3.4.4.2 Het ‘belang van het kind’ in het jeugdstrafrecht

Het Kinderrechtencomité verschaft aldus meer duidelijkheid over de betekenis en implicaties van de notie van het ‘belang van het kind’, als bedoeld in artikel 3, eerste lid IVRK, en voorziet de rechter van aanknopingspunten bij het in een concrete zaak beoordelen en vaststellen van de belangen van een kind. Niettemin behandelt General Comment No. 14 het ‘belang van het kind’ hoofdzakelijk in algemene zin, waarbij weinig aandacht is voor de betekenis en implicaties van deze notie in de specifieke context van het jeugdstrafrecht. Om deze reden is de waarde van de daarin opgenomen algemene lijst van elementen van het ‘belang van het kind’ voor beslissingen in het kader van jeugdstrafrecht naar mijn idee beperkt. Om de betekenis en implicaties van de notie van het ‘belang van het kind’ voor beslissingen in de jeugdstrafrechtelijke context scherp te krijgen, moet mijns inziens worden teruggegrepen naar de hoofdlijnen van het kinderrechtenconforme jeugdstrafrecht die zijn te herleiden tot de onderliggende fundamenten van het IVRK (vgl. par. 3.4.2).

Door het Kinderrechtencomité en in de literatuur is uiteengezet dat de notie van het ‘belang van het kind’ in de context van het IVRK kan worden beschouwd als een centrale, overkoepelende standaard die ten grondslag ligt aan alle andere rechten in het IVRK.1 Dit veronderstelt dat de betekenis van de notie van het ‘belang van het kind’ kan worden gevonden in de ratio van het IVRK als geheel. In deze benadering indiceert de preambule van het IVRK dat de notie van het ‘belang van het kind’ allereerst is gebaseerd op het idee dat kinderen nog niet volledig ontwikkeld zijn – zowel fysiek als mentaal – en speciale emotionele en educatieve behoeften hebben.2 Hieruit volgt dat kinderen bijzondere bescherming en zorg verdienen om schade aan hun ontwikkeling te voorkomen. Ook indiceert de preambule van het IVRK dat de notie van het ‘belang van het kind’ meebrengt dat kinderen moeten worden voorbereid om een individueel leven te leiden en een volwaardig lid van zijn samenleving te worden.3 Dit brengt mee dat kinderen gedurende hun opvoeding baat hebben bij sturing in de ‘juiste’ richting. Deze aan het IVRK ten grondslag liggende noties van ‘bescherming’ en ‘sturing’ van het kind liggen – zoals in paragraaf 3.4.2 is beschreven – eveneens aan de basis van een kinderrechtenconform jeugdstrafrecht.4 Het is evident dat de noties van ‘bescherming’ en ‘sturing’ van het kind inherent een bevoogdend, dan wel paternalistisch karakter hebben, in die zin dat anderen dan het kind zelf (lees: volwassenen) menen te weten wat ‘goed’ en ‘slecht’ is voor het kind. De rechtvaardiging van deze, wat ik noem ‘heteronome’5 benadering is gelegen in het idee dat kinderen worden beschouwd als personen die nog in ontwikkeling zijn en daardoor nog niet de capaciteit hebben om te kunnen beschikken over volledige autonomie.6

In de visie van Freeman dient het ingrijpen in het leven van een kind op basis van beschermende en sturende overwegingen zo min mogelijk gebaseerd te worden op de subjectieve waarden van de (volwassen) besluitvormer.7 Beperkingen van de autonomie van het kind kunnen volgens Freeman worden gerechtvaardigd door wat ook wel “future-oriented consent” is genoemd.8 Dit betekent dat de besluitvormer zichzelf de vraag dient te stellen: zal het kind dadelijk, als hij zich heeft ontwikkeld tot een rationeel onafhankelijke volwassene, met begrip en waardering kunnen terugkijken op hetgeen nu in ‘zijn belang’ is beslist?9 De besluitvormer dient zich dus te verplaatsen in het individuele kind als toekomstig rationeel onafhankelijke volwassene en te anticiperen op zijn toekomstige instemming.10 Deze benadering biedt ruimte voor een pluralistische invulling van de noties van ‘goed’ en ‘slecht’ voor het kind en beperkt de eigen, subjectieve invloeden van de besluitvormer.11 Niettemin zal de inschatting van “future-oriented consent” naar mijn idee welhaast per definitie worden beïnvloed door de opvattingen van de besluitvormer over de ‘rationeel autonome volwassene’ waartoe het kind zich volgens de besluitvormer – eventueel door middel van bescherming en sturing – zal moeten ontwikkelen. Met de inschatting van de besluitvormer dat het kind in de toekomst als ‘rationeel autonome volwassene’ begrip en waardering zal hebben voor zijn beslissing, projecteert de besluitvormer – mogelijk onbewust, maar vrijwel onvermijdelijk – (deels) zijn eigen normen en waarden op het kind als toekomstige volwassene. Hiermee blijven de bovengenoemde beschermende en sturende overwegingen dus een ‘heteronoom’ karakter houden, in die zin dat de minderjarige voor de vaststelling van zijn belangen is onderworpen aan de opvattingen die anderen hierover hebben.

