Klachtplicht

Art. 6:89 BW ziet op elke rechtsvordering van de schuldeiser die en ieder verweer dat feitelijk is gegrond op het niet-beantwoorden van de verrichte prestatie aan de overeenkomst, ook indien door de schuldenaar op deze grondslag een rechtsvordering uit bedrog of onrechtmatige daad wordt gebaseerd.1 De klachtplicht is ook van toepassing op overeenkomsten die een voortdurende verplichting behelzen en in gevallen waarin ook het gestelde tekortschieten een voortdurend karakter heeft.2 De stelplicht en bewijslast ten aanzien van het gebrek rusten op de partij die dit gebrek aan zijn rechtsvordering of verweer ten grondslag legt.

Het heeft lang geduurd voordat de Hoge Raad duidelijkheid heeft geschapen over de vraag op wie de stelplicht en bewijslast rusten met betrekking tot de feiten die een beroep op art. 6:89 BW kunnen dragen. In diverse arresten is de kwestie aan de orde geweest3 en in de literatuur is er veel over geschreven.4 Inmiddels is met het arrest-Far Trading/Edco duidelijk dat de stelplicht en bewijslast in beginsel, volgens de hoofdregel van art. 150 Rv, op de schuldenaar rusten, omdat het door hem gevoerde verweer dat niet tijdig is geklaagd, een bevrijdend verweer is.5 Deze bewijslastverdeling strookt met die ter zake van het bevrijdende verweer van rechtsverwerking, waar de stelplicht en bewijslast met betrekking tot de feiten en omstandigheden die tot rechtsverwerking kunnen leiden eveneens op de schuldeiser rusten. Art. 6:89 BW moet opgevat worden als een specifieke, in de wet geregelde vorm van rechtsverwerking.

Deze hoofdregel wordt evenwel niet toegepast waar het gaat om de vraag of, en zo ja op welk moment, door de schuldeiser over het gebrek in de prestatie is geklaagd. Ten aanzien van de voor de beoordeling van die vraag relevante feiten en omstandigheden is de bewijslast, en daarmee het bewijsrisico, omgekeerd. Dit kon mogelijk al worden afgeleid uit Ploum/Smeets I6 en Kramer/Van Lanschot7 en is door de Hoge Raad uitdrukkelijk overwogen in Far Trading/Edco.8 Voor de beantwoording van de vraag of het recht van de schuldeiser is vervallen, is noodzakelijk dat wordt vastgesteld of, en zo ja op welk moment, door hem over het gebrek in de prestatie is geklaagd. In verband met deze bijzonderheid dient in zoverre een bijzondere regel van bewijslastverdeling als bedoeld in art. 150 Rv te gelden dat, indien de schuldenaar een op art. 6:89 BW gebaseerd verweer voert, het op de weg van de schuldeiser ligt om gemotiveerd te stellen en zo nodig te bewijzen dat en op welk tijdstip hij heeft geklaagd. Daartoe is volgens de Hoge Raad redengevend dat te zeer afbreuk zou worden gedaan aan de strekking van genoemde bepalingen om de schuldenaar te beschermen, indien op hem ook het bewijsrisico ter zake van de klacht zelf en het tijdstip daarvan zou rusten, terwijl de in dat verband relevante feiten vooral gelegen zijn in het domein van de schuldeiser.

Deze (omgekeerde) stelplicht en bewijslast komen dus pas aan de orde als de schuldenaar het verweer voert dat niet tijdig is geklaagd. Voert de schuldenaar dit verweer niet, dan kan art. 6:89 BW niet worden toegepast. Voert de schuldenaar dit verweer wel, dan dient de schuldeiser gemotiveerd te stellen en zo nodig te bewijzen dat en op welk moment is geklaagd. Dus pas als de schuldenaar als verweer voert dat niet tijdig is geklaagd, is het aan de schuldeiser om (voor zover hij dat nog niet heeft gedaan: alsnog) gemotiveerd te stellen en zo nodig te bewijzen dat en wanneer er geprotesteerd is.9 Deze bijzondere regel sluit aan bij andere oordelen van de Hoge Raad omtrent wie de stelplicht en bewijslast draagt bij schending van klachtplichten.10

