, dan baat een beroep op art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW hem niet. Art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW is niet te beschouwen als een bepaling die de schuldenaar beschermt tegen de beschikkingsonbevoegdheid van de cedent.14

Ten tweede is niet duidelijk wat precies de reikwijdte van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW is. Ter zake van welke verbintenisrechtelijke vraagstukken mag de schuldenaar de cedent voor de mededeling van cessie als zijn schuldeiser beschouwen? Uit de toelichting blijkt dat de regel in ieder geval geldt voor de vraag aan wie de schuldenaar bevrijdend kan betalen en voor de vraag of de schuldenaar een op de cedent verkregen tegenvordering kan verrekenen (zie hierna). De toelichting maakt echter niet duidelijk of de regel ook van betekenis is voor andere vragen waarbij het voor de schuldenaar van belang is om vast te stellen wie zijn schuldeiser is. Voor een dergelijke algemene strekking van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW pleit, dat de bewoordingen van de bepaling niet wijzen op een beperking in haar reikwijdte. Voorts wordt in de toelichting bij de bepaling opgemerkt, dat de positie van de schuldenaar ten opzichte van het oude cessieregime niet wijzigt.15 Onder het oude cessieregime gold dat de schuldenaar de cedent voor de mededeling van cessie als zijn schuldeiser moest beschouwen; de cedent was immers nog rechthebbende van de vordering. Tegen een ruime uitleg van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW pleit wellicht, dat de toelichting slechts de bevrijdende betaling en verrekening noemt als vraagstukken waarvoor de bepaling betekenis heeft.16 Mogelijk heeft de wetgever beoogd de reikwijdte van art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW daartoe te beperken.

In het vervolg van deze paragraaf zal worden onderzocht welke betekenis art. 3:94 lid 3, tweede zin, BW heeft voor een aantal vraagstukken, zoals de vraag aan wie de schuldenaar bevrijdend kan en moet betalen, of de schuldenaar nog bevoegd is tot verrekening en het inroepen van verweermiddelen en of hij, met werking jegens de cessionaris, met de cedent nog bepaalde rechtshandelingen ten aanzien van zijn schuld kan verrichten, zoals een afstand of een wijziging.