HR, 18-12-2009, nr. 08/00899

Prisma Vastgoed en Prisma Food zijn de rechtsopvolgsters van Flevozoom Vastgoed B.V. respectievelijk Flevozoom Food B.V.. Hierna volgende worden onder Prisma Vastgoed en Prisma Food mede hun rechtsvoorgangsters begrepen.

Prisma Vastgoed heeft in 1989 een perceel aan de [a-straat 1] te [plaats] (hierna: de onroerende zaak) gekocht, op deze locatie een nieuwe supermarkt laten bouwen en deze winkelruimte vervolgens aan [verweerder] c.s. verhuurd. In het huurcontract was een koopoptie ten gunste van [verweerder] c.s. opgenomen die op 30 april 2001 kon worden uitgeoefend, onder de verplichting dat [verweerder] c.s. bij gebruikmaking van deze optie aan Prisma Vastgoed een koopoptie zouden verlenen, voor het geval dat zij, kort gezegd, de relatie met de Prismagroep zouden beëindigen.

Teneinde van de winkelformule van Prisma Food gebruik te kunnen maken, hebben [verweerder] c.s. op 10 december 1990 een overeenkomst met haar gesloten.

Op 30 september 1994 heeft Prisma Vastgoed de onroerende zaak aan [verweerder] c.s. verkocht en geleverd. De notarieel verleden leveringsakte (hierna ook: de Koopovereenkomst)2. bevat onder meer de volgende bedingen:

Op 30 september 1994 hebben de rechtsvoorgangster van Prisma Food (‘Flevozoom B.V.’) en [verweerder] c.s. een samenwerkingsovereenkomst3. (hierna: de Samenwerkingsovereenkomst) gesloten, met onder meer de volgende bedingen:

Op grond van de Samenwerkingsovereenkomst exploiteren [verweerder] c.s. in de onroerende zaak een supermarkt (hierna: de supermarkt) conform de door Prisma Food ontwikkelde ‘Golff-formule’. De formule bestaat uit de combinatie van een huisstijl, het voeren van een bepaald assortiment, prijsstelling en reclamebeleid4..

Na verwerving van de eigendom van de onroerende zaak hebben [verweerder] c.s. het aangrenzende perceel van derden gekocht en daarop een uitbreiding van de supermarkt gerealiseerd.

Bij brief van 9 januari 2003 hebben [verweerder] c.s. de Samenwerkingsovereenkomst tegen de expiratiedatum van 30 september 2004 opgezegd. Zij zijn op 20 januari 2003 met Prisma c.s. in onderhandeling getreden over verkoop van de supermarkt op de voet van art. 6.3 van de Samenwerkingsovereenkomst. Deze onderhandelingen hebben niet tot overeenstemming geleid.

[Verweerder] c.s. hebben bij brief van hun advocaat van 18 juli 20035. een beroep gedaan op de nietigheid van de Samenwerkingsovereenkomst wegens strijd met het verbod op mededingingsbeperkende afspraken van art. 6 Mw, onder meer op het punt van het postcontractuele non-concurrentiebeding (art. 6.3.3).

De raadsman van Prisma c.s. heeft bij brief van 5 november 20036. bestreden dat van strijd met het mededingingsrecht sprake is. In dat verband heeft hij geschreven dat het ‘non-concurrentiebeding door de wetswijziging terzake is komen te vervallen.’

Prisma c.s. hebben verder aan [verweerder] c.s. medegedeeld dat zij nakoming verlangen van het optiebeding zoals dat in de Koopovereenkomst en de Samenwerkingsovereenkomst is vervat.

Na de opzegging van de Samenwerkingsovereenkomst hebben partijen afgesproken dat deze overeenkomst gedurende de looptijd van de onderhavige procedure feitelijk wordt gecontinueerd.

Prisma Vastgoed heeft bij exploot van 4 mei 2004 [verweerder] c.s. voor de rechtbank Assen doen dagvaarden (in eerste aanleg zaak nummer 46632). Na eiswijziging strekt de vordering primair tot nakoming van het in de Koopovereenkomst aan Prisma Vastgoed verleende optierecht, in die zin dat [verweerder] c.s. worden veroordeeld tot medewerking aan de levering van de onroerende zaak. Voor het geval dat wordt geoordeeld dat de gehele Koopovereenkomst ingevolge art. 6 Mw nietig is en Prisma Vastgoed derhalve eigenaar van de onroerende zaak is gebleven, strekt de subsidiaire vordering tot veroordeling van [verweerder] c.s. tot medewerking aan de kadastrale inschrijving van het vonnis. Meer subsidiair strekt de vordering tot schadevergoeding.

[Verweerder] c.s. hebben verweer gevoerd. Verder hebben zij in reconventie een vordering ingesteld. Die reconventionele vordering strekt primair tot een verklaring voor recht dat de Samenwerkingsovereenkomst, daaronder begrepen de optierechten tot koop van de onderneming en de onroerende zaak, van rechtswege nietig moeten worden geacht, en subsidiair tot een verklaring voor recht dat het beroep van Prisma Vastgoed op de optieregeling in strijd met de redelijkheid en billijkheid moet worden geacht.

Prisma Vastgoed heeft in reconventie verweer gevoerd.

Bij exploot van 13 mei 2004 hebben [verweerder] c.s. Prisma c.s. voor de rechtbank Assen doen dagvaarden (in eerste aanleg zaak nummer 46758). De vordering strekt primair tot een verklaring voor recht dat de Samenwerkingsovereenkomst, daaronder begrepen de aan Prisma c.s. verleende optierechten tot koop van de supermarkt en de onroerende zaak, van rechtswege nietig moeten worden geacht, en subsidiair tot een verklaring voor recht dat het beroep van Prisma c.s. op de optierechten tot koop van de supermarkt en de onroerende zaak in strijd met de redelijkheid en billijkheid moet worden geacht.

Prisma c.s. hebben verweer gevoerd. Ook hebben zij in reconventie een vordering ingesteld die strekt tot:

[Verweerder] c.s. hebben in reconventie verweer gevoerd.

Naar aanleiding van daartoe strekkende incidentele vorderingen van [verweerder] c.s. heeft de rechtbank bij vonnissen van respectievelijk 7 juli 2004 en 4 augustus 2004 de voeging van de zaken 46758 en 46632 gelast.

Na verder schriftelijk debat heeft de rechtbank bij vonnis van 9 november 20058. in zaak nummer 46632 in conventie de zaak voor een akte van [verweerder] c.s. naar de rol verwezen, in reconventie de vorderingen van [verweerder] c.s. afgewezen en iedere verdere beslissing aangehouden. In zaak nummer 46758 heeft de rechtbank zowel in conventie als in reconventie de vorderingen afgewezen. De rechtbank heeft van dit vonnis hoger beroep opengesteld voor zover het geen eindbeslissingen bevat.

[Verweerder] c.s. zijn van het in beide zaken gewezen vonnis bij het hof Leeuwarden in hoger beroep gekomen. Prisma c.s. hebben de grieven van [verweerder] c.s. bestreden. Ook hebben zij incidenteel hoger beroep van het vonnis in beide zaken ingesteld. [Verweerder] c.s. hebben de incidentele grieven bestreden.

Nadat partijen hun respectieve standpunten ter zitting van 6 september 2007 hadden doen bepleiten, heeft het hof bij arrest van 7 november 20079.:

Aan deze beslissing heeft het hof ten grondslag gelegd dat, kort samengevat, het samenstel van aanbiedingsplicht, optierechten en postcontractueel non-concurrentiebeding (hierna: het optierecht c.a.10.) met art. 6 lid 1 Mw in strijd is en daarom door de nietigheidssanctie van art. 6 lid 2 Mw wordt getroffen.

Prisma c.s. hebben tijdig11. beroep in cassatie van het arrest ingesteld. [Verweerder] c.s. hebben tot verwerping geconcludeerd. Partijen hebben hun respectieve standpunten schriftelijk doen toelichten en gere- en gedupliceerd.

Prisma c.s. hebben één cassatiemiddel voorgesteld. Het middel omvat de onderdelen A–E.

Onderdeel A keert zich tegen in de eerste plaats tegen het oordeel van het hof met betrekking tot het merkbaarheidsvereiste in de rov. 21–24:

Voorts richt het onderdeel zich tegen de bepaling van de relevante markt door het hof in rov. 10–14:

Het onderdeel omvat een inleiding zonder zelfstandige klachten en de onderdelen A.I–A.III.

Onderdeel A.I betoogt dat het hof ten onrechte heeft geoordeeld dat aan het merkbaarheidsvereiste is voldaan nu de gezamenlijke omzet van [verweerder] en Prisma c.s. de door art. 7 Mw bepaalde drempelwaarden overschrijdt. In dat verband voert het onderdeel aan dat art. 7 Mw niet een uitwerking van het merkbaarheidsvereiste en daarmee van de reikwijdte van het verbod van mededingingsbeperkende afspraken vormt. De bagatelvoorziening van art. 7 is getroffen met het oog op afspraken die de mededinging merkbaar beperken en daarom onder het verbod vallen, maar niettemin uit een oogpunt van mededinging van duidelijk ondergeschikte betekenis zijn, zo benadrukt het onderdeel.