De klachttermijn gaat lopen vanaf het moment dat de schuldeiser het gebrek in de prestatie heeft ontdekt of redelijkerwijs behoorde te ontdekken. Daarmee legt het artikel op de schuldeiser ook een onderzoeksplicht: de schuldeiser dient ter beantwoording van de vraag of hem een gebrekkige prestatie is geleverd het in de gegeven omstandigheden redelijkerwijs van hem te verwachten onderzoek te verrichten. De lengte van de onderzoekstermijn is afhankelijk van alle omstandigheden van het geval.11

Ten aanzien van het aanvangsmoment van de klachttermijn overwoog de Hoge Raad in Far Trading/Edco dat het, ingevolge de hoofdregel van art. 150 Rv, op de weg van de schuldenaar ligt om voldoende feiten en omstandigheden te stellen, en zo nodig te bewijzen, waaruit kan volgen op welk moment de schuldeiser heeft ontdekt of bij een redelijkerwijs van hem te vergen onderzoek had behoren te ontdekken dat de verrichte prestatie niet aan de overeenkomst beantwoordt. Dit leek ook al te volgen uit ABN AMRO/Botersloot,12 waar de Hoge Raad oordeelde dat het aan de schuldenaar is om zich erop te beroepen dat de schuldeiser ten aanzien van het gebrek niet aan zijn onderzoeksplicht heeft voldaan en dat hij (dus) te laat heeft geklaagd. Hoewel ook deze feiten veeleer in het domein van de schuldeiser dan in dat van de schuldenaar liggen en ondanks de beschermingsgedachte waarop de klachtplicht berust, rusten de stelplicht en bewijslast ten aanzien van de aanvang van de klachttermijn dus op de schuldenaar.

Als het aanvangsmoment van de klachttermijn en het moment waarop geklaagd is vaststaan, dient vervolgens nog beoordeeld te worden of de schuldeiser daarmee tijdig heeft geklaagd: vormt de tijd die is verstreken tussen het tijdstip dat de bekendheid met het gebrek bestond of redelijkerwijze diende te bestaan, en dat van het protest nog wel een ‘bekwame tijd’ zoals bedoeld in art. 6:89 BW?

Deze beoordeling vindt plaats onder afweging van alle betrokken belangen en met inachtneming van alle relevante omstandigheden van het geval, waaronder het nadeel dat de schuldenaar lijdt door de lengte van de in acht genomen klachttermijn.13 Deze afweging is aan de rechter, op basis van de door partijen aangedragen gegevens. De tijdigheid als zodanig hoeft een partij dan ook niet te bewijzen (dat is het domein van de rechter), alleen de feiten en omstandigheden die daarvoor van belang kunnen zijn.

Ook ten aanzien van deze feiten en omstandigheden heeft de Hoge Raad in Far Trading/Edco overwogen dat de bewijslast daarvan, op grond van de hoofdregel van art. 150 Rv, op de schuldenaar rust:

Het staat de rechter dus niet vrij om, bijvoorbeeld, ambtshalve te onderzoeken of de schuldenaar relevant nadeel heeft gehad van het tijdsverloop totdat door de schuldeiser is geklaagd. Want, aldus de Hoge Raad, het is de schuldenaar die de bewijslast (en, voeg ik toe, de stelplicht) heeft met betrekking tot de voor een geslaagd beroep op art. 6:89 BW relevante feiten. Indien de schuldeiser aanvoert dat de schuldenaar geen relevant nadeel heeft geleden, vormt dat een betwisting van het bevrijdende verweer van de schuldenaar dat er niet tijdig is geklaagd. Van die betwisting draagt de schuldeiser niet de stelplicht en de bewijslast. Het is aan de schuldenaar om tegenover een dergelijke betwisting (alsnog) gemotiveerd aan te voeren dat hij wel nadeel heeft geleden of anderszins gemotiveerd aan te voeren dat in dit geval het tijdsverloop tussen het aanvangsmoment van de klachttermijn en het klagen te lang is geweest. Van de daaraan ten grondslag gelegde feiten draagt hij dan, volgens de hoofdregel, het bewijsrisico.

Indien eenmaal vaststaat dat en wanneer er is geklaagd, is het dus aan de schuldenaar om de feiten en omstandigheden te stellen en zo nodig te bewijzen die de rechter ervan moeten overtuigen dat de klacht, gelet op alle omstandigheden van het geval, te laat is gedaan.14