9.5 De verhouding tussen de begrippen rechtssubjectiviteit en rechtspersoonlijkheid

Bij de vaststelling hoe de begrippen rechtsubjectiviteit en rechtspersoonlijkheid zich ten opzichte van elkaar verhouden, neem ik – gezien de onderzoeksthematiek – de contractuele samenwerkingsverbanden die uit twee of meer partijen bestaan als uitgangspunt. Dit brengt met zich mee dat ik in het navolgende de rechtssubjectiviteit van natuurlijke personen buiten beschouwing laat.

Op Europees niveau bepaalt de Verordening inzake het Europees Economisch Samenwerkingsverband (EESV) dat een EESV bevoegd is om (na verplichte inschrijving in een handelsregister) in eigen naam drager te zijn van rechten en verplichtingen van elke aard, overeenkomsten aan te gaan of andere rechtshandelingen te verrichten en in rechte op te treden.1 Het EESV is daarmee een rechtssubject. Vervolgens bepaalt de EESV Verordening dat de lidstaten kunnen bepalen dat het EESV rechtspersoonlijkheid heeft. De rechtspersoonlijkheid vloeit dus niet automatisch voort uit de rechtssubjectiviteit.2 Kennelijk sluit het ontbreken van rechtspersoonlijkheid niet uit dat sprake is van rechtssubjectiviteit.

In het Duitse privaatrecht worden bepaalde contractuele samenwerkingsverbanden (personenvennootschappen zoals de offne Handelsgesellschaft en de Kommanditgesellschaft) als dragers van rechten en verplichtingen, en derhalve als rechtssubjecten, aangemerkt.3 In het Franse privaatrecht wordt aan bepaalde contractuele samenwerkingsverbanden4 (zoals de Societé Civile) expliciet rechtspersoonlijkheid toegekend.5 Ook België kent aan bepaalde contractuele samenwerkingsverbanden6 rechtspersoonlijkheid toe. Zo bezitten naar Belgisch recht de Vennootschap onder Firma en de (gewone) Commanditaire vennootschap rechtspersoonlijkheid.7

De gedachte dat er naast natuurlijke personen en rechtspersonen andere entiteiten kunnen bestaan die als een eenheid in het rechtsverkeer kunnen optreden, hoeft ook in ons rechtsbestel geen bevreemding te wekken. Hoewel de wetgever aan maatschappen, vennootschappen onder firma en CV’s (onder de werking van titel 7.13 BW: OV’s en CV’s) geen (volwaardige) rechtspersoonlijkheid toekent8, maakt dat nog niet dat bij een personenvennootschap niet in zekere mate een personificatie aanwezig is.9 Een vennootschap (zonder door de wet erkende rechtspersoonlijkheid) mag dan in de visie van de wetgever geen eigenaar van een ondernemingsvermogen kunnen zijn, een vennootschap kan nochtans wel overeenkomsten met anderen aangaan. Dat betekent dat een vennootschap in zekere mate een drager van rechten en verplichtingen is. In de literatuur is zelfs betoogd dat personenvennootschappen naar hun aard rechtspersoonlijkheid bezitten, omdat het meest kenmerkende van rechtspersoonlijkheid is, dat het betreffende subject zelfstandig drager van rechten en verplichtingen kan zijn.10 Gesteld kan worden dat uit de omvang van de rechtsbevoegdheid en de afgescheidenheid van het vermogen van personenvennootschappen, zoals de maatschap, vof en CV, en – onder de werking van titel 7.13 BW – de OV, OVR, CV en CVR, volgt dat zij rechtspersoonlijkheid bezitten.11 Het komt mij inderdaad voor dat wanneer eenmaal aanvaard wordt dat een combinatie een rechtssubject is, het nog maar een kleine stap is te aanvaarden dat het een rechtspersoon is. Een vennootschap zou dan ook eigenaar van een ondernemingsvermogen moeten kunnen zijn. Wat daar ook van zij, de wetgever blijkt niet overtuigd van de theoretische gronden op basis waarvan een vennootschap naar zijn aard als rechtspersoon moet worden aangemerkt. In het wetsvoorstel personenvennootschappen. geeft de wetgever expliciet aan dat vennootschappen (een bijzondere vorm van) rechtspersoonlijkheid kunnen verkrijgen (en ook weer op kunnen geven). Ook de rechter heeft de rechtspersoonlijkheid van vennootschappen nog altijd niet aanvaard. In dit onderzoek hanteer ik daarom het uitgangspunt dat een personenvennootschap geen rechtspersoonlijkheid heeft (en slechts een beperkte vorm van rechtspersoonlijkheid kan verkrijgen, indien het wetsvoorstel personenvennootschappen verder ongewijzigd wordt aangenomen en in werking treedt).12

Uit het voorgaande blijkt evenwel dat het mogelijk is dat een subject, ondanks dat het geen rechtspersoonlijkheid heeft, tóch zelfstandig drager van rechten, verplichtingen en bevoegdheden kan zijn, en daarmee rechtssubjectiviteit heeft. Rechtssubjectiviteit van een (enkelvoudige) entiteit leidt mijns inziens niet noodzakelijkerwijs tot de conclusie dat sprake is van rechtspersoonlijkheid.13 Het begrip rechtssubject is veeleer een genus dat het species rechtspersoonlijkheid omvat.14