Het onderdeel kiest op zichzelf terecht tot uitgangspunt dat de bagatelregeling van art. 7 Mw12. niet, zoals de de-minimisbekendmaking in het communautaire mededingingsrecht, een uitwerking van het merkbaarheidsvereiste en daarmee van de reikwijdte van het verbod van mededingingsbeperkende afspraken vormt13.. De regeling behelst een vrijstelling van het verbod van mededingingsbeperkende afspraken van art. 6 lid 1 Mw voor overeenkomsten die, alhoewel zij vallen binnen het bereik van art. 6 lid 1 Mw, uit een oogpunt van mededinging van duidelijk ondergeschikte betekenis zijn. Het merkbaarheidsvereiste daarentegen behoort tot de elementen die moeten vaststaan om te kunnen concluderen dat een overeenkomst überhaupt door art. 6 Mw wordt verboden14.. Denkbaar is, dat een overeenkomst tussen ondernemingen waarvan de gezamenlijke omzet de door art. 7 Mw bepaalde drempelwaarden overschrijdt, de mededinging niet merkbaar beperkt.

Kennelijk heeft het hof in de bestreden rov. 22 niet méér willen constateren dan dat de litigieuze bedingen in elk geval niet op grond van de bagatelregeling aan het verbod van art. 6 Mw ontsnappen. Na te hebben vastgesteld dat de drempelwaarden van art. 7 Mw worden overschreden, overwoog het hof immers dat ‘in die zin’15. aan het merkbaarheidsvereiste is voldaan en heeft het vervolgens in de rov. 23–24, zonder daarbij op rov. 22 voort te bouwen, de merkbaarheid van het effect van de litigieuze bedingen op de markt voor aanbieders van franchiseformules beoordeeld.

Overigens kan het onderdeel, óók als het in rov. 22 gelegde verband tussen het merkbaarheidsvereiste en de bagatelregeling op een onjuiste rechtsopvatting zou berusten, niet tot cassatie leiden. In dat geval zouden Prisma c.s. immers belang bij hun klacht missen, nu het hof in de rov. 23–24 de merkbaarheid van de beweerde mededingingsbeperking heeft vastgesteld zonder zich op een verondersteld verband tussen het merkbaarheidsvereiste en de bagatelregeling te baseren.

Onderdeel A.II omvat de (sub)onderdelen A.II.1–19.

Onderdeel A.II.1 gaat veronderstellenderwijze uit van de juistheid van het in rov. 11 vervatte en door onderdeel B bestreden oordeel dat de aanbiedingsplicht, het optierecht en het postcontractuele non-concurrentiebeding de strekking hebben de concurrentie op (met name) de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten te beperken. Alhoewel een overeenkomst die de strekking heeft de mededinging te beperken de markt veelal in meer dan geringe mate beïnvloedt, is het volgens het onderdeel mogelijk dat een dergelijke overeenkomst vanwege de zwakke positie van betrokkenen op de desbetreffende markt de concurrentie niet in mededingingsrechtelijk relevante mate beperkt en om die reden aan het verbod van art. 6 lid 1 Mw ontsnapt. Bij de toetsing of zulks het geval is, moet rekening worden gehouden met de concrete situatie waarin de overeenkomst effect sorteert, en in het bijzonder met de economische en juridische context waarin de betrokken ondernemingen opereren, de aard van de diensten waarop deze overeenkomst betrekking heeft, de structuur van de relevante markt en de werkelijke omstandigheden waaronder deze functioneert (CBb 7 december 2005, Secon en G-Star/NMa, rov. 6.516.). Dit betekent onder meer dat in aanmerking moet worden genomen of het bij de overeenkomst betrokken deel van de relevante markt van zodanig geringe omvang is dat uitgesloten moet worden geacht dat hiervan betekenisvolle invloed op de uitkomsten van de markt uitgaat (CBb 31 december 2007, T-Mobile e.a./NMa17., rov. 9.5.4). Het onderdeel klaagt dat het hof aan dit een en ander is voorbijgegaan door een merkbaar effect op de markt voor aanbieders van franchiseformules louter en alleen te baseren op:

Het hof heeft in rov. 9 — in cassatie onbestreden — in aanmerking genomen dat volgens de NMa voor de markt voor de verkoop van dagelijkse consumptiegoederen via supermarkten geldt dat bij kernen met minder dan 50.000 inwoners, zoals [plaats], de consument bereid is voor een bezoek aan een supermarkt per auto een afstand van ongeveer 10 km af te leggen. Vervolgens constateerde het hof in rov. 10 — eveneens in cassatie onbestreden — dat binnen een straal van 10 km drie andere supermarkten zijn gelegen, en dat zich op een afstand van 12 respectievelijk 14 km nog weer twee andere supermarkten bevinden. In rov. 14 overwoog het hof dat de relevante geografische markt voor verkoop van franchisediensten op het gebied van supermarktformules in het onderhavige geval met de markt voor de verkoop van dagelijkse goederen via supermarkten samenvalt. Tegen de achtergrond van dit een en ander ligt in de overweging in rov. 23 dat het aantal supermarkten in de regio [plaats] beperkt is (in welk verband het hof overigens uitdrukkelijk naar rov. 10 heeft verwezen), onmiskenbaar besloten dat naar het oordeel van het hof in dit geval van een zwakke positie van betrokkenen op de (volgens het hof) relevante markt géén sprake is. Dit oordeel is niet onbegrijpelijk en getuigt evenmin van een onjuiste rechtsopvatting. Daarop stuit het onderdeel af.

Onderdeel A.II.2 betoogt dat het hof blijkens de rov. 9, 14 en 23 tot uitgangspunt heeft genomen dat de geografische markt voor aanbieders van franchiseformules tot de regio [plaats] is beperkt en dat deze geografische marktafbakening rechtens onjuist is, althans ondeugdelijk is gemotiveerd. De onderdelen A.II.3–A.II.19 werken dit betoog nader uit.

Onderdeel A.II.3 voert aan dat de markt voor verkoop van franchisediensten op het gebied van supermarkten door de NMa is omschreven als een markt waarop franchisegevers optreden als aanbieder van franchisediensten, bestaande uit een supermarktformule, de daarmee verband houdende intellectuele eigendomsrechten, diensten op het gebied van onder meer marketing en opleiding, een bepaald assortiment en een franchisecontract. Afnemers van franchisediensten zijn franchisenemers die de diensten van de franchisegever bij de exploitatie van een supermarktonderneming gebruiken (zie bijvoorbeeld het besluit van 26 september 2001, zaak 2668, onder 13). In haar besluiten inzake het concentratietoezicht heeft de NMa, zo betoogt onderdeel A.II.4, zich steeds op het standpunt gesteld dat de relevante geografische markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers nationaal is (zie onder andere het besluit van 24 september 2007, zaak 6145, het besluit van 21 september 2006, zaak 5767, het besluit van 12 juli 2006, zaak 5674, en het besluit van 3 januari 2001, zaak 2198). Dat ligt volgens het onderdeel ook voor de hand, omdat zowel de franchiseorganisaties als de kandidaat-franchisenemers zich nationaal oriënteren. Onderdeel A.II.5 klaagt dat het hof ten onrechte althans onvoldoende gemotiveerd van deze door de NMa gehanteerde geografische marktafbakening is afgeweken en in rov. 14 heeft overwogen dat de relevante geografische markt voor de verkoop van franchisediensten in het onderhavige geval met de markt voor de verkoop van dagelijkse goederen via supermarkten samenvalt.

Bij de bespreking van de onderdelen stel ik het volgende voorop. Nadat het hof in rov. 9 had gereleveerd dat in de supermarktsector nog twee andere productmarkten plegen te worden onderscheiden, heeft zijn oordeel in rov. 23 dat aan het merkbaarheidsvereiste is voldaan — onmiskenbaar en in cassatie onbestreden — slechts op de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers betrekking. Dit strookt overigens met het oordeel in rov. 11 dat de omstreden bedingen ertoe strekken de concurrentie op met name18. deze markt te beperken en het oordeel in rov. 13 dat de bedingen het in dit geval bijkans onmogelijk maken dat de supermarkt van [verweerder] c.s. zich zonder instemming van Prisma c.s. bij een concurrerende formule aansluit.

Voorts ligt in de bestreden overwegingen van het hof inderdaad het oordeel besloten dat de regio [plaats] de relevante geografische markt voor de verkoop van de bedoelde franchisediensten vormt. Immers, na in rov. 9 in aanmerking te hebben genomen dat volgens de NMa voor de markt voor verkoop van dagelijkse consumptiegoederen via supermarkten bij een kern met de omvang van [plaats] geldt dat de consument bereid is voor een bezoek aan een supermarkt 10 km af te leggen, overwoog het hof in rov. 14 dat de relevante geografische markt voor de verkoop van de bedoelde franchisediensten in het onderhavige geval met de markt voor de verkoop van dagelijkse goederen via supermarkten samenvalt. In het verlengde daarvan heeft het hof bij de toetsing aan het merkbaarheidsvereiste in rov. 23 het effect van de litigieuze bedingen binnen de regio [plaats] onderzocht.

