2.4.2 De begrippen partijautonomie en lijdelijkheid van de rechter

Lange tijd werd de rolverdeling tussen partijen en de rechter gekenschetst met de begrippen partijautonomie en lijdelijkheid van de rechter. In de literatuur is in discussie in hoeverre lijdelijkheid (nog) een beginsel van civiel procesrecht is.1 In rechtspraak wordt het begrip lijdelijkheid nog gebruikt, ook wel in de zin van beginsel. Zo staat in een overweging van de Hoge Raad in 1993 over de regel dat de rechter niet mag treden buiten de grenzen van de rechtsstrijd van partijen, niet het zelfbeschikkingsrecht van een persoon voorop, maar de lijdelijkheid van de rechter:

Ook nadien is het begrip lijdelijkheid in civiele procedures gebruikt.3 De Minister van Justitie noemde lijdelijkheid nog bij de vernieuwing van het burgerlijk procesrecht per 1 januari 2002 een beginsel, zij het met de kanttekening dat het gewicht ervan minder groot was dan voorheen.4 Wat hiervan zij, met de begrippen partijautonomie en lijdelijkheid is de rolverdeling tussen partijen en de rechter in de civiele procedure niet vast omlijnd. Partijen en de rechter verhouden zich tot elkaar als communicerende vaten. Hun taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden kunnen verschillen al naar gelang het gaat om de aanvang, inhoud en omvang van de procedure, het procesverloop of het einde van de procedure. Ook vinden onder invloed van de tijdgeest verschuivingen in de rolverdeling plaats. Onder invloed van sociale, economische, maatschappelijke of Europese ontwikkelingen, zoals aangestipt in par. 2.3.2, kunnen veranderende of voortschrijdende inzichten in de taken en verantwoordelijkheden van partijen en de rechter tot wijzigingen in hun bevoegdheden leiden.