Tegelijkertijd geeft het IVRK uitdrukkelijk blijk van de erkenning van het kind als drager van rechten en als uniek individu met eigen opvattingen en meningen die serieus moeten worden genomen.12 Dit indiceert dat de notie van het ‘belang van het kind’ ook een ‘autonome’ component in zich draagt,13 hetgeen veronderstelt dat besluitvormers ook de opvattingen en meningen van het desbetreffende kind over wat in zijn belang is, moeten betrekken in de besluitvorming. Volledige eerbiediging van het recht van het kind om te worden gehoord, als neergelegd in artikel 12 IVRK,14 is dan ook een essentiële randvoorwaarde voor de beoordeling van de belangen van het kind.15 Dit komt ook naar voren in de door het Kinderrechtencomité geschetste hoofdlijnen van een kinderrechtenconform jeugdstrafrecht en in de rechtspraak van het EHRM, waarin de effectieve participatie van de minderjarige verdachte in het strafproces wordt beschouwd als een essentieel onderdeel van een eerlijk proces (vgl. artikel 40, tweede lid IVRK en artikel 6 EVRM).16

De besluitvormer dient zijn oordeel over de belangen van het kind in een concrete zaak aldus te baseren op een combinatie van heteronome ‘beschermende’ en ‘sturende’ overwegingen en de opvattingen die het kind zelf heeft over zijn belangen.17 In sommige gevallen zullen de heteronome opvattingen van de besluitvormer over wat in het belang is van het kind inhoudelijk overeenkomen met opvattingen die het kind daar zelf over heeft. In andere gevallen zullen deze opvattingen uiteenlopen. In die laatstgenoemde gevallen wordt de onderlinge verhouding tussen de heteronome en de autonome component van de notie van het ‘belang van het kind’ relevant. Deze verhouding zal afhangen van de omstandigheden van het geval, waaronder in elk geval de leeftijd en het ontwikkelingsniveau van het kind en de context waarin de beslissing wordt genomen.18 Zo zal er voor kinderen met een jonge leeftijd en/of een laag ontwikkelingsniveau over het algemeen minder ruimte zijn voor autonomie dan voor kinderen die zowel qua leeftijd als ontwikkelingsniveau de volwassenheid naderen. Indachtig de in het IVRK erkende idee van de ‘ontwikkelende vermogens’ (ofwel “evolving capacities”) van het kind, heeft de minderjarige recht op sturing en bescherming door de (volwassen) besluitvormer ter compensatie van het gebrek aan kennis, ervaring en begrip van het kind, doch hoe meer kennis, ervaring en begrip de minderjarige geleidelijk aan zelf ontwikkelt, hoe meer waarde moet worden gehecht aan zijn eigen meningen en opvattingen.19

Voorts kan over het algemeen worden gesteld dat bij beslissingen in de specifieke context van het jeugdstrafrecht, gelet op het ingrijpende en gedwongen karakter en de doelstellingen daarvan, in beginsel meer ruimte is voor (heteronome) ‘beschermende’ en ‘sturende’ overwegingen van de besluitvormer en minder ruimte voor (autonome) opvattingen die het kind zelf heeft over zijn belangen. In een gedwongen kader, zoals het jeugdstrafrecht, verliest een minderjarige verdachte per definitie (een deel van) zijn autonomie. Het bestaan van een verdenking van het plegen van een strafbaar feit kan immers rechtvaardigen dat de rechter of een andere autoriteit bevoegd is te interveniëren in het leven van de verdachte, ook als dit tegen zijn wil geschiedt. Bovendien vereisen de doelstellingen van het jeugdstrafrecht een zekere ruimte voor de besluitvormer om – op basis van adviezen van een multidisciplinair team van professionals20 – te bepalen wat nodig is om een minderjarige te rehabiliteren, re-integreren en bewegen tot aanvaarding van een opbouwende rol in de samenleving (vgl. artikel 40, eerste lid IVRK).21 Hierbij moet wel worden opgemerkt dat een verdenking, gelet op de onschuldpresumptie, een aanzienlijk minder solide basis vormt voor de rechtvaardiging van inbreuken op de autonomie van een persoon dan een strafrechtelijke veroordeling op basis van een eerlijk proces.22 Desalniettemin verdwijnt de autonomie van de minderjarige in het strafrecht niet volledig en is de besluitvormer gehouden de opvattingen van een minderjarige verdachte serieus te nemen, daar de effectieve participatie van de minderjarige verdachte in het strafproces wordt beschouwd als een fundamenteel vereiste voor een eerlijk proces.23