Van belang is verder dat de NMa in haar besluit van 3 januari 2001 in zaak 2198 (Schuitema-Sperwer), in het kader van het concentratietoezicht, heeft geoordeeld dat de markt voor franchisediensten op het gebied van supermarkten nationaal is:

In latere besluiten is deze conclusie herhaald, waarbij met een verwijzing naar eerdere besluiten is volstaan19.. Zoals uit de geciteerde passage blijkt, is de conclusie van de NMa mede gebaseerd op de aanname dat franchisediensten kunnen worden afgenomen van franchisegevers die nog niet in een bepaalde regio actief zijn. De NMa heeft in deze context niet in aanmerking genomen dat, zoals onderdeel A.II.4 poneert, kandidaat-franchisenemers zich nationaal oriënteren.

Het hof heeft zijn oordeel dat de relevante geografische markt voor de verkoop van franchisediensten/supermarktformules in het onderhavige geval met de markt voor de verkoop van dagelijkse goederen via supermarkten samenvalt, hierop gebaseerd dat het hier, anders dan in de genoemde besluiten van de NMa, niet gaat om ‘concentratietoezicht’, maar ‘om enerzijds de mogelijkheid van een supermarktketen om een vestiging te openen in het verzorgingsgebied [plaats] en anderzijds de mogelijkheid voor [verweerder] als supermarkteigenaar om van formule te kunnen wijzigen’.

Aangenomen dat, zoals het hof in cassatie onbestreden heeft vastgesteld, de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten als de in de onderhavige zaak relevante markt moet worden aangemerkt, is de geografische omvang van die markt bepalend. Volgens vaste beschikkingenpraktijk van de NMa, van welke beschikkingenpraktijk het hof zich kennelijk niet in algemene zin heeft willen distantiëren20., is die markt niet een regionale, maar een nationale markt.

Naar mijn mening heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting dan wel zijn oordeel niet naar behoren gemotiveerd, indien het heeft aangenomen dat een bepaalde productmarkt in verband met het concentratietoezicht van de Mededingingswet geografisch anders zou zijn begrensd dan in verband met een mogelijke overtreding van art. 6 (of art. 24 jo art. 1 onder i) Mw. Zowel bij de beoordeling van de gevolgen van een concentratie als bij de beoordeling van mogelijke inbreuken op art. 6 (of art. 24) Mw dient dezelfde geografische markt in aanmerking te worden genomen. Dat het in de onderhavige zaak, anders dan in de genoemde besluiten van de NMa, niet gaat om het concentratietoezicht van de Mededingingswet, is op zichzelf dan ook geen grond de in die besluiten aangenomen geografische markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten betekenis te ontzeggen.

Voor een afwijking van de door de NMa aangenomen geografische afbakening zie ik evenmin grond in de omstandigheid dat het hier (in de onderhavige zaak) gaat om de (on)mogelijkheid voor een supermarktketen in het verzorgingsgebied [plaats] een vestiging te openen en om de (on)mogelijkheid voor een in datzelfde verzorgingsgebied gevestigde supermarkteigenaar van formule te wisselen. Die omstandigheid zegt immers niets over de geografische omvang van de door het hof relevant geachte geografische markt waarop de beweerde inbreuk moet worden gesitueerd. De geografische omvang van de relevante productmarkt valt niet noodzakelijkerwijs samen met die van de ‘locus delicti’, de plaats waar de gewraakte gevolgen van de litigieuze bepalingen zich voltrekken.

In die zin acht ik de onderdelen A.II.3–A.II.5 gegrond.

Onderdeel A.II.6 klaagt dat het hof zijn oordeel bovendien onvoldoende heeft gemotiveerd door te volstaan met de overweging dat het hier gaat om enerzijds de mogelijkheid van een supermarktketen om een vestiging te openen in het verzorgingsgebied [plaats] en anderzijds de mogelijkheid voor [verweerder] als supermarkteigenaar om van formule te kunnen wijzigen. Het hof heeft volgens onderdeel A.II.7 miskend dat de relevante geografische markt — evenals de relevante productmarkt — op objectieve wijze moet worden afgebakend. Daarbij verwijst het onderdeel naar de Bekendmaking inzake de bepaling van de relevante markt voor het communautaire mededingingsrecht (PbEG 1997, C372/5), waarin de Commissie de relevante geografische markt als volgt heeft gedefinieerd:

Onderdeel A.II.8 benadrukt dat deze definitie blijkens de betreffende bekendmaking zowel bij de toepassing van het verbod van concurrentiebeperkende afspraken als bij de toepassing van het concentratietoezicht geldt. Vanuit die optiek, zo vervolgt het onderdeel, bestaat er in beginsel geen reden om bij de toepassing van het (in art. 6 lid 1 Mw vervatte) verbod van concurrentiebeperkende afspraken uit te gaan van een andere relevante geografische markt dan bij de toepassing van het concentratietoezicht. Dit wordt volgens onderdeel A.II.9 niet anders doordat in de bekendmaking wordt gewezen op de mogelijkheid dat de methode voor marktafbakening tot uiteenlopende resultaten kan leiden, afhankelijk van de aard van de onderzochte mededingingskwestie. In de bekendmaking staat hierover:

De hiermee gesuggereerde mogelijkheid van verschillende geografische markten als gevolg van verschillen in de onderzochte periode speelt, aldus onderdeel A.II.10, in deze zaak geen rol. De NMa heeft steeds, ook in het verdere verleden, aangenomen dat de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers nationaal is, zo betoogt het onderdeel. Aan het voorgaande voegt onderdeel A.II.11 toe dat overigens ook het hof zelf bij de afbakening van de geografische markt voor de verkoop van dagelijkse consumptiegoederen via supermarkten zonder meer van de marktafbakening zoals door de NMa gehanteerd in de besluiten inzake concentratietoezicht is uitgegaan.

Zoals reeds in de bespreking van de onderdelen A.II.3–A.II.5 ligt besloten, acht ik ook de onderdelen A.II.6–A.II.11 gegrond. Ook de aangehaalde bekendmaking bevestigt dat de relevante geografische markt niet op principieel andere wijze wordt bepaald, al naar gelang concentratietoezicht of de beoordeling van marktgedragingen aan de orde is. In de genoemde bekendmaking wordt opgemerkt:

Daaraan doet niet af dat, zoals beschreven in het vervolg van de bekendmaking (‘Deze methode kan evenwel tot uiteenlopende resultaten leiden, afhankelijk van de aard van de onderzochte mededingingskwestie’, waarna de door onderdeel A.II.9 geciteerde passage volgt), de resultaten van de bepaling van de relevante geografische markt kunnen verschillen, al naar gelang het retro- of prospectieve karakter van het onderzoek dat de aard van de betrokken mededingingskwestie vergt. Volgens de bekendmaking, die overigens het karakter heeft van een beleidsregel die de rechter als zodanig niet kan binden21., kan de aard van de mededingingskwestie impliceren dat bij de bepaling van de geografische markt een bepaalde toekomstige ontwikkeling op die markt (in het bijzonder een wijziging van de marktstructuur) in aanmerking moet worden genomen. Zoals uit de door onderdeel A.II.9 geciteerde passage blijkt, gaat het in het daarin omschreven geval niet om een naar gelang van de mededingingskwestie verschillende geografische markt, maar om dezelfde geografische markt, evenwel beoordeeld naar verschillende momenten. Nog afgezien van het feit dat iedere motivering dienaangaande in het bestreden arrest ontbreekt, laat zich moeilijk voorstellen dat, zo in de betrokken besluiten van de NMa al toekomstige ontwikkelingen bij de bepaling van de geografische markt in aanmerking zijn genomen22., die ontwikkelingen een evolutie van een markt van lokale omvang (zoals die van het verzorgingsgebied [plaats]) naar een nationale markt verklaren.

Waar in de door onderdeel A.II.9 geciteerde passage sprake is van een voorbeeld (‘bijvoorbeeld’), heeft de Commissie wellicht de mogelijkheid willen openlaten dat ook andere factoren dan het retro- of prospectieve karakter van het te verrichten onderzoek naar de relevante geografische markt tot verschillende resultaten, al naar gelang van de mededingingskwestie die aan de orde is, kunnen leiden. Aangenomen al dat zulke andere factoren denkbaar zijn, is er echter niets dat erop wijst dat het hof dergelijke factoren op het oog heeft gehad.

Onderdeel A.II.12 poneert dat, ook indien wordt aangenomen dat het in deze zaak gaat, enerzijds om de mogelijkheid voor een supermarktketen een vestiging in het verzorgingsgebied [plaats] te openen en anderzijds om de mogelijkheid voor [verweerder] als supermarkteigenaar van formule te wisselen, zoals het hof in rov. 14 kennelijk aan de gehanteerde geografische marktafbakening ten grondslag heeft gelegd, op de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers geen sprake is van een gebied dat van aangrenzende gebieden kan worden onderscheiden doordat daar duidelijk afwijkende concurrentievoorwaarden heersen.

Zoals hiervoor al aan de orde kwam, lijkt het hof de relevante geografische markt en de plaats van de beweerde mededingingsinbreuk te hebben verward. Als het hof al mocht hebben bedoeld een en ander gelijk te stellen, ontbreekt voor deze gelijkstelling iedere motivering, zoals een verwijzing naar het in onderdeel A.II.12 bedoelde geval dat het betrokken gebied zich door duidelijk afwijkende concurrentievoorwaarden van aangrenzende gebieden onderscheidt. Dat geldt temeer, nu, naar het hof zelf heeft vastgesteld, op de door het hof relevant geachte markt ook ‘spelers’ als C1000, Aldi en Coop (toch bepaald geen lokale of regionale aanbieders van supermarktformules) actief zijn. In die zin slaagt ook onderdeel A.II.12.

Onderdeel A.II.13 betoogt dat voor het antwoord op de vraag of de aanbiedingsplicht c.a. (of het optiebeding c.a.) de mededinging merkbaar beperken op de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers derhalve — anders dan het hof heeft gedaan — niet naar de regionale of lokale markt van [plaats] en omgeving moet worden gekeken, maar naar de nationale markt. Vervolgens moet, aldus onderdeel A.II.14, de merkbaarheid van de afspraken op de betreffende relevante markt worden getoetst, waarbij rekening dient te worden gehouden met de concrete situatie waarin de overeenkomst effect sorteert, en in het bijzonder met de economische en juridische context waarin de betrokken ondernemingen opereren, de aard van de diensten waarop de overeenkomst betrekking heeft, de structuur van de relevante markt en de werkelijke omstandigheden waaronder deze functioneert.

Dat het hof niet naar behoren heeft gemotiveerd waarom in het onderhavige geval zou moeten worden afgeweken van de opvatting van de NMa dat de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten een nationale markt is, impliceert niet zonder meer dat in het onderhavige geval van een nationale markt moet worden uitgegaan. De afbakening van de geografische markt vergt waarderingen van feitelijke aard waarvoor in cassatie geen plaats is. In zoverre kan onderdeel A.II.13 niet worden gevolgd. Datzelfde geldt voor onderdeel A.II.14, alhoewel dat onderdeel wél terecht ervan uitgaat dat de merkbaarheid van de gestelde mededingingsinbreuk op de relevante geografische markt moet worden beoordeeld en dat, in het geval dat de bestreden geografische afbakening van de relevante markt geen stand houdt, zulks ook het oordeel van het hof over de merkbaarheid vitieert. Hoe, zoals onderdeel A.II.14 uitwerkt, de merkbaarheid van de litigieuze mededingingsinbreuk op een nationaal af te bakenen markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten moet worden getoetst, is in dit stadium van het geding (nog) niet aan de orde.

Onderdeel A.II.15 voert aan dat het in de onderhavige zaak gaat het om een aanbiedingsplicht en optierecht met betrekking tot één enkel pand en één enkel bedrijf, en om een non-concurrentiebeding met een beperkte geografische reikwijdte van één enkele supermarktondernemer. Niet, althans niet zonder nadere motivering die ontbreekt, valt in te zien dat dergelijke afspraken enig merkbaar concurrentiebeperkend effect kunnen hebben op een nationale markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers. Met andere woorden: het bij de afspraken betrokken deel van de relevante markt is van zodanige geringe omvang dat uitgesloten moet worden geacht dat hiervan betekenisvolle invloed op de uitkomsten van de markt uitgaat (zie CBb 31 december 2007, T-Mobile e.a./NMa, rov. 9.5.4), aldus nog steeds het onderdeel.

Het onderdeel preludeert op het oordeel dat niet de regionale of lokale markt van het verzorgingsgebied [plaats], maar de nationale markt als relevante geografische markt heeft te gelden. Van dat oordeel kan, zoals hiervóór (onder 2.19) al aan de orde kwam, in cassatie niet worden uitgegaan, alhoewel de procedure na verwijzing daarin zou kunnen uitmonden. Daarom is het onderdeel, minst genomen, prematuur en kan het om die reden niet tot cassatie leiden.

Volgens onderdeel A.II.16 heeft het hof de merkbaarheid uitsluitend beoordeeld aan de hand van de aanbiedingsplicht c.a. (of het optierecht c.a.), zoals tussen Prima c.s. en [verweerder] c.s. overeengekomen. Na voorop te hebben gesteld dat voor de vraag of het oordeel van het hof juist is, niet relevant is of Prisma c.s. met andere supermarktondernemers vergelijkbare bedingen zijn overeengekomen, betoogt onderdeel A.II.17 dat, ook indien dit laatste het geval is, van een merkbare beperking van de mededinging geen sprake zou zijn, omdat Prisma c.s. en de groep waartoe Prisma c.s. in de periode tot 2004 hebben behoord, op de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers een marktaandeel van minder dan 5% hebben gehad. Onderdeel A.II.18 betoogt dat bij een marktaandeel van minder dan 5% moet worden aangenomen dat de mededinging niet merkbaar wordt beperkt door afspraken die niet als ‘hard core’ mededingingsbeperkingen worden aangemerkt. In dit verband wijst het onderdeel op de volgende passages uit de zogenoemde de-minimisbekendmaking van de Commissie (laatste versie: PbEG 2001, C 368):

Juist is de constatering van onderdeel A.II.16 dat het hof bij zijn oordeel dat de mededinging merkbaar wordt beïnvloed, uitsluitend de tussen partijen overeengekomen bedingen heeft betrokken. Dit brengt met zich dat de onderdelen A.II.17–18 feitelijke grondslag missen, aangezien zij uitgaan van een lezing volgens welke het bestreden oordeel mede hierop berust dat Prisma c.s. met andere supermarktondernemers soortgelijke bedingen zijn overeengekomen. De klachten van beide onderdelen kunnen reeds om die reden niet tot cassatie leiden. Overigens verdient opmerking dat de de-minimisbekendmaking ziet op de uitleg van merkbaarheid in de zin van art. 81 lid 1 EG, dat het nationale mededingingsrecht op dit punt wezenlijk verschilt en dat de bekendmaking slechts beleidsregels bevat die als zodanig de rechter niet binden23..

Volgens onderdeel A.II.19 is evident dat het hof de omvang van de betrokken ondernemingen en hun positie op de relevante markt(en), de structuur van die markt(en) noch de overige werkelijke omstandigheden waarin de overeenkomst ten uitvoer is gelegd, ten onrechte niet of onvoldoende in de beoordeling van de merkbaarheid van de overeenkomst op de relevante markt heeft betrokken. Daarom zou het oordeel van het hof in ieder geval niet op een deugdelijke motivering berusten, in welk verband het onderdeel verwijst naar CBb 7 december 2007, Secon en G-Star/NMa, Awb 04/237 en 04/249, rov. 6.5.

Voor zover het onderdeel — dat kennelijk abusievelijk zowel van ‘de relevante markt’ als ‘de relevante markten’ (meervoud) spreekt — voortbouwt op het tekortschieten van de afbakening van de relevante geografische markt door het hof, slaagt het, evenals de overige onderdelen die tegen die marktafbakening zijn gericht. Voor zover het onderdeel daarentegen uitgaat van de veronderstelling dat de nationale markt de in aanmerking te nemen geografische markt is, kan het niet tot cassatie leiden om redenen die hiervóór (onder 2.19) reeds werden besproken.

Onderdeel III omvat de (sub)onderdelen A.III.1–A.III.6. De onderdelen keren zich tegen rov. 24, waarin het hof oordeelde dat Prisma c.s. niet kunnen worden gevolgd voor zover zij willen betogen dat het optierecht c.a. de mededinging in kwalitatief opzicht slechts minimaal beperken.

Onderdeel A.III.1 klaagt dat deze overweging onbegrijpelijk is, omdat niet duidelijk is op grond van welke marktafbakening het hof tot zijn oordeel is gekomen. Volgens het onderdeel berust de overweging op een onjuiste rechtsopvatting, indien het hof daarmee tot uitdrukking heeft willen brengen dat de concurrentiebeperking en de merkbaarheid daarvan kunnen worden getoetst zonder dat enige marktafbakening heeft plaatsgevonden. Of een afspraak de concurrentie merkbaar beperkt, moet volgens het onderdeel immers worden beantwoord in het licht van de relevante markt.

Het onderdeel mist feitelijke grondslag. Het hof is in de bestreden rov. 24 klaarblijkelijk van geen andere marktafbakening uitgegaan dan die welke het aan zijn beoordeling van de merkbaarheid in rov. 23 ten grondslag heeft gelegd.

Volgens onderdeel A.III.2 is onbegrijpelijk dat het hof heeft geoordeeld dat het optiebeding c.a. tot op heden hebben belemmerd dat [verweerder] c.s. naar een andere formule zijn overgestapt en een effectief middel zijn geweest om [verweerder] c.s. tegen hun wil aan de Golff-formule te binden. Het onderdeel voert aan dat het optierecht c.a. [verweerder] c.s. immers niet ervan weerhouden op een afstand van 5 km of meer van [plaats] een andere supermarktformule te exploiteren. Uitgaande van een nationale markt is dit gebied rond [plaats] een te verwaarlozen deel van de totale markt, aldus het onderdeel.

Aan het onderdeel ligt de veronderstelling ten grondslag dat de nationale markt de relevante geografische markt vormt. Die veronderstelling is minst genomen prematuur, zoals hiervóór (onder 2.19) reeds aan de orde kwam. Het onderdeel kan dan ook niet tot cassatie leiden.

Volgens onderdeel A.III.3 is onbegrijpelijk dat een verbod voor [verweerder] c.s. om over te stappen op een andere supermarktformule de mededinging op enige relevante markt merkbaar beperkt.

Voor wat betreft de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers verwijst onderdeel A.III.4 naar de klachten van onderdeel A.II.

Onderdeel A.III.5 benadrukt dat de aan [verweerder] c.s. opgelegde verplichting geen betrekking heeft op de door het hof eveneens geïdentificeerde markt voor inkoop van dagelijkse consumptiegoederen voor afzet via de detailhandel. Bovendien geldt ook voor deze markt, aldus het onderdeel, dat de geografische omvang ervan tenminste nationaal is, zodat van enige merkbare beperking op deze markt geen sprake is.

Onderdeel A.III.6 verdedigt dat evenmin valt in te zien dat de aan [verweerder] c.s. opgelegde verplichting de mededinging merkbaar beperkt op de markt voor de verkoop van dagelijkse consumptiegoederen via supermarkten, ook niet indien zou worden aangenomen dat de geografische omvang van de markt tot [plaats] en omgeving is beperkt. Het onderdeel voert daartoe aan dat het hof heeft vastgesteld dat in [plaats] één supermarkt is (de door [verweerder] c.s. geëxploiteerde Golff), dat zich binnen een straal van 10 km bevinden:

Dit betekent dat de Gollf het enige verkooppunt van Prisma c.s. is binnen de door het hof geïdentificeerde geografische markt. Indien [verweerder] c.s. naar een andere formule zouden overstappen, zouden Prisma c.s. dit verkooppunt aan een nog niet of een reeds wel binnen de betreffende geografische markt actieve supermarktorganisatie verliezen. In het eerste geval verandert er niets aan de mededingingssituatie omdat het aantal concurrerende aanbieders binnen de geografische markt gelijk blijft, en in het tweede geval verslechtert de mededingingssituatie omdat het aantal concurrerende aanbieders afneemt. Tegen deze achtergrond kan niet worden gesteld dat de belemmering voor [verweerder] c.s. om over te stappen naar een andere formule, de mededinging op de markt voor de verkoop van dagelijkse consumptiegoederen via supermarkten merkbaar beperkt. Dit wordt niet anders indien en voor zover andere aanbieders van franchiseformules belangstelling hebben getoond voor de locatie van [verweerder] c.s. en het optiebeding c.a. het wisselen van franchisegever door [verweerder] c.s. hebben belemmerd. Aldus is de beslissing van het hof ook in dit opzicht onjuist, althans niet deugdelijk gemotiveerd, aldus het onderdeel, zo betoogt — nog steeds — onderdeel A.III.6.

De onderdelen kunnen niet tot cassatie leiden. Onderdeel A.III.4 steunt op de klachten van onderdeel A.II. De klachten van dat onderdeel voor zover ik die gegrond acht (en dat is in het bijzonder het geval ten aanzien van de door het onderdeel aangevochten geografische afbakening van de relevante markt), brengen niet met zich dat de nationale markt als relevante geografische markt in aanmerking moet worden genomen en sluiten niet uit dat een verbod voor [verweerder] c.s. om op een andere supermarktformule over te stappen de mededinging op de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers merkbaar beperkt. Daargelaten dat onduidelijk is op welke ‘verplichting’ onderdeel A.III.5 doelt, faalt dit onderdeel reeds omdat het oordeel dat aan het merkbaarheidsvereiste is voldaan niet de bedoelde markt voor de inkoop van dagelijkse consumptiegoederen betreft. Evenmin betreft dit oordeel de markt voor de verkoop van dagelijkse consumptiegoederen via supermarkten, zodat ook onderdeel A.III.6 niet tot cassatie kan leiden.

Onderdeel B keert zich met rechts- en motiveringsklachten tegen rov. 11, waarin het hof met betrekking tot de strekking van de omstreden bedingen overwoog:

Alvorens de klachten van de onderdelen B.1–B.6 nader uit te werken, memoreert het onderdeel dat het hof in rov. 8 heeft gewezen op vaste rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (HvJ EG), waaruit blijkt dat de beoordeling of een overeenkomst of een deel daarvan al dan niet strekt tot beperking van de mededinging of die ten gevolge heeft, moet plaatsvinden binnen het feitelijke kader waarin de mededinging zich zonder de overeenkomst met haar beweerde beperkingen zou afspelen. Dit houdt in, aldus het hof, dat de overeenkomst moet worden onderzocht binnen de economische context waarin zij toepassing vindt, rekening houdende met de doelstellingen van partijen en de wijze waarop zij daadwerkelijk op de markt optreden, de producten of diensten waarop de overeenkomst betrekking heeft, de structuur van de betrokken markt en de werkelijke omstandigheden waaronder deze functioneert24.. In aanvulling hierop wijst het onderdeel op CBb 31 december 2007, LJN BC1396 (Mobiele operators), rov. 9.5.3.3:

Onderdeel B.1 klaagt dat uit de overwegingen van het hof niet kan worden afgeleid op grond van welke specifieke uitgangspunten, feiten en omstandigheden, het hof heeft geoordeeld dat de afspraken de strekking hebben de concurrentie te beperken op (met name) de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten. Hieraan voegt onderdeel B.2 toe dat het hof weliswaar een aantal uitgangspunten, feiten en omstandigheden heeft genoemd, maar dat deze — ook als zij in onderlinge samenhang worden bezien — onvoldoende inzicht geven in de opvatting en onvoldoende grond bieden voor het oordeel dat de afspraken de strekking hebben de concurrentie te beperken. De enkele omstandigheid dat de afspraken [verweerder] c.s. verplichten hun bedrijf en hun pand aan Prisma c.s. ten verkoop aan te bieden ingeval zij de Samenwerkingsovereenkomst met Prisma c.s. beëindigen, het daaraan gekoppelde optierecht van Prisma c.s. om het pand en bedrijf voor een niet van de wil van [verweerder] c.s. afhankelijke prijs te kopen en het daaraan gekoppelde non-concurrentieverbod indien Prisma c.s. van hun optierecht gebruik maken, brengen volgens het onderdeel in ieder geval nog niet mee dat de afspraken een mededingingsbeperkende strekking hebben.

Het onderscheid tussen overeenkomsten die ertoe strekken dat de mededinging wordt beperkt en overeenkomsten die zulks ten gevolge hebben, hangt hiermee samen ‘dat bepaalde vormen van collusie tussen ondernemingen uit hun aard kunnen worden geacht schadelijk te zijn voor de goede werking van de mededinging’25.. Dat de zogenaamde ‘hard core’-beperkingen, zoals horizontale prijsafspraken en quoterings- en marktverdelingsregelingen, naar hun aard kunnen worden geacht schadelijk te zijn voor de goede werking van de mededinging en met een zekere evidentie wijzen op het doel de mededinging te beperken, is niet omstreden. De categorie restricties met mededingingsbeperkende strekking mag echter niet (zoals soms wordt verdedigd26.) tot die ‘hard core’-beperkingen worden versmald; ook andere arrangementen kunnen naar hun aard schadelijk zijn voor de mededinging, zoals overeenkomsten die ‘tot doel (hebben) meerdere ondernemingen in staat te stellen een gemeenschappelijke gedragslijn te volgen, die ertoe strekt de terugtrekking uit de markt van een aantal onder hen aan te moedigen, en, dientengevolge, de overcapaciteit weg te werken die hun winstgevendheid aantast omdat zij daardoor geen schaalvoordelen kunnen realiseren.’27. Dat neemt echter niet weg dat een zogenaamde doelbeperking slechts kan worden aangenomen met betrekking tot restricties die naar hun aard kunnen worden geacht schadelijk te zijn voor de goede werking van de mededinging en waarvan het objectieve doel28. de mededinging te beperken zich met een zekere evidentie opdringt. Dat laatste was het geval met betrekking tot overeenkomsten zoals hiervoor bedoeld, die, naar vaststelling van het HvJ EG, ‘ertoe strekken de marktstructuur gevoelig te wijzigen door middel van een mechanisme om de terugtrekking van concurrerende ondernemingen aan te moedigen’29..

De hiervóór (in 2.33) geciteerde uitspraak van het CBb30. heeft inmiddels tot een prejudicieel arrest geleid31.. Ook in dat arrest heeft het HvJ EG zich, zij het niet in verband met een overeenkomst maar met een onderling afgestemde feitelijke gedraging, over de notie van de zogenaamde doelbeperking uitgelaten. In punt 43 overwoog het HvJ EG:

Naar mijn mening impliceert deze overweging niet dat het HvJ EG zou hebben beoogd de categorie van restricties met een mededingingsbeperkende strekking tot alle bedingen met een potentieel mededingingsbeperkende werking te verruimen. Met een dergelijke verruiming zou het onderscheid tussen overeenkomsten met mededingingsbeperkende strekking en die met mededingingsbeperkende gevolgen in wezen zijn geëcarteerd; een overeenkomst met mededingingsbeperkende gevolgen heeft logischerwijs immers ook de potentie dergelijke gevolgen in het leven te roepen32.. De door het HvJ EG gehanteerde formulering lijkt vooral te zijn ingegeven door de wens zich te distantiëren van de aan het CBb toegeschreven standpunt dat ‘de gevolgen van een onderling afgestemde feitelijke gedraging dus steeds (moeten) worden onderzocht om te voorkomen dat deze gedraging wordt geacht een mededingingsbeperkend doel te hebben, ook al had zij geen beperkende gevolgen’ (punt 20 van het prejudiciële arrest). Het is kennelijk tegenover dat standpunt dat het HvJ EG heeft willen benadrukken dat voldoende is dat de onderling afgestemde feitelijke gedraging de mededinging concreet (dat wil zeggen: gelet op de juridische en economische context daarvan; punt 31) in voldoende mate (zie punt 28) kan verhinderen, beperken of vervalsen.

Blijkens de rov. 12 en 13 berust het oordeel van het hof over de mededingingsbeperkende strekking van de litigieuze bepalingen vooral op het oordeel dat die bepalingen het in dit geval bijkans onmogelijk maken dat de supermarkt van [verweerder] c.s. in [plaats] zich zonder instemming van Prisma c.s. bij een concurrerende supermarktformule kan aansluiten:

Naar mijn mening staat in het licht van de economische en juridische context van de litigieuze bepalingen met het bedoelde (en op zichzelf alleszins begrijpelijke) oordeel onvoldoende vast dat die bepalingen ertoe strekken de mededinging (dat wil zeggen: de mededinging op de markt voor franchisediensten en supermarktformules) te verhinderen, te beperken of te vervalsen. Daarbij moet in het bijzonder worden bedacht dat de relatie tussen partijen is voortgekomen uit een situatie waarin (de rechtsvoorgangster van) Prisma Vastgoed eigenares van de onroerende zaak was en reeds uit dien hoofde kon verhinderen dat een andere dan haar eigen supermarktformule in de onroerende zaak zou worden geëxploiteerd. Alhoewel gebruik van een eigendomsrecht niet bij voorbaat aan de mededingingsregels is onttrokken (men denke aan art. 24 Mw), is het naar mijn mening niet reeds naar zijn aard met de mededingingsregels in strijd, indien een onderneming haar eigendom voor eigen exploitatie voorbehoudt. Evenmin acht ik het naar zijn aard met de mededingingsregels in strijd dat een onderneming zich bij vervreemding van haar eigendom een zekere greep op haar te vervreemden eigendom voorbehoudt, daartoe een optie met het oog op een mogelijke terugkoop bedingt en zich voorts van een voortgezette exploitatie van haar supermarktformule in de te vervreemden onroerende zaak verzekert. Het door het hof bedoelde effect dat de litigieuze bedingen het bijkans onmogelijk maken dat de supermarkt van [verweerder] c.s. zich zonder instemming van Prisma c.s. bij een concurrerende supermarktformule aansluit, komt vanuit het perspectief van Prisma c.s. erop neer dat de Prisma-groep met haar supermarktformule ‘wil blijven zitten waar zij zat’, zulks als eigenares ook in haar macht had en die macht bij vervreemding van haar eigendom niet volledig uit handen heeft gegeven. Het vraagt naar mijn mening minst genomen nadere motivering waarom dit een en ander naar zijn aard ongunstig zou zijn voor de mededinging op de door het hof benoemde markt.

Tot de drie bepalingen die het hof van een mededingingsbeperkende strekking heeft geacht, behoort ook het postcontractuele non-concurrentiebeding, waarop het dictum van het bestreden arrest overigens niet mede betrekking heeft. Een dergelijk beding heeft op zichzelf een mededingingsbeperkend doel, zij het dat zij zich in de context van de overeenkomst waarvan zij deel uitmaakt veelal als toelaatbare nevenrestrictie laat aanmerken; zeker is dat het geval in het kader van franchiseovereenkomsten, die een non-concurrentiebeding plegen te omvatten34.. Een non-concurrentiebeding is daarom niet automatisch van een (ontoelaatbare) mededingingsbeperkende strekking. Ook hier geldt dat naar mijn mening een nadere en expliciete motivering had gepast waarom het non-concurrentiebeding in de context van het onderhavige geval naar zijn aard als ongunstig voor de mededinging op de door het hof benoemde markt moet worden aangemerkt.

Ik acht onderdeel B.2 daarom gegrond, overigens óók als het bestreden oordeel slechts ten aanzien van één of twee van de in onderlinge samenhang met art. 6 Mw strijdig geoordeelde bepalingen nadere motivering zou behoeven. Waar het hof die bepalingen in onderlinge samenhang heeft beschouwd, zal zijn oordeel opnieuw moeten worden overwogen, als de bijdrage van één of twee van die bepalingen aan het veronderstelde mededingingsbeperkende effect wegvalt. Voorts is het met het oog op de omvang van de eventueel uit art. 6 Mw voortvloeiende partiële nietigheid geboden in dat geval nader en exact vast te stellen, welke bepalingen (eventueel in onderlinge samenhang) een ontoelaatbare strekking hebben.

Onderdeel B.3 betoogt dat het hof volstrekt is voorbijgegaan aan de mogelijkheid (en/of het feit) dat de aanbiedingsplicht en het optierecht zijn bedoeld om de continuïteit van de bedrijfsvoering van Prisma c.s. te waarborgen. In die zin zijn de aanbiedingsplicht en het optierecht volgens het onderdeel veeleer afspraken die Prisma c.s. in staat moeten stellen met andere supermarktorganisaties te (blijven) concurreren, dan afspraken die de concurrentie van die andere supermarktorganisaties moeten uitsluiten.

Voor zover het onderdeel ertoe strekt te betogen dat het naar zijn aard niet mededingingsbeperkend is indien een onderneming bestaande verkooppunten zoveel mogelijk tracht te behouden (daarop wijst de verwijzing naar de passage in de conclusie van antwoord in conventie tevens houdende conclusie van eis in reconventie in zaak 46758, waarin wordt gewezen op het belang van Prisma c.s. zoveel mogelijk goede verkooppunten te behouden), acht ik het onderdeel, naar reeds in de bespreking van de onderdelen B.1 en B.2 ligt besloten, gegrond. Voor zover het onderdeel echter beoogt zich te beroepen op de (mogelijke) subjectieve bedoeling van de aanbiedingsplicht en het optierecht, miskent het dat de subjectieve bedoelingen van (de betrokken) partij(en) in verband met de al dan niet mededingingsbeperkende strekking van de overeenkomst niet beslissend zijn35..

Onderdeel B.4 betoogt dat Prisma c.s. niet, naast de vestiging in [plaats], een andere vestiging in het door het hof afgebakende geografische gebied van [plaats] en omgeving hebben (en dat het hof heeft tegendeel ook niet heeft vastgesteld). Van enige bedoeling om de concurrentie te beperken door te voorkomen dat in het pand in [plaats] een concurrerende supermarktformule wordt gevestigd kan volgens het onderdeel slechts sprake zijn indien Prisma c.s. in het betreffende geografische gebied via tenminste één andere supermarkt opereren. Uit de door het hof vastgestelde feiten blijkt dat dit niet het geval is. Uiteraard heeft ook het non-concurrentieverbod slechts betekenis indien en voor zover Prisma c.s. in de relevante markt actief zijn en blijven, aldus het onderdeel.

Dat, zoals het onderdeel lijkt te betogen, de mededinging op een bepaalde markt slechts kan worden beperkt door partijen die zelf op die markt actief zijn en zelf bij die beperking zijn gebaat, kan naar mijn mening in zijn algemeenheid niet als juist worden aanvaard. Het onderdeel kan dan ook niet tot cassatie leiden.

Onderdeel B.5 betoogt dat het hof, daar waar het verplicht is de vraag of sprake is van een concurrentiebeperkende strekking (onder meer) aan de hand van de structuur van de relevante markt te beantwoorden, een onjuiste marktafbakening heeft gehanteerd door uit te gaan van een lokale of regionale markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarktondernemers. Het onderdeel verwijst daartoe naar hetgeen door onderdeel A.II is aangevoerd.

Zoals bij de bespreking van onderdeel A.II al aan de orde kwam, behoeft het tenminste nadere motivering waarom de markt voor de verkoop van franchisediensten aan zelfstandige supermarkten geografisch tot het verzorgingsgebied [plaats] zou zijn beperkt. Waar de relevante markt ongetwijfeld behoort tot de economische context die bij een onderzoek naar de strekking van een overeenkomst in aanmerking moet worden genomen, werkt de gegrondbevinding van de desbetreffende klachten van onderdeel A.II inderdaad door in het oordeel over de mededingingsbeperkende strekking van de litigieuze bepalingen.

Onderdeel B.6 benadrukt dat de klachten van de onderdelen B.1–B.5 ook de rov. 17–20 raken, aangezien bij gegrondbevinding van één van deze klachten ook hetgeen het hof in die overwegingen heeft overwogen en beslist niet in stand kan blijven.

De rov. 17–20 betreffen de vraag of het concurrentieverbod al dan niet als toelaatbare nevenrestrictie in de zin van de rechtspraak van het HvJ EG kan leiden. Het hof heeft die vraag negatief beantwoord, reeds omdat het de aanbiedingsplicht van [verweerder] c.s. en het optierecht van Prisma c.s., die volgens het hof in dit geval de in aanmerking te nemen hoofdtransactie vormen, als mededingingsbeperkend beschouwt. Zou dat laatste oordeel geen stand houden, dan zou in de door het hof gevolgde gedachtegang inderdaad opnieuw de toelaatbaarheid van het concurrentieverbod moeten worden onderzocht.

Onderdeel C richt zich tegen rov. 16, waarin het hof heeft overwogen:

Het onderdeel klaagt dat niet, althans niet zonder nadere motivering die ontbreekt, valt in te zien waarom de bedoelde brief van de advocaat van Prisma c.s.36. het hof niet tot de conclusie heeft gebracht dat het postcontractuele concurrentieverbod bij de beoordeling van het beroep op art. 6 Mw niet ter zake doet nu Prisma c.s. dat verbod hebben laten vallen. Mede in het licht van het bepaalde in art. 6:160 BW valt volgens het onderdeel niet in te zien dat het Prisma c.s. niet zou vrijstaan af te zien van de uitoefening van het in de bedoelde regeling ten gunste van haar geformuleerde verbod, en valt evenmin in te zien dat die handelwijze van Prisma c.s. niet relevant zou zijn bij de beoordeling van de rechtsgeldigheid van het contract. In zoverre is dan ook onjuist, althans onbegrijpelijk, dat het hof meent dat na het inroepen van de nietigheid van de Samenwerkingsovereenkomst op 18 juni 2003 daarmede de overeenkomst ‘in zoverre gefixeerd’ is en dat het Prisma c.s. niet meer zou vrijstaan het concurrentieverbod te laten vervallen, aldus het onderdeel.

Het onderdeel kan mijns inziens niet tot cassatie leiden. Klaarblijkelijk heeft het hof in zijn oordeel in rov. 16 betrokken dat de inhoud van een overeenkomst niet eenzijdig kan worden gewijzigd, dat Prisma c.s. niet hebben gesteld dat [verweerder] c.s. met ‘het laten (ver)vallen’ van het postcontractuele concurrentieverbod hebben ingestemd37., en in het bijzonder dat van afstand om niet in de zin van art. 6:160 lid 2 BW geen sprake kan zijn, zeker niet waar Prisma c.s. met zodanige afstand het door [verweerder] c.s. gedane beroep op nietigheid hebben willen pareren38.. In dat licht geeft het oordeel van het hof geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is het evenmin onbegrijpelijk39.. Overigens heeft de advocaat van Prisma c.s. in deze brief over het bedoelde beding geschreven: ‘Terzake van de koopoptie met betrekking tot het onroerend goed betekent dit dat cliënte deze onmiddellijk geëffectueerd wenst te zien waarbij het natuurlijk zo is dat het daarin opgenomen non-concurrentiebeding door de wetswijziging terzake is komen te vervallen.’ Uit die passage behoefden [verweerder] c.s. naar mijn mening redelijkerwijs niet op te maken dat Prisma c.s. het beding hebben laten vallen c.q. daarvan afstand hebben gedaan.

Onderdeel D omvat de (sub)onderdelen D.1–D.3. De onderdelen keren zich tegen rov. 29–30, waarin het hof het door Prisma c.s. gedane beroep op conversie als volgt heeft verworpen:

Onderdeel D.1 betoogt dat het oordeel van het hof erop neerkomt dat bij toepassing van de nietigheidssanctie van art. 6 lid 2 Mw geen ruimte voor conversie zou bestaan en dat het hof daarmee miskent dat de nietigheidssanctie zich niet in het algemeen tegen conversie verzet. Evenals bij aanvaarding van partiële nietigheid in het mededingingsrecht moet ten aanzien van de vraag naar een eventuele conversie tot uitgangspunt worden genomen dat de nietigheidssanctie niet dieper ingrijpt dan nodig is om de betrokken overeenkomst met het mededingingsrecht in overeenstemming te brengen, zo betoogt het onderdeel. Volgens onderdeel D.2 geldt een en ander temeer in het licht van het in art. 7:2 van de Samenwerkingsovereenkomst bepaalde, waarin partijen nu juist zijn overeengekomen om in zodanige situatie overeenstemming te bereiken over een vervangende bepaling die zoveel mogelijk eenzelfde effect heeft. Onderdeel D.3 klaagt ten slotte dat het oordeel van het hof in rov. 29 dat vervangende, enigszins overeenstemmende, maatregelen in strijd zijn met art. 6 Mw, onjuist en niet deugdelijk gemotiveerd is.

Het HvJ EG heeft geoordeeld dat de nietigheidssanctie van (thans) art. 81 lid 2 EG een absoluut karakter heeft en dat een krachtens deze bepaling nietige overeenkomst in de verhouding tussen de contractspartijen zonder effect blijft en niet aan derden kan worden tegengeworpen40.. Uit de rechtspraak van het HvJ EG blijkt verder dat de bedoelde nietigheid slechts de met art. 81 lid 1 EG strijdige bepalingen van de overeenkomst treft en dat de gevolgen van deze nietigheid voor alle andere onderdelen van de overeenkomst niet door het gemeenschapsrecht worden beheerst41.. In de literatuur wordt uit deze rechtspraak wel afgeleid dat de nietigheid van art. 81 lid 2 EG als een autonoom gemeenschapsrechtelijk begrip moet worden beschouwd en dat op de rechtsgevolgen van het door die nietigheid getroffen gedeelte van de overeenkomst (c.q. besluit) de regels van het BW daarom niet van toepassing zijn42.. Daarbij gaat het vooral om bepalingen die de gevolgen van de nietigheid kunnen relativeren: de art. 3:41–42 en 3:58 BW (partiële nietigheid, conversie en bekrachtiging), alsmede de art. 6:2 en 6:248 BW (aanvullende en derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid)43.. De conversie van ingevolge art. 81 lid 2 EG nietige overeenkomsten is door Mok óók afgewezen omdat daarmee de preventieve werking van die bepaling zou worden ondergraven. Als het civielrechtelijke risico van concurrentiebeperking slechts conversie in een toelaatbare rechtshandeling omvat, zou dit volgens Mok afbreuk doen aan de bereidheid van partijen om art. 81 lid 1 EG in acht te nemen44.. In mijn conclusie vóór HR 23 maart 2007, NJ 2007, 176, heb ik het standpunt ingenomen dat met conversie kan worden bewerkstelligd dat slechts met art. 81 EG verenigbare rechtsgevolgen intreden en dat in verband daarmee de vraag rijst of conversie per se op gemeenschapsrechtelijke bezwaren stuit. Daarbij is mijns inziens van belang dat het HvJ EG, alhoewel het risico van ondermijning van de in de literatuur aangenomen preventieve werking van de nietigheidssanctie van art. 81 lid 2 EG óók de rechtsfiguur van partiële nietigheid aankleeft, in zijn rechtspraak niettemin een met de partiële nietigheid van art. 3:41 BW vergelijkbare regel heeft ontwikkeld, door te oordelen dat de nietigheid van rechtswege slechts de bepalingen van de overeenkomst treft die onverenigbaar met art. 81 lid 1 EG zijn, tenzij de overige bepalingen daarmee ‘een onverbrekelijk geheel’ vormen45.. In dat licht, en bij ontbreken van rechtspraak die in een andere richting wijst, is niet uit te sluiten dat het HvJ EG een op de conversie van art. 3:42 BW gelijkende regel zal ontwikkelen46.. Teneinde meer duidelijkheid hierover te verkrijgen is in de literatuur het stellen van prejudiciële vragen gesuggereerd47..

Waar, zoals in dit geval, de nietigheid op art. 6 lid 2 Mw berust, zijn naar mijn mening de bepalingen van titel 3.2 van het Burgerlijk Wetboek in beginsel wel van toepassing48.. Uit de schakelbepaling van art. 3:59 BW blijkt dat deze titel een ruim toepassingsbereik heeft. Voorts biedt de parlementaire geschiedenis van de Mededingingswet naar mijn mening veeleer steun aan de opvatting dat de wetgever van (overeenkomstige) toepassing van deze titel op de rechtsgevolgen van art. 6 Mw is uitgegaan, dan dat zij die opvatting weerspreekt49.. In verband met art. 3:42 is echter van belang dat de strekking van de regel die tot nietigheid heeft geleid aan conversie in de weg kan staan50.. Waar de Mededingingswet uitdrukkelijk op het gemeenschapsrechtelijke mededingingsrecht is geënt, zou art. 6 Mw in een mede op preventie gerichte strekking van art. 81 EG delen en zou die strekking aan toepassing van art. 3:42 BW in de weg kunnen staan51..

Ervan uitgaande dat art. 3:42 BW in beginsel op door art. 6 lid 2 Mw getroffen bedingen kan worden toegepast, meen ik met Mok dat (althans praktisch) voor wettelijke conversie geen plaats is, als de betrokken bedingen naar hun strekking de mededinging beperken52.. De ‘vervangende’ geldige rechtshandeling dient immers naar haar strekking met de nietige rechtshandeling vergelijkbaar te zijn en dient partijen te verschaffen hetgeen zij blijkens hun nietige rechtshandeling in economisch opzicht wilden bereiken53.. Een toelaatbaar alternatief voor een naar haar strekking met de mededingingsregels strijdige en deswege nietige bepaling laat zich althans binnen het kader van art. 3:42 BW niet denken. De in rov. 30 bedoelde conversie in een minder vergaande maatregel die nog binnen de grenzen van het toelaatbare zou liggen, is in die zin louter hypothetisch. Nu in de onderhavige zaak het hof heeft geoordeeld dat het optierecht c.a. een mededingingsbeperkende strekking hebben, kunnen de klachten, voor zover zij zijn gericht tegen de verwerping van het beroep van Prisma c.s. op art. 3:42 BW, Prisma c.s. niet baten, óók niet in het geval dat het hof wettelijke conversie van een op grond van art. 6 lid 2 Mw nietige overeenkomst ten onrechte categorisch zou hebben uitgesloten.

Het voorgaande wordt niet anders in het licht van de door onderdeel D.2 gereleveerde bepaling van de Samenwerkingsovereenkomst, waarin partijen volgens het onderdeel ‘nu juist zijn overeengekomen om in zodanige situatie overeenstemming te bereiken over een vervangende bepaling die zoveel mogelijk eenzelfde effect heeft.’ Het bedoelde art. 7.2 is geschreven voor het geval van (partiële) nietigheid (het opschrift van de bepaling luidt: ‘Partiële nietigheid’). Voor het geval dat één of meer bepalingen van de Samenwerkingsovereenkomst door zodanige nietigheid worden getroffen, gaat de bepaling ervan uit dat partijen in overleg zullen treden om overeenstemming over vervanging van die bepalingen te bereiken, opdat zoveel mogelijk eenzelfde effect wordt bereikt. Uitgangspunt van art. 7.2 is derhalve dat juist géén conversie op grond van art. 3:42 BW plaatsvindt, maar dat partijen zelf nader dienen overeen te komen. Daartegen bestaat naar mijn mening geen bezwaar, evenmin als in de opvatting van de schrijvers die zich tegen wettelijke conversie van een met de mededingingsregels strijdige en deswege nietige overeenkomst uitspreken, maar een nieuwe en niet met de mededingingsregels strijdige overeenkomst tussen de betrokken partijen doorgaans niet uitsluiten.

Alhoewel ik in onderdeel D geen daartegen gerichte klachten lees, acht ik enigszins problematisch dat het hof in de rov. 29 en 30 niet duidelijk tussen conversie op grond van art. 3:42 BW en toepassing van art. 7.2 van de Samenwerkingsovereenkomst heeft onderscheiden. In rov. 29 lijkt het hof het conversieprobleem vanuit art. 7.2 van de Samenwerkingsovereenkomst te benaderen (‘Artikel 7.2 (…) draagt partijen op (…). Juist het effect van het optiebeding c.a. is evenwel (…) in strijd met het mededingingsrecht en een vervangende bepaling (…) is dan ook evenzeer in strijd met artikel 6 van de WM’), terwijl ook de conclusie op art. 7.2 van de Samenwerkingsovereenkomst is toegeschreven (‘Artikel 7.2 van de samenwerkingsovereenkomst kan Prisma c.s. dan ook niet baten.’). Als vervolgens ook rov. 30 art. 7.2 zou betreffen en als portee zou hebben dat art. 6 lid 2 Mw zich tegen toepassing van art. 7.2 verzet, ook voorzover die toepassing resulteert in ‘een minder vergaande maatregel, die nog binnen de grenzen van het toelaatbare zou liggen’, zou rov. 30 mijns inziens van een onjuiste rechtsopvatting getuigen. Waar het partijen bij een nietige overeenkomst vrijstaat een nieuwe (en wel rechtsgeldige) overeenkomst te sluiten, moet het naar mijn mening ook mogelijk zijn dat zij zich daartoe op voorhand verbinden, zonder dat art. 6 Mw daaraan in de weg staat.

Onderdeel E omvat de (sub)onderdelen E.1–E.2. Het onderdeel keert zich tegen de rov. 38–43.1, waarin het hof met betrekking tot de reikwijdte van de nietigheid heeft overwogen:

Onderdeel E.1 voert in de eerst plaats aan dat het oordeel in rov. 39 niet in stand kan blijven wanneer één of meer van de eerder aangevoerde klachten tot vernietiging leidt. Daarnaast acht het de vermelding in rov. 39 van ‘de kwalitatieve verplichting van artikel 7 van de akte van levering’ onjuist dan wel niet deugdelijk gemotiveerd. Volgens het onderdeel valt uit de verdere overwegingen van het hof niet op te maken dat, en op welke grond, die kwalitatieve verplichting door de nietigheidssanctie van art. 6 lid 2 Mw wordt getroffen.

Het onderdeel voert op zichzelf terecht aan dat gegrondbevinding van een of meer van de voorgaande klachten ook consequenties kan hebben voor rov. 39, waarin het hof heeft onderzocht welke onderdelen van de Koopovereenkomst door de uitgesproken nietigheid worden getroffen. Overigens voegt het onderdeel geen nieuwe gezichtspunten aan de bedoelde klachten toe.

Op grond van art. 7 van de akte van levering zijn [verweerder] c.s. verplicht in de onroerende zaak geen andere supermarktformule dan die van Prisma c.s. te exploiteren en deze verplichting door middel van een kettingbeding aan een opvolgende exploitant op te leggen. De bepaling behoort niet tot de trits van bepalingen (aanbiedingsplicht, optierechten en post-contractueel non-concurrentiebeding) die het hof aan art. 6 Mw heeft getoetst. Dat sluit niet uit dat die bepaling in de nietigheid van de wel onderzochte bepalingen deelt op de grond dat zij daarmee een onverbrekelijk geheel vormt, maar dat is niet wat het hof kennelijk in rov. 39 op het oog heeft. Kennelijk heeft het hof in rov. 39 willen weergeven welke bepalingen zelf met art. 6 Mw in strijd zijn, om vervolgens eerst in de daarop volgende rechtsoverwegingen te onderzoeken welke overige bepalingen in onverbrekelijk verband met eerstgenoemde bepalingen staan en in de nietigheid van die eerstgenoemde bepalingen delen. Dat art. 7 van de akte van levering zelf met art. 6 Mw in strijd zou zijn, heeft het hof echter niet deugdelijk gemotiveerd beslist, zodat het onderdeel ook in zoverre terecht is voorgesteld.

Onderdeel E.2 richt zich met rechts- en motiveringsklachten tegen het oordeel van het hof dat de (partiële) nietigheid van de in rov. 39 bedoelde bepalingen niet tot gevolg heeft dat de gehele Koopovereenkomst nietig is. Volgens het onderdeel vormen de rov. 42–42.1 geen, althans geen voldoende inzichtelijke, weerlegging van het betoog van Prisma c.s. (zie de vaststelling van het hof in rov. 41) dat de rechtsvoorgangster van Prisma Vastgoed het pand in 1989 had verworven en in 1994 alleen tot verkoop bereid was indien het verkooppunt voor — destijds — Flevozoom behouden bleef en dat om die reden de koopoptie in de Koopovereenkomst is opgenomen. Deze — niet onjuist bevonden — ratio van de optie, en de betekenis daarvan voor de te geven beslissing, kan volgens het onderdeel niet, althans niet zonder nadere motivering, worden weggenomen door hetgeen het hof in de rov. 42–42.1 heeft overwogen, nu deze overwegingen niet afdoen aan de ratio van de optie, en/althans niet inzichtelijk maken waarom naar het oordeel van het hof ‘de koopovereenkomst en het resterende deel van het (…) optiebeding (…) niet in onverbrekelijk verband met het wel nietige deel staan.’ De wijze waarop de betreffende optie in de onderhandelingen aan de orde is gesteld, althans hetgeen het hof overigens heeft overwogen, doet niet, in ieder geval niet zonder nadere motivering, af aan de omstandigheid dat van een onverbrekelijk verband, gezien de ratio van de optie, wel sprake is, aldus — nog steeds — het onderdeel.

Het onderdeel faalt. Zoals blijkt uit de eerste volzin van rov. 42 heeft het hof bij de beoordeling of sprake is van partiële dan wel algehele nietigheid tot uitgangspunt genomen dat Prisma Vastgoed de onroerende zaak niet zou willen verkopen zonder enige mate van zekerheid dat zij deze locatie als onderdeel van haar supermarktketen zou kunnen behouden. Ook heeft het hof blijkens de rov. 39 en 43 tot uitgangspunt genomen dat alleen het optierecht op de onroerende zaak in het geval van beëindiging van de Samenwerkingsovereenkomst (art. 6.3, onder a, eerste ‘bullit-point’, van de Samenwerkingsovereenkomst54., naar welke bepaling art. 6 lid 1 van de leveringsakte verwijst) door nietigheid wordt getroffen en dat dus het optierecht in geval van verkoop of opheffing van de supermarkt of verkoop van de onroerende zaak (art. 6.3, onder a, tweede en derde ‘bullit-point’, van de Samenwerkingsovereenkomst) zijn gelding heeft behouden. In zijn oordeel in rov. 42 betrok het hof verder dat voorafgaand aan de verkoop van de onroerende zaak aan [verweerder] c.s. tussen partijen een koopoptie ten behoeve van Prisma Vastgoed heeft gegolden die veel minder ver ging dan het optierecht c.a. die in de Koopovereenkomst zijn bedongen. In rov. 42.1 nam het hof ten slotte in aanmerking dat vaststaat dat het optierecht met betrekking tot het geval van opzegging van de Samenwerkingsovereenkomst pas in een zeer laat stadium van de onderhandelingen over de verkoop van de onroerende zaak door Prisma c.s. aan de orde is gesteld en dat dit beding op een oprekking van het vóór de verkoop geldende optierecht neerkwam. Op grond van dit een en ander heeft het hof klaarblijkelijk aannemelijk geacht dat de Koopovereenkomst ook zonder optierecht voor het geval van beëindiging van de Samenwerkingsovereenkomst tot stand zou zijn gekomen55.. Dat het hof aldus in rov. 43 tot een ontkennende beantwoording van de vraag naar het bestaan van een onverbrekelijk verband is gekomen, acht ik rechtens niet onjuist en niet onbegrijpelijk.

De conclusie strekt tot vernietiging en verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal